پرسش :
خدا در قرآن زنان پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ را مادران مؤمنين معرفي كرده،آيا دختران پيامبر و ائمه ـ عليهم السلام ـ نيز مادر معنوي مؤمنان و مسلمانان به حساب مي‌آيند؟
پاسخ :
واژة «أمّ» (مادر) هميشه در لغت عرب بر عظمت مطلب و اهميّت مقام اطلاق مي‌شود، و هر جا «اُمّ» آورده‌اند مرتبة عالي و درجة والا را نشان مي‌دهد، مانند: امّ القري (كعبه)، امّ الكتاب (القرآن)، امّ النجوم (كهكشان)، امّ الكائنات، امّ الأخلاق و... از اين قبيل اصطلاحات نشان‌گر اهميت موضوع هستند. [1]
و حتي در مواردي كه براي احتراز آن استعمال شده باز هم از نظر اهميّت و شدّت تأثير از واژة «ام» استفاده مي‌كنند. مثل امّ الفساد، امّ الأمراض، و در زبان فارسي هم واژة مادر،از بهترين واژه‌ها و زيباترين واژه‌ها است كه همه از آن عشق، ايثار، مهر و محبت را مي‌فهمند.
خداوند درباره زنان پيامبر اسلام(ص) مي‌فرمايد: «النبيّ أولي بالمؤمنين من أنفُسهِم و أزواحُهُ اُمّهاتُهُم»[2]؛ پيامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، و همسران او مادران آنها (مؤمنين) محسوب مي‌شوند. اين كه زنان پيامبر اسلام ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ مادران امت هستند، يك حكمي است شرعي و مخصوص آن جناب، و معنايش اين است كه همان طوري كه احترام مادر بر هر مسلمان واجب است، و ازدواج با او حرام است، همچنين احترام همسران رسول ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ بر همة آنان واجب است نه همة احكام آنها، چون مادر به غير از وجوب احترام و حرمت ازدواج، آثار ديگري نيز دارد، مثلاً از فرزندش ارث مي‌برد و بچه‌هايش از او ارث مي‌برند، و نظر كردن به روي او جائز است و با دختراني كه از شوهر ديگر هم داشته باشد، نمي‌شود ازدواج كرد، چون خواهر مادري هستند، ولي همسران رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ به غير از آن دو حكم (وجوب احترام و حرمت ازدواج) احكام ديگر مادري را ندارند.
در تفسير مجمع البيان نقل مي‌كند: «عن عائشة إنّ امرأة قالت لها: يا امّه! فقالت: لست لك بامّ إنّما أنا امّ رجالكم»؛[3] يعني از عائشه نقل شده كه زني به او گفت: اي مادر! عائشه در جواب گفت: من مادر تو نيستم، همانا من فقط مادر مردان شما هستم.
پس معلوم شد كه مقصود از مادر بودن، اين نيست كه مادر واقعي باشند تا همة احكام مادران واقعي را داشته باشند، بلكه منظور اين است كه مادران معنوي هستند، و مرحوم شيخ حر عاملي در كتاب شريف وسائل الشيعه از امام صادق ـ عليه السلام ـ حديثي نقل مي‌كند و در ضمن آن، امام ـ عليه السلام ـ بعد از اين كه آية: «و أزواجُهُ اُمّهاتُهُم» را قرائت مي‌كند، اين جمله را اضافه مي‌فرمايد كه «و هو أب لهم»[4] يعني: (همان طوري كه همسران پيامبر مادران مؤمنان هستند) خود پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ نيز پدر مؤمنان هست.
از اين حديث هم معلوم مي‌شود كه مقصود مادر معنوي بودن، است و با مراجعه به تفاسير و منابع حديثي، به دختران پيامبر و ائمه ـ عليهم السلام ـ مادر مؤمنان گفته نمي‌شود و روايت معتبري در اين زمينه يافت نشده است. گرچه خوبان آنها، مانند فاطمة زهرا ـ سلام الله عليها ـ و فاطمة معصومه ـ سلام الله عليها ـ مورد احترام خاصّ هستند. ولي در رابطه با حضرت فاطمة زهرا ـ سلام الله عليها ـ به جهت اين كه همسر حضرت علي ـ عليه السلام ـ است هستند، مي توان مادر گفت. چون پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ فرموده اند: «انا و علي أبوا هذه الامّة»[5]؛ من و علي پدران اين امّت هستيم. البته كه مقصود پدر معنوي و روحاني است، بنابراين روايت، وقتي حضرت علي ـ عليه السلام ـ پدر اين امت شد، پس بي مناسبت نيست كه فاطمة زهرا ـ سلام الله عليها ـ را مادر امّت بدانيم.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. الميزان؛ محمد حسين طباطبائي، ترجمه محمد باقر موسوي، ج16، ذيل آيه 6 سوره احزاب.
2. تفسير نمونه؛ ناصر مكارم شيرازي، تهران، دارالكتب الاسلاميه، ج17، ص201.
3. تفسير انوار درخشان، محمد حسيني همداني، تهران، كتابفروشي لطفي، 1380ه ق، ج13، ص56.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . ر.ك: قرشي، سيد علي اكبر، قاموس قرآن، تهران، دار الكتب الاسلاميه، چاپ سوم، 1361، ج 1 ـ 2، ص 117.
[2] . احزاب/6.
[3] . طبرسي، فضل، مجمع البيان، گروهي از مترجمان، تهران، فراهاني، چاپ اول، 1350، ج 20، ص 21.
[4] . حر عاملي، وسائل الشيعه، قم، آل البيت، چاپ دوم، 1414 ق، ج20، ص410، حديث 25953.
[5] . صدوق، معاني الاخبار، بيجا، انتشارات اسلامي، 1361 ش، ص 52.
واژة «أمّ» (مادر) هميشه در لغت عرب بر عظمت مطلب و اهميّت مقام اطلاق مي‌شود، و هر جا «اُمّ» آورده‌اند مرتبة عالي و درجة والا را نشان مي‌دهد، مانند: امّ القري (كعبه)، امّ الكتاب (القرآن)، امّ النجوم (كهكشان)، امّ الكائنات، امّ الأخلاق و... از اين قبيل اصطلاحات نشان‌گر اهميت موضوع هستند. [1]
و حتي در مواردي كه براي احتراز آن استعمال شده باز هم از نظر اهميّت و شدّت تأثير از واژة «ام» استفاده مي‌كنند. مثل امّ الفساد، امّ الأمراض، و در زبان فارسي هم واژة مادر،از بهترين واژه‌ها و زيباترين واژه‌ها است كه همه از آن عشق، ايثار، مهر و محبت را مي‌فهمند.
خداوند درباره زنان پيامبر اسلام(ص) مي‌فرمايد: «النبيّ أولي بالمؤمنين من أنفُسهِم و أزواحُهُ اُمّهاتُهُم»[2]؛ پيامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، و همسران او مادران آنها (مؤمنين) محسوب مي‌شوند. اين كه زنان پيامبر اسلام ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ مادران امت هستند، يك حكمي است شرعي و مخصوص آن جناب، و معنايش اين است كه همان طوري كه احترام مادر بر هر مسلمان واجب است، و ازدواج با او حرام است، همچنين احترام همسران رسول ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ بر همة آنان واجب است نه همة احكام آنها، چون مادر به غير از وجوب احترام و حرمت ازدواج، آثار ديگري نيز دارد، مثلاً از فرزندش ارث مي‌برد و بچه‌هايش از او ارث مي‌برند، و نظر كردن به روي او جائز است و با دختراني كه از شوهر ديگر هم داشته باشد، نمي‌شود ازدواج كرد، چون خواهر مادري هستند، ولي همسران رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ به غير از آن دو حكم (وجوب احترام و حرمت ازدواج) احكام ديگر مادري را ندارند.
در تفسير مجمع البيان نقل مي‌كند: «عن عائشة إنّ امرأة قالت لها: يا امّه! فقالت: لست لك بامّ إنّما أنا امّ رجالكم»؛[3] يعني از عائشه نقل شده كه زني به او گفت: اي مادر! عائشه در جواب گفت: من مادر تو نيستم، همانا من فقط مادر مردان شما هستم.
پس معلوم شد كه مقصود از مادر بودن، اين نيست كه مادر واقعي باشند تا همة احكام مادران واقعي را داشته باشند، بلكه منظور اين است كه مادران معنوي هستند، و مرحوم شيخ حر عاملي در كتاب شريف وسائل الشيعه از امام صادق ـ عليه السلام ـ حديثي نقل مي‌كند و در ضمن آن، امام ـ عليه السلام ـ بعد از اين كه آية: «و أزواجُهُ اُمّهاتُهُم» را قرائت مي‌كند، اين جمله را اضافه مي‌فرمايد كه «و هو أب لهم»[4] يعني: (همان طوري كه همسران پيامبر مادران مؤمنان هستند) خود پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ نيز پدر مؤمنان هست.
از اين حديث هم معلوم مي‌شود كه مقصود مادر معنوي بودن، است و با مراجعه به تفاسير و منابع حديثي، به دختران پيامبر و ائمه ـ عليهم السلام ـ مادر مؤمنان گفته نمي‌شود و روايت معتبري در اين زمينه يافت نشده است. گرچه خوبان آنها، مانند فاطمة زهرا ـ سلام الله عليها ـ و فاطمة معصومه ـ سلام الله عليها ـ مورد احترام خاصّ هستند. ولي در رابطه با حضرت فاطمة زهرا ـ سلام الله عليها ـ به جهت اين كه همسر حضرت علي ـ عليه السلام ـ است هستند، مي توان مادر گفت. چون پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ فرموده اند: «انا و علي أبوا هذه الامّة»[5]؛ من و علي پدران اين امّت هستيم. البته كه مقصود پدر معنوي و روحاني است، بنابراين روايت، وقتي حضرت علي ـ عليه السلام ـ پدر اين امت شد، پس بي مناسبت نيست كه فاطمة زهرا ـ سلام الله عليها ـ را مادر امّت بدانيم.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. الميزان؛ محمد حسين طباطبائي، ترجمه محمد باقر موسوي، ج16، ذيل آيه 6 سوره احزاب.
2. تفسير نمونه؛ ناصر مكارم شيرازي، تهران، دارالكتب الاسلاميه، ج17، ص201.
3. تفسير انوار درخشان، محمد حسيني همداني، تهران، كتابفروشي لطفي، 1380ه ق، ج13، ص56.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . ر.ك: قرشي، سيد علي اكبر، قاموس قرآن، تهران، دار الكتب الاسلاميه، چاپ سوم، 1361، ج 1 ـ 2، ص 117.
[2] . احزاب/6.
[3] . طبرسي، فضل، مجمع البيان، گروهي از مترجمان، تهران، فراهاني، چاپ اول، 1350، ج 20، ص 21.
[4] . حر عاملي، وسائل الشيعه، قم، آل البيت، چاپ دوم، 1414 ق، ج20، ص410، حديث 25953.
[5] . صدوق، معاني الاخبار، بيجا، انتشارات اسلامي، 1361 ش، ص 52.
