پرسش :

يكى از مشكلات من اين است كه اصلاً تمركز حواس ندارم، هنگام نماز خواندن و درس خواندن اصلاً نمى‏توانم به يك مسأله بينديشم و زود حواسم پرت مى‏شود، چه كنم؟

پاسخ :
هرگز حديث حاضر غايب شنيده‏اى
من در ميان جمع و دلم جاى ديگر است‏
دوست عزيز
پاسخ به اين پرسش را با يك سؤال آغاز مى‏كنم:
تمركز حواس چيست؟
يكى از مهم‏ترين عوامل يادگيرى و ياد سپارى و باز يافت اطلاعات، تمركز حواس است. اساس تمركز حواس هماهنگى ذهنى است، يعنى اراده معطوف به هدف و به زبان ساده‏تر، به خود ياد آورى كنيم چه كار يا هدفى را پى مى‏گيريم. پاسخگو خود به ياد دارد اين مسأله در عبادت و نيايش بارها برايش اتّفاق افتاده است. هرگز فراموش نمى‏كنم، حدود 22 سال پيش وقتى نوجوان بودم، عدم حضور قلب در نماز يا نداشتن حواس متمركز بر عبادت نگرانم مى‏ساخت. اين مشكل را با بزرگى كه مدرّس قرآن بود، در ميان گذاشتم. فرمود: قبل از نيت و تكبيرة الاحرام، به خود تلقين كن در اين لحظات در برابر مهم‏ترين كار قراردارى و بايد آن را در مدّت معيّن و شرايط خاص به نحو احسن انجام دهى. در وسط عبادت و نماز هم چند بار به خودياد آورى كن. بعد از مدتى اين رفتار يا تلقين درونى مى‏گردد. سپس تمرين دوم را انجام بده و آن تامل بر كلمات و عبارات نماز يا دعا است. بنده سال‏ها است از اين تجربه گرانبها استفاده مى‏كنم و لذّت مى‏برم. نتيجه بحث تا اين‏جا چنين است: اگر ما حواس خود را براى انجام كارى هماهنگ كرده، به آن كار معطوف كنيم، تمركز حواس ايجاد كرده‏ايم و هر چه تمركز بيش‏تر باشد، يادگيرى دقيق‏تر و كامل‏تر و ماندگارتر خواهد بود. تمركز كم به گسستگى مطالب و بى‏نظمى ذهنى و آشفتگى روانى و فراموشى مى‏انجامد.
عوامل ايجاد تمركز حواس
1. قصد
تا انگيزه و نياز به چيزى نباشد، تمركز حواس و توجّه به آن امر دقيق نخواهد بود. براى آن كه به چيزى توجّه پيدا كنيم، بايد انگيزه‏اى نسبت به آن در ما پديد آيد. در خصوص امور درسى و تحصيلى مقاصدى چون پيشرفت، موفقيت، رقابت سالم، اتمام تحصيل، يافتن شغل، مقام و منزلت اجتماعى، رفع نيازهاى مادّى زندگى، ازدواج و مى‏تواند موجب تمركز حواس گردد.
2. زمان و مكان و شرايط مطالعه
مطالعه منظم در زمان‏هاى تعيين شده در مكان ويژه اين كار، به شرط تداوم، در ايجاد تمركز تأثير به سزا خواهد داشت. وقتى در مكان تعيين شده يا مثلًا پشت ميز كار خود قرار گرفتيم، به آرامى تمركز در ما شكل مى‏گيرد. البتّه اگر شرطهاى زير رعايت شود:
الف) لم ندهيم.
ب) از شل شدن بيش از حد عضلات جلوگيرى كنيم.
ج) از لباس خواب و راحتى بهره نگيريم.
د) ارتباط خود را با دنياى خارج قطع كنيم.
ه) گرماى مكان مطالعه را طبيعى و متوسط نگهداريم.
و) از سر و صدا دورى كنيم.
ز) از برنامه‏هاى تلويزيونى دور بمانيم.
3. پرهيز از خيالبافى
خيالبافى، غرق شدن در خاطرات گذشته و ياد كرد مشكلات از عوامل مخلّ تمركز است و سراغ مطالعه گرانى مى‏آيد كه مجال لازم را به آن‏ها مى‏دهند. عبادت ارجمند و مطالعه هدفمند اجازه خيالبافى نمى‏دهد.
4. تعارض انگيزه‏ها
براى داشتن تمركز حواس، بايد به بلا تكليفى خود پايان دهيم از ميان انگيزه‏هاى مختلف و متنوعى كه ما را احاطه كرده‏اند، با انتخاب درست، يكى را برگزينيم و بقيه را به حاشيه ذهن برانيم.
5. مرور ذهنى
مرور فعاليت قبل از انجام آن كه اصطلاحاً نقشه ذهنى خوانده مى‏شود، تمركز زا است چنان كه آغاز كار با اضطراب و بدون برنامه و مقدمه تمركز زدا است. وقتى سير فعاليت علمى را در ذهن به سرعت مرور مى‏كنيم، آموخته‏ها و اطلاعات نهفته در حافظه دراز مدّت به صفحه هشيار حافظه حاضر مى‏شوند و در نتيجه براى تمركز حواس در يادگيرى، آمادگى فزون‏تر به دست مى‏آوريم.
تمرينات تقويت حافظه و تمركز بسيار سومند است. اين تمرينات بارها در كارگاه‏هاى فراوان به فراگيران آموزش داده شده و به رضايت بسيار آن‏ها انجاميده است. مطالعه آن مى‏تواند خوانندگان را در موفقيت بيش‏تر تحصيلى يارى دهد. در اين نوشتار ياد كرد نكات زير كافى مى‏نمايد:
الف) متخصصان فراروان Meracognation ( ( معتقدند بهترين روش، براى يادگيرى بهتر و دقّت بيشتر، برخورد سؤالى با موضوع، متن يا محتواى مورد مطالعه است.
ب) تمركز، تابع مستقيم نوع حافظ است. در مقاله شماره‏هاى بعدى پرسمان از انواع حافظه بحث خواهد شد.
ج) مطالعه چند كتاب در اين زمينه سودمند است از جمله كتاب مديريت زمان، اثر لوتار جى سى ورت (ترجمه توكلى نيا) و كتاب 57 راه براى تقويت حافظه