پرسش :

منظور از »دو مشرق« و »دو مغرب« )رب المشرقين و رب المغربين( چيست؟

پاسخ :
علامه طباطبايى )ره( در تفسير آيه‏ى فوق ( الرحمن 17/55: پروردگار دو مشرق و پروردگار دو مغرب) مى‏فرمايد: »منظور از دو مشرق، مشرق تابستان و مشرق زمستان است كه به خاطر دو جا بودن آن دو، چهار فصل پديد مى‏آيد و ارزاق رزق خواران نظم مى‏پذيرد)« ( ترجمه‏ى تفسير الميزان، ج 19، ص 666)
توضيح مطلب اين كه، خورشيد در هر روز دقيقا از يك نقطه طلوع نمى‏كند؛ بلكه هر روز از نقطه‏اى كه )از اول زمستان به بعد( اندكى مايل‏تر به طرف شمال، يا )از اول تابستان به بعد( اندكى مايل‏تر به طرف جنوب است، طلوع مى‏كند) در واقع در ابتداى تابستان در نقطه‏ى 23 درجه‏ى ميل شمالى و در ابتداى زمستان در 23 درجه‏ى ميل جنوبى طلوع مى‏كند كه مدار اول را رأس السرطان و مدار دوم را رأس الجدى گويند) اين مطلب در مورد غروب آفتاب هم به همين ترتيب صادق است) در واقع با توجه به اين حداكثر ميل شمالى و حداكثر ميل جنوبى، خورشيد دو مشرق [مساوى محل طلوع) و دو مغرب [مساوى محل غروب) دارد كه بقيه‏ى مشرق‏ها و مغرب‏هايش - كه در آيه‏ى »فلا أقسم برب المشارق و المغارب ( معارج 40/70: هرگز، به پروردگار مشرق‏ها و مغرب‏ها سوگند ياد مى‏كنم) بدان اشاره شده - بين اين دو مشرق و مغرب قرار مى‏گيرد ( براى اين توضيحات، ر)ك: تفسير نمونه، ج 23، صص 120 - 122)
البته درباره‏ى تفسير اين آيه، قول ديگرى نيز هست كه مى‏گويد: مراد از دو مشرق، مشرق [مساوى محل طلوع) خورشيد و مشرق [مساوى محل طلوع) ماه است؛ همين طور است دو مغرب ( از اين قول در تفاسير ذيل ياد شده است: الميزان، ج 19، ص 166؛ مجمع البيان، ج 9، ص 201؛ تفسير نمونه، ج 23، ص 121) ؛ ولى روايات بيش‏تر با قول اول سازگار است؛ چنان كه مثلا در حديثى از اميرالمؤمنين )ع( ذيل اين آيه نقل شده است: »ان مشرق الشتاء على حده و مشرق الصيف على حده، اما ذلك من قرب الشمس و بعدها« ( تفسير نورالثقلين، ج 5، ص 190: »مشرق )محل طلوع( زمستان جداگانه است و مشرق تابستان جداگانه) آيا نمى‏بينى كه خورشيد در اين دو فصل دور و نزديك مى‏شود؟«) ؛ كه اشاره به بالا آمدن خورشيد در آسمان در فصل تابستان و پايين رفتن آن در فصل زمستان است ( تفسير نمونه، ج 23، ص 121)