پرسش :

فلسفه غسل جنابت را بيان نماييد.

پاسخ :
در روند درك فلسفه و حكمت احكام ديني يا به تعبير ديگر دفاع «عقلاني» از دين دو شيوه و متد وجود دارد و طبيعتا هر يك با ويژگي‏ها و محدوديت‏هاي خاصي روبه روست:
1 ) روش اول شيوه عقل كل نگر توحيدي است؛ يعني انسان مومن و خداشناس بر اساس باور ژرف و عميقي كه به خداوند به عنوان كامل مطلق و حكيم علي‏الاطلاق دارد يقين پيدا مي‏كند كه هر آنچه از ناحيه او دستور داده شده و هر حكمي كه ازناحيه وي صادر گرديده - اعم از مسائل حقوقي الزامي و احكام اخلاقي - حتما داراي مصالحي است كه به بندگان بازگشت مي‏نمايد؛ هر چند كه عقول و انديشه‏هاي بشري از درك حكمت آن ناتوان و قاصر باشد. چنين متدي نقطه قوتي دارد و نقطه ضعفي: قوت آن در اين است كه تمام سوالات انسان را يك جا پاسخ مي‏دهد و ديگر جاي هيچ ترديدي باقي نمي‏گذارد و روح و روان آدمي را بي‏هيچ دغدغه‏اي تسليم فرمان‏هاي الهي مي‏كند. نقطه ضعف آن اين است كه حكمت هيچ چيز را به طور جزئي و روشن و دقيق مشخص نمي‏سازد.
2 ) متد ديگر روش عقل جزءنگر راسيوناليستي( Rationalistic ) است كه در فرآيند تحقيقات علمي تجربي به كار مي‏رود. بر اساس اين روش حساب هر حكمي جداگانه و تك به تك رسيدگي و با عقول و رهيافت‏هاي علمي بشر سنجيده مي‏شود. اين شيوه نيز محاسني دارد و معايبي: حسن آن اين است كه به دقت مي‏تواند حكمتهاي بسياري براي يك حكم جزئي ارائه دهد؛ مثلا در رابطه با فلسفه حرمت شراب مي‏توان از علومي مانند فيزيولوژي، پزشكي، روان‏شناسي و... بهره جست و نكات بسيار ارزشمندي در اين رابطه دريافت داشت. نقص و عيب اين روش آن است كه: اولا تدريجي است و ثانيا محدوديت‏هاي زيادي دارد؛ يعني بسياري از سوالات انسان را بدون پاسخ گذاشته و گاه نيز ره‏آوردهاي نادرست علمي يا شرايط و جو فكري و فرهنگ عصري تاثيرات نامطلوبي را در اين راستا به جاي خواهد گذارد. همين مساله باعث شده كه در جهان غرب جرياني به نام «فيدئيسم»( Fideism ) پديد آيد كه معتقد است به جاي دفاع عقلاني از دين همواره بايد درجهت حفظ ايمان توده‏ها كوشيد.اكنون چه بايد كرد؟ به نظر ما دفاع عقلاني از دين به خوبي ميسور است و اتفاقا دين اسلام همواره در اين مسائل سرافراز بيرون آمده است؛ ليكن جز دو ابزار بيان شده و نيز فلسفه‏ها و حكمت‏هايي كه در خود دين تعيين گرديده راه ديگري وجود ندارد. بنابراين ما در درجه اول بايد بدانيم كه ابزارهاي تحقيقمان چيست و تا چه اندازه توانايي استفاده از آن را داريم. بدون شك عقل جزءنگر محدوديت‏هاي زيادي دارد و افراط در استفاده از آن انديشه را به ناكامي مي‏كشاند ولي نبايد به طور كلي آن را كنارزد. پس تا آن جا كه توانايي علمي ما اجازه مي‏دهد بايد فلسفه احكام را دريابيم و آن جا كه ناتوان شديم ديگر راه چاره‏اي جز اتكا به عقل كل نگر و قطع كلي به مصالح احكام الهي وجود ندارد و نبايد ضعف دانش و بينش خود رابه حساب دين بگزاريم.
نكته ديگري كه بايد توجه داشت اين است كه برخي از فلسفه‏ها و حكمت‏هاي احكام الهي هرگز از طريق علوم تجربي بشري قابل درك نيستند، زيرا اين علوم همواره به پديده‏هاي فيزيكي و مظاهر مادي حيات بشر دسترسي دارند و از امور روحاني و ماوراء مادي دستشان كوتاه است. مثلاً دانش پزشكي مي‏تواند از فوايد جسماني روزه سخن بگويد، اما قرآن مجيد تكيه بر تقوايابي انسان مي‏كند. بنابراين در روند درك فلسفه احكام نبايد نظر را به نتايج طبيعي و تجربي مشخص كرد و نسبت به ماوراي آن غافل بود. غسل نيز يكي از اين احكام است كه فلسفه‏هاي متعددي ممكن است داشته باشد. آنچه را كه ما با دانش اندك خويش مي‏توانيم بگوييم امور زير است:
اعمال عبادي داراي شرايطي خاص و برنامه‏اي ويژه است؛ مثلاً در مورد نماز همه بايد رو به قبله نماز بخوانند، با آن كه خداوند در جهت خاصي نيست. پس چرا بايد همه رو به قبله نماز بگزارند؟
از فلسفه‏هاي اين حكم، ايجاد وحدت در عمل است تا به تدريج منتهي به وحدت اجتماعي و نزديك شدن افراد به يكديگر گردد. حال اگر هر كس به طرف دلخواه خود نماز بخواند و يا به شكل دلخواه خود آن را به جا آورد، به نظر شما چه وضعيتي پيش مي‏آمد؟ آيا مسلمانان مي‏توانستند حتي در مسجدي تجمع نمايند تا چه رسد امت واحده تشكيل دهند؟
در مورد غسل نيز علاوه بر اين كه نظم خاص عمل موجب قانونمند شدن آن مي‏گردد و از بروز اختلافات جلوگيري مي‏كند، از نظر روحي نيز آثار مثبت و ارزنده‏اي در خود دارد؛ علاوه بر اين كه غسل از عبادات است و بايد با نيّت و قصد قربت انجام گيرد. از اين رو اگر كسي سال‏ها در دريا غوطه ور باشد، ولي نيت غسل و عبادت نكند، غسل انجام نداده است.
از اهداف و فلسفه‏هاي مهم عبادات آن است كه در تفكّر و بينش آدمي، آن روح تسليم را در برابر خالق هستي بخش فراهم آورد و او را از گردن فرازي و سركشي - كه ريشه همه تباهي‏هاست - باز دارد.
نيت در هر عبادت و عملي - علاوه بر انتظام بخشي به بينش انسان - آثار تلقيني ويژه‏اي در روح و روان انسان دارد كه بحث درباره آن مجالي وسيع مي‏طلبد.
www.eporsesh.com