فلسفه زکات در اسلام
پرسش :
فلسفه زکات در اسلام چیست؟
پاسخ :
با توجه به اینکه اسلام به صورت یک مکتب صرفاً اخلاقى و یا فلسفى و اعتقادى ظهور نکرد؛ بلکه به عنوان یک «آئین جامع» که تمام نیازمندی هاى مادى و معنوى در آن پیش بینى شده، پا به عرصه ظهور گذاشت و نیز با توجه به اینکه اسلام، از همان عصر پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله و سلم) با تأسیس حکومت همراه بود و همچنین با توجه به اینکه توجه خاصى به حمایت از محرومان و مبارزه با فاصله طبقاتى دارد، روشن مى شود که نقش بیت المال و زکات - که یکى از منابع درآمد بیت المال است - از مهم ترین نقشها است. شک نیست که هر جامعه اى داراى افراد از کار افتاده، بیمار، یتیمان بى سرپرست، معلولین و امثال آنها مى باشد که باید مورد حمایت قرار گیرند و نیز براى حفظ موجودیت خود در برابر هجوم دشمن، نیاز به سربازان مجاهدى دارد که هزینه آنها از طرف حکومت پرداخته مى شود.
همچنین کارمندان حکومت اسلامى، دادرسان و قضات و نیز وسائل تبلیغاتى و مراکز دینى، هر کدام نیازمند به صرف هزینه اى است که بدون یک پشتوانه مالى منظم و مطمئن، سامان نمى پذیرد. به همین دلیل در اسلام مسأله زکات که در حقیقت یکنوع «مالیات بر درآمد و تولید» و «مالیات بر ثروت راکد» محسوب مى شود، از اهمیت خاصى برخوردار است، تا آنجا که در ردیف مهمترین عبادات قرار گرفته و در بسیارى از موارد همراه با نماز ذکر شده و حتى به عنوان شرط قبولى نماز شمرده شده است!
حتى در روایات اسلامى مى خوانیم که اگر حکومت اسلامى از شخص یا اشخاصى، مطالبه زکات کند و آنها در برابر حکومت، ایستادگى کنند و سرباز زنند، مرتد محسوب مى شوند و در صورتى که اندرزها در مورد آنها سود ندهد، توسل به نیروى نظامى، در مقابل آنها جایز است، داستان اصحاب ردّه (همان گروهى که بعد از پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله و سلم) سر از پرداخت زکات باز زدند و خلیفه وقت به مبارزه با آنها برخاست و حتى امام علی(علیه السلام) این مبارزه را امضاء کرد و شخصاً یکى از پرچمداران در میدان جنگ بود) در تواریخ اسلام مشهور است.
در روایتى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «مَنْ مَنَعَ قِیرَاطاً مِنَ الزَّکاةِ فَلَیْسَ هُوَ بِمُؤْمِنٍ وَ لَامُسْلِمٍ وَ لَا کَرَامَةً!»(1)؛ (کسى که یک قیراط از زکات را نپردازد نه مؤمن است و نه مسلمان و ارزشى ندارد).
جالب توجه اینکه از روایات استفاده مى شود که «حدود» و «مقدار» زکات آن چنان دقیقاً در اسلام تعیین شده که اگر همه مسلمانان زکات اموال خویش را بطور صحیح و کامل بپردازند، هیچ فردى فقیر و محروم در سرتاسر کشور اسلامى باقى نخواهد ماند. در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «اگر همه مردم، زکات اموال خود را بپردازند مسلمانى فقیر و نیازمند، باقى نخواهد ماند و مردم، فقیر و محتاج و گرسنه و برهنه نمى شوند مگر به خاطر گناه ثروتمندان!»(2)
و نیز از روایات استفاده مى شود که اداى زکات باعث حفظ اصل مالکیت و تحکیم پایه هاى آن است، به طورى که اگر مردم این اصل مهم اسلامى را فراموش کنند شکاف و فاصله میان گروهها آنچنان مى شود که اموال اغنیاء نیز به خطر خواهد افتاد. در حدیثى از امام موسى بن جعفر(علیهما السلام) مى خوانیم: «حَصِّنُوا اَمْوَالَکُمْ بِالزَّکَاةِ»(3)؛ (اموال خود را به وسیله زکات حفظ کنید). همین مضمون از پیامبر اسلام(صلى الله علیه و آله و سلم) و امیرمؤمنان علی(علیه السلام) نیز در احادیث دیگر نقل شده است.(4)
پی نوشت:
(1). الخصال، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، انتشارات اسلامى، قم، 1362 شمسی، چاپ: اول، ج 2، ص 503.
(2). من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، قم، 1413 قمری، چاپ: دوم، ج 2، ص 7، باب (علة وجوب الزکاة).
(3). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 قمری، چاپ: چهارم، ج 4، ص 61، باب (النوادر).
(4). تفسیر نمونه، مکارم شیرازى، ناصر، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1374 شمسی، چاپ: اول، ج 8، ص 10.
منبع: یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: حسینى، سید حسین، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1386 شمسی، چاپ: چهارم، ص 429.
با توجه به اینکه اسلام به صورت یک مکتب صرفاً اخلاقى و یا فلسفى و اعتقادى ظهور نکرد؛ بلکه به عنوان یک «آئین جامع» که تمام نیازمندی هاى مادى و معنوى در آن پیش بینى شده، پا به عرصه ظهور گذاشت و نیز با توجه به اینکه اسلام، از همان عصر پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله و سلم) با تأسیس حکومت همراه بود و همچنین با توجه به اینکه توجه خاصى به حمایت از محرومان و مبارزه با فاصله طبقاتى دارد، روشن مى شود که نقش بیت المال و زکات - که یکى از منابع درآمد بیت المال است - از مهم ترین نقشها است. شک نیست که هر جامعه اى داراى افراد از کار افتاده، بیمار، یتیمان بى سرپرست، معلولین و امثال آنها مى باشد که باید مورد حمایت قرار گیرند و نیز براى حفظ موجودیت خود در برابر هجوم دشمن، نیاز به سربازان مجاهدى دارد که هزینه آنها از طرف حکومت پرداخته مى شود.
همچنین کارمندان حکومت اسلامى، دادرسان و قضات و نیز وسائل تبلیغاتى و مراکز دینى، هر کدام نیازمند به صرف هزینه اى است که بدون یک پشتوانه مالى منظم و مطمئن، سامان نمى پذیرد. به همین دلیل در اسلام مسأله زکات که در حقیقت یکنوع «مالیات بر درآمد و تولید» و «مالیات بر ثروت راکد» محسوب مى شود، از اهمیت خاصى برخوردار است، تا آنجا که در ردیف مهمترین عبادات قرار گرفته و در بسیارى از موارد همراه با نماز ذکر شده و حتى به عنوان شرط قبولى نماز شمرده شده است!
حتى در روایات اسلامى مى خوانیم که اگر حکومت اسلامى از شخص یا اشخاصى، مطالبه زکات کند و آنها در برابر حکومت، ایستادگى کنند و سرباز زنند، مرتد محسوب مى شوند و در صورتى که اندرزها در مورد آنها سود ندهد، توسل به نیروى نظامى، در مقابل آنها جایز است، داستان اصحاب ردّه (همان گروهى که بعد از پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله و سلم) سر از پرداخت زکات باز زدند و خلیفه وقت به مبارزه با آنها برخاست و حتى امام علی(علیه السلام) این مبارزه را امضاء کرد و شخصاً یکى از پرچمداران در میدان جنگ بود) در تواریخ اسلام مشهور است.
در روایتى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «مَنْ مَنَعَ قِیرَاطاً مِنَ الزَّکاةِ فَلَیْسَ هُوَ بِمُؤْمِنٍ وَ لَامُسْلِمٍ وَ لَا کَرَامَةً!»(1)؛ (کسى که یک قیراط از زکات را نپردازد نه مؤمن است و نه مسلمان و ارزشى ندارد).
جالب توجه اینکه از روایات استفاده مى شود که «حدود» و «مقدار» زکات آن چنان دقیقاً در اسلام تعیین شده که اگر همه مسلمانان زکات اموال خویش را بطور صحیح و کامل بپردازند، هیچ فردى فقیر و محروم در سرتاسر کشور اسلامى باقى نخواهد ماند. در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «اگر همه مردم، زکات اموال خود را بپردازند مسلمانى فقیر و نیازمند، باقى نخواهد ماند و مردم، فقیر و محتاج و گرسنه و برهنه نمى شوند مگر به خاطر گناه ثروتمندان!»(2)
و نیز از روایات استفاده مى شود که اداى زکات باعث حفظ اصل مالکیت و تحکیم پایه هاى آن است، به طورى که اگر مردم این اصل مهم اسلامى را فراموش کنند شکاف و فاصله میان گروهها آنچنان مى شود که اموال اغنیاء نیز به خطر خواهد افتاد. در حدیثى از امام موسى بن جعفر(علیهما السلام) مى خوانیم: «حَصِّنُوا اَمْوَالَکُمْ بِالزَّکَاةِ»(3)؛ (اموال خود را به وسیله زکات حفظ کنید). همین مضمون از پیامبر اسلام(صلى الله علیه و آله و سلم) و امیرمؤمنان علی(علیه السلام) نیز در احادیث دیگر نقل شده است.(4)
پی نوشت:
(1). الخصال، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، انتشارات اسلامى، قم، 1362 شمسی، چاپ: اول، ج 2، ص 503.
(2). من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، قم، 1413 قمری، چاپ: دوم، ج 2، ص 7، باب (علة وجوب الزکاة).
(3). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 قمری، چاپ: چهارم، ج 4، ص 61، باب (النوادر).
(4). تفسیر نمونه، مکارم شیرازى، ناصر، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1374 شمسی، چاپ: اول، ج 8، ص 10.
منبع: یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: حسینى، سید حسین، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1386 شمسی، چاپ: چهارم، ص 429.
