پرسش :
ديدگاه قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، در مورد نحوه اساس رفتار با ملّت ها و دولت هاي جهان را بيان داريد:
پاسخ :
همزيستي مسالمت آميز با ملّت ها و دولت هاي ديگر:
همزيستي مسالمت آميز از اصولي است كه پيوسته جمهوري اسلامي ايران در سياست خارجي خود با دولت ها و ملت هاي ديگر، روي آن پافشاري نموده است.
«از لحاظ مواضع جهاني، جمهوري اسلامي ايران، موارد مربوط به اصول و مباني سياست خارجي ايران، مانند نفي سلطه در سياست خارجي، تأكيد بر حفظ استقلال... حل و فصل مسالمت آميز اختلافات و نيز تاكيد بر اصل عدم مداخله، اصل همزيستي مسالمت آميز، احترام به مرزهاي بين المللي و حل مسالمت آميز اختلافات داخلي بازيابي مي شود.»([1])
اصل يازدهم، اصل چهاردهم و فصل دهم قانون اساسي،([2]) اهداف، اصول و آرمان هاي ذيل را در سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران بيان مي دارد:
1. نفي هرگونه سلطه جويي، سلطه پذيري ستم گري و ستم كشي (اصل يكصد و پنجاه و دوّم)
2. حفظ استقلال همه جانبه، وحدت و تماميت ارضي كشور (اصل يكصد و پنجاه و دوّم)
3. اتلاف و اتحاد ملل اسلامي و كوشش در جهت تحقق بخشيدن به وحدت سياسي، اقتصادي و فرهنگي جهان اسلام (اصل يازدهم).
4. دفاع از حقوق همه مسلمانان و رفتار مبتني بر اخلاق حسنه، قسط و عدل اسلامي با غير مسلمانان (اصل چهاردهم).
5. عدم تعهد در برابر قدرت هاي سلطه گر (اصل يكصد و پنجاه دوّم)
6. داشتن روابط صلح آميز متقابل با دول غيرمحارب (اصل يكصد و پنجاه و دوّم).
7. ممنوعيت انعقاد قراردادهايي كه به نحوي موجب سلطه بيگانه بر منابع طبيعي، اقتصادي، فرهنگ، ارتش و ديگر شؤون كشور گردد (اصل يكصد و پنجاه و سوّم).
8. سعادت انسان در كل جامعه بشري (اصل يكصد و پنجاه و چهارم).
9. شناسايي و آزادي و حكومت حق و عدل به عنوان حق همه مردم جهان (اصل يكصد و پنجاه و چهارم).
10. حمايت از مبارزات حق طلبانه مستضعفين در برابر مستكبرين در هر نقطه از جهان، در عين خودداري كامل از هرگونه دخالت در امور داخلي ملت هاي ديگر (اصل يكصد و پنجاه و چهارم).
11. اعطاط پناهندگي سياسي به متقاضيان به پناهندگي در صورتي كه بر طبق قوانين ايران خائن و تبهكار شناخته نشوند (اصل يكصد و پنجاه و پنجم).
همزيستي مسالمت آميز در سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران:
الف: كوشش براي وحدت جهان اسلام:
اصل يازدهم قانون اساسي مي گويد: «به حكم آيه كريمه "اِنّ هذِهِ اُمَّتُكُمْ اُمُّة واحدة وَ اَنَا رَبُّكُم فاعبدونَ"([3]) همه مسلمانان يك امت اند و دولت جمهوري اسلامي ايران موظف است سياست كلي خود را بر پايه ائتلاف و اتحاد ملل اسلامي قرار دهد و كوشش پي گير به عمل آورد تا وحدت سياسي، اقتصادي و فرهنگي جهان اسلام را تحقق بخشد.»
نيز در اصل سوّم (بند 16) آمدهاست: «تنظيم سياست خارجي كشور بر اساس معيارهاي اسلام، تعهد برادرانه نسبت به همه مسلمانان و حمايت بي دريغ از مستضعفان جهان.»
و بالاخره در اصل يكصد و پنجاه و دوّم، ضمن تشريح سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران يكي از اصول سياست خارجي را دفاع از حقوق همه مسلمانان جهان متذكر شده است.
يكي از اهداف مهم سياست خارجي، دفاع از حقوق همه مسلمانان جهان است، بدين معني كه خود را متعهد و ملتزم مي داند تا در هر گوشه اي از دنيا كه به حق مسلماني تجاوز و تعدي شود، از حقوق آن ها دفاع كند و جلوي تجاوز و تعدي به آن ها را در حد توان و قدرت خود بگيرد.([4])
اين رويه و عملكرد، هيچ گاه منافي اصل همزيستي مسالمت آميز نيست چه اين كه تشكيل اتحاديه هاي منطقه اي يا بين المللي امري است كه منشور سازمان ملل از آن حمايت مي نمايد و يكي از اهداف مهم حقوق بين الملل معاصر، جلوگيري از ستم ها و تجاوزاتي است كه به پيروان مذاهب صورت مي پذيرد.
«البته دكترين برادري با مسلمانان و حمايت از مستضعفان جهان را نبايد به معني مداخله در امور داخلي كشورهاي مسلمان و تحريك جنبش هاي رهايي بخش گرفت، زيرا اين دكترين در چارچوب مقررات حقوق بين الملل به معني اين است كه جمهوري اسالمي مي تواند همبستگي خود را با مسلمانان، از طريق پيوستن به اتحاديه ها يا پيمان هايي ظاهر سازد كه به نحوي در تحقق اين هدف دخيلند.»([5])
ب: حمايت از مستضعفان:
حمايت از مستضعفان و محرومان جهان، در اصل سوّم (بند 16) و اصل يكصد و پنجاه چهارم قانون اساسي مورد تاكيد قرار گرفته است. دليل اتخاذ چنين سياستي اين است جمهوري اسلامي ايران، بر اساس تعاليم اسلام، سعادت انسان را در كل جامعه بشري مورد توجه قرار مي دهد. بنا بر اين، در عين خودداري كامل از هرگونه دخالت در امور داخلي ملت هاي ديگر از مبارزه حق طلبانه مستضعفين در برابر مستكبرين در هر نقطه از جهان حمايت مي كند.([6])
نكته ديگر آن است كه هيچ گاه اصل همزيستي مسالمت آميز، به صورت مطلق و بدون قيد و شرط مورد پذيرش نيست و در مواردي اين اصل، محدود و مقيد مي گردد و آن جايي است كه ادامه سياست همزيستي مسالمت آميز، منافع حياتي مسلمانان جهان يا عموم انسان ها را به مخاطره اندازد.
دفاع مشروع در حقوق بين الملل اسلامي صور گوناگوني به خود مي گيرد:
اوّل ـ جايي كه كشوري در روابط خود با كشور اسلامي، نقض بي طرفي كرده و مثلا چون بني قريظه و قريش، دشمنان را تحريك يا ياري كرده باشد. در اين صورت، چه بسا كه دولت اسلامي نيز براي پاسداري از حريم و منافع خويش، خود را ناگزير از اقدام متقابل مي بيند.
دوّم ـ مداخله بشر دوستانه؛ حمايت از اصيل ترين آرمان انساني... هم اكنون سازمان ملل با آن كه اعلام داشته است كه اصولي همچون همزيستي مسالمت آميز، تحريم توسل نامشروع به زور و نيز تحريم مداخله در امور خاص كشورها، پايه هاي اساسي اين سازمان را تشكيل مي دهند، يا اين وصف در مواردي كه صلح و امنيت جامعه بين المللي به مخاطره افتاده باشد، به تعطيل همه ي اين اصول فرمان مي دهد، (فصل هفتم منشور سازمان ملل، ماده 39 ـ 51).»([7])
ج: همزيستي مسالمت آميز با دولت هاي غير محارب:
در اصل چهاردهم قانون اساسي آمده است: «به حكم آيه شريفه "يَنهيكُمُ اللّهُ عَنِ الّذينَ لَمْ يُقاتِلوكُمْ فِي الدّينِ وَ لَمْ يُخْرِجوكُم مِنْ ديارِكُمْ اَنْ تَبَروّهُمْ وَ تُقْسِطوا اليهم اِنّ اللّهَ يُحِبُ المُقسِطينَ"([8]) دولت جمهوري اسلامي ايران و مسلمانان موظفند نسبت به افراد غيرمسلمان با اخلاق حسنه و قسط و عدل اسلامي عمل نمايند و حقوق انساني آنان را رعايت كنند. اين اصل در حق كساني اعتبار دارد كه بر ضد اسلام و جمهوري اسلامي ايران توطئه و اقدام نكنند.»
و در بخشي از اصل يكصد و پنجاه و دوّم همين مطلب مورد تاكيد قرار گرفته است: «سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران، بر اساس نفي هرگونه سلطه جويي و سلطه پذيري، حفظ استقلال همه جانبه و تماميت ارضي كشور، دفاع از حقوق همه مسلمانان و عدم تعهد در برابر قدرت هاي سلطه گر و روابط صلح آميز متقابل با دول غيرمحارب استوار است.»
سياست همزيستي جمهوري اسلامي با ديگر جوامعِ غير مسلمان، بر اساس دستور صريح اسلام و تعاليم قرآن كريم مي باشد. صلح در روابط بين الملل به عنوان يك اصل اساسي بوده و سياست جنگ طلبانه محكوم مي باشد. از آن جايي كه صلح بين دولت ها به نفع همه مي باشد دولت اسلامي موظف است از طريق گفت و گو و رفتار مسالمت آميز مشكلات خود را حل و فصل نمايد و در همه حال، صلح، گفت و گو و همزيستي مسالمت آميز را بر جنگ و كشمكش هاي نظامي ترجيح دهد.
همان طور كه از دو اصل بالا به دست مي آيد سياست صلح طلبي و همزيستي مسالمت آميز جمهوري اسلامي ايران به صورت مطلق، آن هم با تمامي دولت ها نمي باشد چه اين كه اولا، رابطه صلح آميز با دولت ها بايد «متقابل» باشد. بنا بر اين، چنانچه كشوري به سياست جنگ طلبي و كشمكش نظامي روي آورد، دولت اسلامي موظف به حفظ چنين رابطه اي نيست؛ و ثانياً، واژه «دولت هاي غيرمحارب» مي رساند كه رابطه با دولتي مجاز است كه از اساس نامشروع نباشد و همچون رژيم اشغالگر قدس ماهيتي ضدبشري و ضدقانوني نداشته باشد.
--------------------------------------------------------------------------------
[1]. مجله سياست خارجي، مواضع جمهوري اسلامي ايران در سياست خارجي، سال هفتم 1372، ش 4، ص 935.
[2]. قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، اصل يكصد و پنجاه و دوّم الي يكصد و پنجاه و پنجم.
[3]. سوره ي انبياء 21، آيه ي 92: اين است امت شما كه امتي يگانه است، و منم پروردگار شما، پس مرا بپرستيد.
[4]. منصوري، نظري، جواد، به سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران، تهران: اميركبير، 1365، ص 51.
[5]. فلسفي، هدايت الله، حقوق بين الملل عمومي، جزوه دانشكده حقوق دانشگاه شهيد بهشتي، سال تحصيلي 74ـ1373، ج 2، ص 120.
[6]. محمّدي، منوچهر، اصول سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران، تهران: اميركبير، 1366، ص 39.
[7]. خليليان، سيد خليل، حقوق بين الملل اسلامي، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ دوم، 1366، صص 232 ـ 233.
[8]. سوره ممتحنه (60)، آيه 8: «خدا شما را از كساني كه در (كار) دين با شما نجنگيده اند و شما را از ديارتان بيرون نكرده اند، باز نمي دارد كه با آنان نيكي كنيد و با ايشان عدالت ورزيد، زيرا خدا دادگران را دوست مي دارد.»
همزيستي مسالمت آميز با ملّت ها و دولت هاي ديگر:
همزيستي مسالمت آميز از اصولي است كه پيوسته جمهوري اسلامي ايران در سياست خارجي خود با دولت ها و ملت هاي ديگر، روي آن پافشاري نموده است.
«از لحاظ مواضع جهاني، جمهوري اسلامي ايران، موارد مربوط به اصول و مباني سياست خارجي ايران، مانند نفي سلطه در سياست خارجي، تأكيد بر حفظ استقلال... حل و فصل مسالمت آميز اختلافات و نيز تاكيد بر اصل عدم مداخله، اصل همزيستي مسالمت آميز، احترام به مرزهاي بين المللي و حل مسالمت آميز اختلافات داخلي بازيابي مي شود.»([1])
اصل يازدهم، اصل چهاردهم و فصل دهم قانون اساسي،([2]) اهداف، اصول و آرمان هاي ذيل را در سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران بيان مي دارد:
1. نفي هرگونه سلطه جويي، سلطه پذيري ستم گري و ستم كشي (اصل يكصد و پنجاه و دوّم)
2. حفظ استقلال همه جانبه، وحدت و تماميت ارضي كشور (اصل يكصد و پنجاه و دوّم)
3. اتلاف و اتحاد ملل اسلامي و كوشش در جهت تحقق بخشيدن به وحدت سياسي، اقتصادي و فرهنگي جهان اسلام (اصل يازدهم).
4. دفاع از حقوق همه مسلمانان و رفتار مبتني بر اخلاق حسنه، قسط و عدل اسلامي با غير مسلمانان (اصل چهاردهم).
5. عدم تعهد در برابر قدرت هاي سلطه گر (اصل يكصد و پنجاه دوّم)
6. داشتن روابط صلح آميز متقابل با دول غيرمحارب (اصل يكصد و پنجاه و دوّم).
7. ممنوعيت انعقاد قراردادهايي كه به نحوي موجب سلطه بيگانه بر منابع طبيعي، اقتصادي، فرهنگ، ارتش و ديگر شؤون كشور گردد (اصل يكصد و پنجاه و سوّم).
8. سعادت انسان در كل جامعه بشري (اصل يكصد و پنجاه و چهارم).
9. شناسايي و آزادي و حكومت حق و عدل به عنوان حق همه مردم جهان (اصل يكصد و پنجاه و چهارم).
10. حمايت از مبارزات حق طلبانه مستضعفين در برابر مستكبرين در هر نقطه از جهان، در عين خودداري كامل از هرگونه دخالت در امور داخلي ملت هاي ديگر (اصل يكصد و پنجاه و چهارم).
11. اعطاط پناهندگي سياسي به متقاضيان به پناهندگي در صورتي كه بر طبق قوانين ايران خائن و تبهكار شناخته نشوند (اصل يكصد و پنجاه و پنجم).
همزيستي مسالمت آميز در سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران:
الف: كوشش براي وحدت جهان اسلام:
اصل يازدهم قانون اساسي مي گويد: «به حكم آيه كريمه "اِنّ هذِهِ اُمَّتُكُمْ اُمُّة واحدة وَ اَنَا رَبُّكُم فاعبدونَ"([3]) همه مسلمانان يك امت اند و دولت جمهوري اسلامي ايران موظف است سياست كلي خود را بر پايه ائتلاف و اتحاد ملل اسلامي قرار دهد و كوشش پي گير به عمل آورد تا وحدت سياسي، اقتصادي و فرهنگي جهان اسلام را تحقق بخشد.»
نيز در اصل سوّم (بند 16) آمدهاست: «تنظيم سياست خارجي كشور بر اساس معيارهاي اسلام، تعهد برادرانه نسبت به همه مسلمانان و حمايت بي دريغ از مستضعفان جهان.»
و بالاخره در اصل يكصد و پنجاه و دوّم، ضمن تشريح سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران يكي از اصول سياست خارجي را دفاع از حقوق همه مسلمانان جهان متذكر شده است.
يكي از اهداف مهم سياست خارجي، دفاع از حقوق همه مسلمانان جهان است، بدين معني كه خود را متعهد و ملتزم مي داند تا در هر گوشه اي از دنيا كه به حق مسلماني تجاوز و تعدي شود، از حقوق آن ها دفاع كند و جلوي تجاوز و تعدي به آن ها را در حد توان و قدرت خود بگيرد.([4])
اين رويه و عملكرد، هيچ گاه منافي اصل همزيستي مسالمت آميز نيست چه اين كه تشكيل اتحاديه هاي منطقه اي يا بين المللي امري است كه منشور سازمان ملل از آن حمايت مي نمايد و يكي از اهداف مهم حقوق بين الملل معاصر، جلوگيري از ستم ها و تجاوزاتي است كه به پيروان مذاهب صورت مي پذيرد.
«البته دكترين برادري با مسلمانان و حمايت از مستضعفان جهان را نبايد به معني مداخله در امور داخلي كشورهاي مسلمان و تحريك جنبش هاي رهايي بخش گرفت، زيرا اين دكترين در چارچوب مقررات حقوق بين الملل به معني اين است كه جمهوري اسالمي مي تواند همبستگي خود را با مسلمانان، از طريق پيوستن به اتحاديه ها يا پيمان هايي ظاهر سازد كه به نحوي در تحقق اين هدف دخيلند.»([5])
ب: حمايت از مستضعفان:
حمايت از مستضعفان و محرومان جهان، در اصل سوّم (بند 16) و اصل يكصد و پنجاه چهارم قانون اساسي مورد تاكيد قرار گرفته است. دليل اتخاذ چنين سياستي اين است جمهوري اسلامي ايران، بر اساس تعاليم اسلام، سعادت انسان را در كل جامعه بشري مورد توجه قرار مي دهد. بنا بر اين، در عين خودداري كامل از هرگونه دخالت در امور داخلي ملت هاي ديگر از مبارزه حق طلبانه مستضعفين در برابر مستكبرين در هر نقطه از جهان حمايت مي كند.([6])
نكته ديگر آن است كه هيچ گاه اصل همزيستي مسالمت آميز، به صورت مطلق و بدون قيد و شرط مورد پذيرش نيست و در مواردي اين اصل، محدود و مقيد مي گردد و آن جايي است كه ادامه سياست همزيستي مسالمت آميز، منافع حياتي مسلمانان جهان يا عموم انسان ها را به مخاطره اندازد.
دفاع مشروع در حقوق بين الملل اسلامي صور گوناگوني به خود مي گيرد:
اوّل ـ جايي كه كشوري در روابط خود با كشور اسلامي، نقض بي طرفي كرده و مثلا چون بني قريظه و قريش، دشمنان را تحريك يا ياري كرده باشد. در اين صورت، چه بسا كه دولت اسلامي نيز براي پاسداري از حريم و منافع خويش، خود را ناگزير از اقدام متقابل مي بيند.
دوّم ـ مداخله بشر دوستانه؛ حمايت از اصيل ترين آرمان انساني... هم اكنون سازمان ملل با آن كه اعلام داشته است كه اصولي همچون همزيستي مسالمت آميز، تحريم توسل نامشروع به زور و نيز تحريم مداخله در امور خاص كشورها، پايه هاي اساسي اين سازمان را تشكيل مي دهند، يا اين وصف در مواردي كه صلح و امنيت جامعه بين المللي به مخاطره افتاده باشد، به تعطيل همه ي اين اصول فرمان مي دهد، (فصل هفتم منشور سازمان ملل، ماده 39 ـ 51).»([7])
ج: همزيستي مسالمت آميز با دولت هاي غير محارب:
در اصل چهاردهم قانون اساسي آمده است: «به حكم آيه شريفه "يَنهيكُمُ اللّهُ عَنِ الّذينَ لَمْ يُقاتِلوكُمْ فِي الدّينِ وَ لَمْ يُخْرِجوكُم مِنْ ديارِكُمْ اَنْ تَبَروّهُمْ وَ تُقْسِطوا اليهم اِنّ اللّهَ يُحِبُ المُقسِطينَ"([8]) دولت جمهوري اسلامي ايران و مسلمانان موظفند نسبت به افراد غيرمسلمان با اخلاق حسنه و قسط و عدل اسلامي عمل نمايند و حقوق انساني آنان را رعايت كنند. اين اصل در حق كساني اعتبار دارد كه بر ضد اسلام و جمهوري اسلامي ايران توطئه و اقدام نكنند.»
و در بخشي از اصل يكصد و پنجاه و دوّم همين مطلب مورد تاكيد قرار گرفته است: «سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران، بر اساس نفي هرگونه سلطه جويي و سلطه پذيري، حفظ استقلال همه جانبه و تماميت ارضي كشور، دفاع از حقوق همه مسلمانان و عدم تعهد در برابر قدرت هاي سلطه گر و روابط صلح آميز متقابل با دول غيرمحارب استوار است.»
سياست همزيستي جمهوري اسلامي با ديگر جوامعِ غير مسلمان، بر اساس دستور صريح اسلام و تعاليم قرآن كريم مي باشد. صلح در روابط بين الملل به عنوان يك اصل اساسي بوده و سياست جنگ طلبانه محكوم مي باشد. از آن جايي كه صلح بين دولت ها به نفع همه مي باشد دولت اسلامي موظف است از طريق گفت و گو و رفتار مسالمت آميز مشكلات خود را حل و فصل نمايد و در همه حال، صلح، گفت و گو و همزيستي مسالمت آميز را بر جنگ و كشمكش هاي نظامي ترجيح دهد.
همان طور كه از دو اصل بالا به دست مي آيد سياست صلح طلبي و همزيستي مسالمت آميز جمهوري اسلامي ايران به صورت مطلق، آن هم با تمامي دولت ها نمي باشد چه اين كه اولا، رابطه صلح آميز با دولت ها بايد «متقابل» باشد. بنا بر اين، چنانچه كشوري به سياست جنگ طلبي و كشمكش نظامي روي آورد، دولت اسلامي موظف به حفظ چنين رابطه اي نيست؛ و ثانياً، واژه «دولت هاي غيرمحارب» مي رساند كه رابطه با دولتي مجاز است كه از اساس نامشروع نباشد و همچون رژيم اشغالگر قدس ماهيتي ضدبشري و ضدقانوني نداشته باشد.
--------------------------------------------------------------------------------
[1]. مجله سياست خارجي، مواضع جمهوري اسلامي ايران در سياست خارجي، سال هفتم 1372، ش 4، ص 935.
[2]. قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، اصل يكصد و پنجاه و دوّم الي يكصد و پنجاه و پنجم.
[3]. سوره ي انبياء 21، آيه ي 92: اين است امت شما كه امتي يگانه است، و منم پروردگار شما، پس مرا بپرستيد.
[4]. منصوري، نظري، جواد، به سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران، تهران: اميركبير، 1365، ص 51.
[5]. فلسفي، هدايت الله، حقوق بين الملل عمومي، جزوه دانشكده حقوق دانشگاه شهيد بهشتي، سال تحصيلي 74ـ1373، ج 2، ص 120.
[6]. محمّدي، منوچهر، اصول سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران، تهران: اميركبير، 1366، ص 39.
[7]. خليليان، سيد خليل، حقوق بين الملل اسلامي، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ دوم، 1366، صص 232 ـ 233.
[8]. سوره ممتحنه (60)، آيه 8: «خدا شما را از كساني كه در (كار) دين با شما نجنگيده اند و شما را از ديارتان بيرون نكرده اند، باز نمي دارد كه با آنان نيكي كنيد و با ايشان عدالت ورزيد، زيرا خدا دادگران را دوست مي دارد.»
