پرسش :
آداب ظاهري دعا چه تأثيري در اجابت دعا دارد؟
پاسخ :
دعا همچون ساير عبادات آداب و شرايط ويژه دارد که در صورت انجام و رعايت آداب و شرايط ظاهري و باطني که بعدا ذکر خواهد شد نتيجه بهتر و مطلوب تري به دست مي آيد و موجب قبولي دعا نزد پروردگار عالميان خواهد شد. در اين جا به برخي از آن آداب و شرايط اشاره مي کنيم:
1- ايمان به عظمت و قدرت خداوند:
دعا کننده بايد با تمام وجود متوجّه قدرت خداوند باشد و باور راسخ داشته باشد که او قادر و توانا بر همه ممکنات است و از غير او دل کنده و اميدي به ديگران نداشته باشد. در قرآن کريم مي خوانيم: و من يتوکل علي اللّه فهو حسبه [1] «و هر کس به خدا توکّل کند، امرش را کفايت مي کند.» دعا آن گاه به اجابت مي رسد که همراه با ايمان باشد: فَلْيؤمِنُوا بِي[2].
2- توجّه قلبي:
داعي، بايد با توجه کامل و از دل و جان خداوند را بخواند و خواسته خود را با او در ميان بگذارد. دعا و درخواست بايد خالصانه باشد: فادعواللّه مخلصين له الدين[3]
امام اميرالمؤمنين (عليه السلام) مي فرمايد: لا يَقْبَلُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ دُعاءَ قَلْبٍ لاهٍ[4] «خداوند بزرگ، دعاي دلي را که غافل و مشغول باشد نمي پذيرد». يا در قرآن کريم مي خوانيم: ...وَ يَدْعُونَنا رَغَبا وَ رَهَبا وَ کانُوا لَنا خاشِعينَ [5] «و با حالت اميد و ترس، ما را مي خواندند و براي ما خاشع بودند.» اجابت دعا بستگي به حالت دعا کننده دارد و چنان چه با قلب نوراني و توجّه کامل نباشد، احتمال قبولي دور مي نمايد.
3- شناختن خير و شر:
دعا کننده بايد راه نجات را از راه هلاکت بشناسد تا از خداوند امري را که موجب هلاکت اوست، در حالي که او مي پندارد، به نفع و به صلاح او است طلب نکند؛ چنان که خداوند مي فرمايد: وَ يَدْعُ الاِنْسانُ بِالشَرِّ دُعاءَهُ بِالْخَيرِ وَ کانَ الانْسانُ عَجُولاً [6]
انسان [بر اثر شتاب زدگي]، بديها را طلب مي کند آن گونه که نيکيها را مي طلبد؛ و انسان، هميشه عجول بوده است [و نمي داند آن چه را از خداوند مي خواهد، براي او شرّ است نه خير.]يعني آنچه را خداوند مصلحت مي بيند ما ازآن بي خبريم، چرا که برآورده شدن دعا در خيلي از امور يا داراي مصلحتي است که فقط خداوند باري تعالي از سر آن آگاه است يا اينکه بخاطر دوست داشتن بنده اش مي باشد، چون خداوند بنده اش را دوست دارد دعاي اين شخص را اجابت نمي کند يا اينکه دير به اجابت مي رساند تا بخاطر دوست داشتن بنده اش، دعا و ناله ي شخص را بيشتر بشنود و اين بنده با خداي خود بيشتر در ارتباط باشد. پس يکي از شرايط دعا، شناختن امر خير از غير آن است و چنان چه، اين شرط مراعات نشود، دعا مستجاب نخواهد شد و از آن جايي که خداوند ارحم الراحمين است، امر «شرّ» را نيز براي او اجابت نخواهد کرد. از اين رو اگر خواسته اي از خدا داشته باشيم و خير و شر آن را ندانيم، بايد از خدا بخواهيم که هر طور خير و مصلحت ما مي داند عمل کند.
4- مشروع بودن خواسته:
بايد تأمل کنيم که آنچه را از خداوند مي خواهيم، مشروع يا راجح باشد، نيز پس از مشروع بودن خواسته، بايد براي جهت مشروع خواسته شود. صاحب مصباح الشريعه، در اين باره مي نويسد: «... چنانچه شرايط دعا را رعايت نکنيم، اميد به اجابت دعا نيست؛ زيرا خداوند متعال، از نيت و اراده دروني ما آگاه است و مي داند که ما، قابليت افاضه را نداريم و با نبود شرط، وجود مشروط معقول نيست.»[7] چنانچه، کسي از خداوند توسعه در رزق را بخواهد تا در کارهاي خلاف مصرف کند، اجابت نخواهد شد.
5- رعايت زمان دعا
هر چند درهاي رحمت الهي، همواره به طرف بندگاني که صادقانه و خاشعانه او را مي خوانند، باز است و خداوند به آنها وعده پاسخ داده است، امّا امامان معصوم (عليهم السلام) به برخي از زمانها، عنايت بيش تري دارند و احتمال استجابت را در اين مواقع خاص، بيش تر دانسته اند. اين زمانهاي خاص از قرار ذيل است:
الف) در طول سال، روز عرفه مناسب ترين روز براي دعاست، چنان که در روايت آمده است که حضرت حق، در آن روز به ملائکه دستور مي دهد که بندگاني که از اطراف جهان براي بندگي و اطاعت من آمده اند، خواست و حاجت آنان چيست؟ ملائکه جواب مي دهند: خواسته و حاجت آنان نيست جز آمرزش گناهان. خداوند مي فرمايد: شما شاهد باشيد که گناهان بندگانم را بخشيدم؛[8]
ب) در ميان ماهها، ماه مبارک رمضان و مخصوصا شب قدر که در کتب ادعيه دعا در آن بسيار تأکيد و سفارش شده است؛
ج) در ميان روزهاي هفته، روز جمعه: امام باقر (عليه السلام) مي فرمايد:
«اِنَّ اللّهَ تَعالي يُنادِي کُلَّ لَيْلَةِ جُمُعَةٍ مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ مِنْ اَوّلِ اللَّيْلِ اِلي آخره اِلاّ عَبْدَ مُؤمِن يَدْعُوني لِدينِهِ وَ دُنْياهُ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَاُحيبُهُ، اِلاّ عَبْدَ مُؤْمِنٍ يَتُوبُ اِلَيَّ مِنْ ذُنُوبِهِ قَبْلَ طُلوعِ الْفَجْرِ فَاَتُوبَ اِلَيْهِ...»[9]
«خداوند بزرگ در هر شب جمعه از اول تا آخر شب از بلنداي عرش ندا مي دهد که آيا بنده مؤمني نيست که امشب مرا براي دين و دنياي خود بخواند، تا او را اجابت کنم؟ آيا بنده مؤمني نيست که تا پيش از طلوع فجر، خواهان توبه شود، تا توبه او را بپذيرم؟...».
د) آخر شب مناسب ترين زمان دعا است: در قرآن کريم آمده است: و بالاسحارهم يستغفرون[10]
[در مورد صفت متقين] مي فرمايد: در سحرگاهان استغفار مي کردند».
از پيامبر گرامي اسلام (صلي الله عليه و آله) نقل شده است:
«اِنَّ اللّهَ يُنْزِلُ مَلَکا اِليَ السَّماءِ الدُّنْيا کُلَّ لَيْلِةِ فِي الثُّلُثِ الاخيرِ وَ لَيْلَةَ الْجُمْعَةِ فِي اَوَّلِ اللَّيْلَةِ فَيَأمُرُهُ فَيُنادي هَلْ مِنْ سائلٍ فَأُعْطِيهِ سُؤلَهُ، هَلْ مِنْ تائِبٍ فَأتُوبَ عَلَيْهِ، هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِر فَاَغْفَر ُلَهُ...»[11]«خداوند متعال در هر شب يک سوم مانده به پايان شب، ملکي را به آسمان زمين مي فرستد... تا ندا کند: آيا سائلي وجود دارد تا حاجتش برآورده شود؟ يا توبه کننده اي وجود دارد تا توبه او قبول و مورد غفران حق واقع شود.؟»
6- تأثير مکان در اجابت دعا
جاي دعا کردن نيز در چگونگي اجابت دعا نقش دارد، هر چند در هر مکان خدا رابخوانيم، او حاضر است، لکن اسلام براي برخي مکانها مقام ويژه قايل شده است. مکان هر چه مقدس تر باشد، دعا به اجابت نزديک تر است؛ مانند مکه معظمه، مدينه منوره، مشاهد مشرفه امامان (عليهم السلام) و مساجد.
يکي از اين مکانها، مرقد شريف حضرت امام حسين (عليه السلام) است که در روايت آمده است، خداوند متعال به پاس شهادت آن حضرت، چهار ويژگي به او کرامت فرموده است:
الف) استشفاء از تربت مبارک کربلا؛
ب) اجابت دعا در زير قبّه و گنبد آن حضرت؛
ج) قرار دادن ائمه هدي (عليهم السلام) را از ذريه او؛
د) به حساب نياوردن مدت زيارت آن حضرت را جزو عمر زائر.[12]
شرايط ديگري نيز براي دعا و اجابت آن در کتابهاي معتبر ذکر کرده اند که از يادآوري آنها صرف نظر مي شود. خلاصه، به همين اندازه بدانيم که اجابت دعا شرايط ويژه مي طلبد و چنانچه دعا کننده شرايط استجابت دعا را رعايت نکند، ممکن است، دعا و نيايش او پذيرفته نشود و عدم پذيرش به دليل عدم قابليت و عيب و نقص خود دعا کننده خواهد بود. اگر دعا همراه با شرايط باشد، دعا انسان را بالا مي برد تا به جايي که خداوند به دعا کننده مي فرمايد: «من به تو نزديکم و دعايت را اجابت مي کنم تو فقط به سراغ خودم بيا.» اين حالت براي انسان مقام والا و بالائي است.[13]
موانع اجابت
همان طور که عواملي موجب تسريع اجابت دعا مي شود، عللي نيز وجود دارد که مانع اجابت دعا مي گردد، که به برخي از آنها اشاره مي شود:
الف) گناه
گناه دشمن ديرينه انسان و دور کننده او از نعمتهاي الهي و مانع بزرگ در مسير کمال او به شمار مي رود. دعاي فرد گنه کار به اجابت نمي رسد و ناله هايش شنونده اي ندارد. امام باقر (عليه السلام) مي فرمايد:
«انسان گاهي حاجتي دارد و از خدا طلب مي کند و خداوند ضمن قبول آن انجامش را به وقت مناسبي وا مي گذارد، ولي بنده در اين مدت مرتکب گناه مي شود؛ خداوند به مأمور اجابت دعا امر مي کند: خواسته اش را اجابت نکن و او را از اين لطف محروم نما که خشم ما را بر انگيخت و شايسته بي اعتنايي است.»[14]
ب) تقاضاي امر محال يا غير جايز
اجابت دعا از جانب خداوند پس از حصول شرايط در صورتي است که آنچه از خدا خواسته ايم شدني و ممکن باشد و در عين حال نامشروع نباشد. از حضرت اميرالمؤمنين علي (عليه السلام) سؤال شد:
«فايّ دعوةٍ اضلُّ؟ قالَ: الدّاعي بِما لا يَکُون»[15]
«کدام دعا گمراهي است؟ فرمود: دعا کردن و خواستن کارهاي نشدني و غير ممکن.»
ج) مخالفت با مصلحت فرد
توانايي خداوند در انجام خواسته بندگان، جاي شک نيست؛ ولي گاهي بنده، چيزي را مي خواهد که به مصلحت او نيست، در حالي که خود نمي داند و خداوند که به همه جوانب زندگي اش آگاه است، به دليل لطفي که به بندگانش دارد، آن دعا را مستجاب نمي کند:
عَسي اَنْ تَکْرَهُوا شَيئَا وَ هُو خَيرٌ لَکُمْ وَ عَسي اَنْ تُحُبّوا شَيئَا وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللّهُ يَعْلَمُ وَ اَنْتُمْ لا تَعْلَموُنَ[16]
«چه بسا چيزي بر شما ناگوار و ناخوشايند باشد، در حالي که خير و صلاح شما در آن است و همچنين شايد چيزي را دوست بداريد که ضرر شما در آن باشد و خدا آگاه است و شما بي خبريد.»
د) مهيا نبودن شرايط و زمان اجابت
مناسب نبودن زمان و شرايط از جمله موانع اجابت دعاست. چه بسا شخص دعا کننده گمان کند که خواسته اش رد شده و نااميد گردد، در حالي که نبايد قطع اميد کند، امام صادق (عليه السلام) مي فرمايد:
اِنَّ الْمُؤمِنَ لِيَدْعُوا فَيُؤخِّرُ اِجابته اِلي يَوْمِ الْجُمْعَةِ[17]
«مؤمن دعا مي کند و خداوند اجابت آن را تا روز جمعه به تأخير مي اندازد.»
بر اين اساس، براي اجابت دعا لازم است اين آداب باطني را رعايت کنيم: 1 – طهارت قلب از حقد و کينه و حسد و غيره...2 – ظلم نکردن به خود و خدا و ديگران 3 – پرهيز و اجتناب از خوردن لقمه حرام، چرا که بيشتر گناهان منشأ آن لقمه حرام مي باشد و باعث رد دعا مي شود.
گفتار سوم: آثار تربيتي دعا
بي شک دعا و نيايش يک نوع عبادت و خضوع انسان در برابر خداوند تواناست و همچون عبادات ديگر، از اثر تربيتي فراوان برخوردار است. با دقت در آيات و روايات مربوط به آن، در مي يابيم که دعا، انسان را به معرفت خداوند رهنمون مي کند. دعا، سبب مي گردد تا بشر به نيازمنديهاي خويش پي برده و در برابر ذات پاک و بي همتاي پروردگار متعال، خضوع کند. دعا، انسان را با نعمتهاي الهي آشنا ساخته و رابطه اي عميق و استوار ميان بنده و خالقش ايجاد مي نمايد. دعا به کمک انسان شتافته و در دستيابي به خواسته هايش، وي را مدد مي کند. دعا، انسان را به مقامي مي رساند که خويشتن را جز بنده خدا نمي بيند و غير از فرمان او، اطاعت نمي کند. خلاصه دعا، خداشناسي، اعتماد به نفس، تقويت اراده و آرامش به انسان مي بخشد و يأس و نوميدي را از او دور کرده و وي را فردي بلند همّت، تلاشگر، هوشمند و اميدوار مي سازد. اينک به برخي آثار تربيتي آن اشاره مي کنيم:
1. دعا سبب آرامش قلب و تسکين دهنده دلهاست. اَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب[18]
2. دفع بلاهاي دنيوي و معنوي؛ امام اميرالمؤمنين (عليه السلام) مي فرمايد: «وَ ادْفَعُوا اَمْواجَ الْبَلاءِ بِالدُّعا»[19]؛
«امواج بلا را با دعا از خود برانيد.»
3. راه يابي به گنجينه ها و نعمتهاي الهي؛ امام اميرالمؤمنين (عليه السلام) مي فرمايد: «ثُمَّ جَعَلَ في يَدَيْکَ مَفاتيحَ خَزائِنِهِ بِما أَذَّنَ لَکَ فيهِ مِنْ مَسألَتِهِ، فَمَتي شِئْتَ اَسْتَفْتَحْتَ بِالدُّعاءِ اَبْوابَ نِعْمَتِهِ»[20]
«سپس خداوند کليدهاي گنجينه هاي خود را در دست تو قرار داده که به تو اجازه دعا کردن داد، پس هرگاه اراده کردي مي تواني با دعا، درهاي نعمت خدا را بگشايي.»
4. دعا از مصادق روشن اعتماد به نفس، بي نيازي از غير خدا و تقويت بينش يگانه پرستي است و دعاهاي شريف جوشن کبير، عشرات و افتتاح داراي چنين ويژگيهايي است.
5. برخي از دعاها باعث تحکيم باور به نبوّت، امامت، لزوم رهبري معصومين (عليهم السلام) و ايجاد اميد در جامعه بشري است و مژده حکومت عدل و صلح و صفا را به جهانيان مي دهد. دعاي ندبه از چنين ويژگي و تأثيري برخوردار است.
6. دعا، حاکي از پشيماني از نافرمانيها و وسيله ابراز شرمندگي دعا کننده است؛ زيرا هر چه انسان با خداي خويش بيش تر انس و الفت گيرد، و به او نزديک شود، بيش تر مي کوشد که به وظايف بندگي و پيروي از فرمانهاي او گردن نهد و رفتاري بر خلاف رضاي او انجام ندهد.
در نتيجه، دعا و کوشش و تلاش دو بال است براي پرواز انسان به سمت کمال و کاميابي دين و دنيا و اين دو، هماهنگ و همدوش وسيله رسيدن انسان به تعالي و ترقي است و انسان با تلاش، بدون دعا و توجّه به خدا به سرانجام مطلوب و سعادت بخش نخواهد رسيد؛ چنانکه دعاي شبانه روزي، بدون کار و کوشش، هرگز قدم به پيش نخواهد برد و بايد اين دو آيه شريفه هميشه آويزه گوش دلمان باشد که:
وَ قالَ رَبُّکُمْ اُدْعُوني اَسْتَجِبْ لَکُم[21] «پروردگار شما گفته است: مرا بخوانيد تا دعاي شما را بپذيرم» و «وَ اَنْ لَيسَ لِلانْسانِ اِلاّ ما سَعي»[22]. «و اين که براي انسان بهره اي جز تلاش و کوشش او نيست.» بدين ترتيب، آيا صداي رسا و بلند «ادعوني استجب لکم» را شنيديم و فهميديم؟
آيا در هفته، ماه و سال چند بار در آستانه طلوع فجر زنگ در معبود و محبوب را فشرديم؟
آيا با دعاي کميل رابطه دوستي داريم؟ و تاکنون چند بار او را به منزل خود دعوت کرده ايم؟
آيا صبح جمعه با زمزمه «دعاي ندبه» از صاحبخانه مان خواسته ايم که هر چه زودتر تشريف بياورد؟
پی نوشتها:
[1] . سوره طلاق (65) آيه 4.
[2] . سوره بقره (2) آيه 186.
[3] . سوره غافر (40) آيه 14.
[4] . وسائل الشيعه، ابواب دعا، ج 4، ص 1106.
[5] . سوره انبياء (21) آيه 90.
[6] . سوره اسراء (17) آيه 11.
[7] . عبدالرزاق گيلاني؛ مصباح الشريعه، چاپ سوم، ص 127.
[8] . عبدالرزاق گيلاني؛ پيشين، ص 128 و محسن فيض کاشاني؛ المحجّة البيضاء؛ ج دوم، ص 285.
[9] . محسن فيض کاشاني، همان؛ وسائل الشيعه، پيشين، ص 1125.
[10] . سوره ذاريات (51) آيه 18.
[11] . محسن فيض کاشاني؛ پيشين، ص 285.
[12] . عبدالرزاق گيلاني؛ پيشين، ص 128.
[13] . محسن قرائتي، تفسير نور، ج 2.
[14] . اصول کافي، ج 2، ص 208.
[15] . وسائل الشيعه، ج 4، ص 1176.
[16] . سوره بقره (2) آيه 216.
[17] . اصول کافي، ج 2، ص 355.
[18] . سوره رعد (13) آيه 28.
[19] . نهج البلاغه، حکمت 146.
[20] . نهج البلاغه، نامه 31.
[21] . سوره غافر (40) آيه 60.
[22] . سوره نجم (53) آيه 39.
www.shamimm.ir
دعا همچون ساير عبادات آداب و شرايط ويژه دارد که در صورت انجام و رعايت آداب و شرايط ظاهري و باطني که بعدا ذکر خواهد شد نتيجه بهتر و مطلوب تري به دست مي آيد و موجب قبولي دعا نزد پروردگار عالميان خواهد شد. در اين جا به برخي از آن آداب و شرايط اشاره مي کنيم:
1- ايمان به عظمت و قدرت خداوند:
دعا کننده بايد با تمام وجود متوجّه قدرت خداوند باشد و باور راسخ داشته باشد که او قادر و توانا بر همه ممکنات است و از غير او دل کنده و اميدي به ديگران نداشته باشد. در قرآن کريم مي خوانيم: و من يتوکل علي اللّه فهو حسبه [1] «و هر کس به خدا توکّل کند، امرش را کفايت مي کند.» دعا آن گاه به اجابت مي رسد که همراه با ايمان باشد: فَلْيؤمِنُوا بِي[2].
2- توجّه قلبي:
داعي، بايد با توجه کامل و از دل و جان خداوند را بخواند و خواسته خود را با او در ميان بگذارد. دعا و درخواست بايد خالصانه باشد: فادعواللّه مخلصين له الدين[3]
امام اميرالمؤمنين (عليه السلام) مي فرمايد: لا يَقْبَلُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ دُعاءَ قَلْبٍ لاهٍ[4] «خداوند بزرگ، دعاي دلي را که غافل و مشغول باشد نمي پذيرد». يا در قرآن کريم مي خوانيم: ...وَ يَدْعُونَنا رَغَبا وَ رَهَبا وَ کانُوا لَنا خاشِعينَ [5] «و با حالت اميد و ترس، ما را مي خواندند و براي ما خاشع بودند.» اجابت دعا بستگي به حالت دعا کننده دارد و چنان چه با قلب نوراني و توجّه کامل نباشد، احتمال قبولي دور مي نمايد.
3- شناختن خير و شر:
دعا کننده بايد راه نجات را از راه هلاکت بشناسد تا از خداوند امري را که موجب هلاکت اوست، در حالي که او مي پندارد، به نفع و به صلاح او است طلب نکند؛ چنان که خداوند مي فرمايد: وَ يَدْعُ الاِنْسانُ بِالشَرِّ دُعاءَهُ بِالْخَيرِ وَ کانَ الانْسانُ عَجُولاً [6]
انسان [بر اثر شتاب زدگي]، بديها را طلب مي کند آن گونه که نيکيها را مي طلبد؛ و انسان، هميشه عجول بوده است [و نمي داند آن چه را از خداوند مي خواهد، براي او شرّ است نه خير.]يعني آنچه را خداوند مصلحت مي بيند ما ازآن بي خبريم، چرا که برآورده شدن دعا در خيلي از امور يا داراي مصلحتي است که فقط خداوند باري تعالي از سر آن آگاه است يا اينکه بخاطر دوست داشتن بنده اش مي باشد، چون خداوند بنده اش را دوست دارد دعاي اين شخص را اجابت نمي کند يا اينکه دير به اجابت مي رساند تا بخاطر دوست داشتن بنده اش، دعا و ناله ي شخص را بيشتر بشنود و اين بنده با خداي خود بيشتر در ارتباط باشد. پس يکي از شرايط دعا، شناختن امر خير از غير آن است و چنان چه، اين شرط مراعات نشود، دعا مستجاب نخواهد شد و از آن جايي که خداوند ارحم الراحمين است، امر «شرّ» را نيز براي او اجابت نخواهد کرد. از اين رو اگر خواسته اي از خدا داشته باشيم و خير و شر آن را ندانيم، بايد از خدا بخواهيم که هر طور خير و مصلحت ما مي داند عمل کند.
4- مشروع بودن خواسته:
بايد تأمل کنيم که آنچه را از خداوند مي خواهيم، مشروع يا راجح باشد، نيز پس از مشروع بودن خواسته، بايد براي جهت مشروع خواسته شود. صاحب مصباح الشريعه، در اين باره مي نويسد: «... چنانچه شرايط دعا را رعايت نکنيم، اميد به اجابت دعا نيست؛ زيرا خداوند متعال، از نيت و اراده دروني ما آگاه است و مي داند که ما، قابليت افاضه را نداريم و با نبود شرط، وجود مشروط معقول نيست.»[7] چنانچه، کسي از خداوند توسعه در رزق را بخواهد تا در کارهاي خلاف مصرف کند، اجابت نخواهد شد.
5- رعايت زمان دعا
هر چند درهاي رحمت الهي، همواره به طرف بندگاني که صادقانه و خاشعانه او را مي خوانند، باز است و خداوند به آنها وعده پاسخ داده است، امّا امامان معصوم (عليهم السلام) به برخي از زمانها، عنايت بيش تري دارند و احتمال استجابت را در اين مواقع خاص، بيش تر دانسته اند. اين زمانهاي خاص از قرار ذيل است:
الف) در طول سال، روز عرفه مناسب ترين روز براي دعاست، چنان که در روايت آمده است که حضرت حق، در آن روز به ملائکه دستور مي دهد که بندگاني که از اطراف جهان براي بندگي و اطاعت من آمده اند، خواست و حاجت آنان چيست؟ ملائکه جواب مي دهند: خواسته و حاجت آنان نيست جز آمرزش گناهان. خداوند مي فرمايد: شما شاهد باشيد که گناهان بندگانم را بخشيدم؛[8]
ب) در ميان ماهها، ماه مبارک رمضان و مخصوصا شب قدر که در کتب ادعيه دعا در آن بسيار تأکيد و سفارش شده است؛
ج) در ميان روزهاي هفته، روز جمعه: امام باقر (عليه السلام) مي فرمايد:
«اِنَّ اللّهَ تَعالي يُنادِي کُلَّ لَيْلَةِ جُمُعَةٍ مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ مِنْ اَوّلِ اللَّيْلِ اِلي آخره اِلاّ عَبْدَ مُؤمِن يَدْعُوني لِدينِهِ وَ دُنْياهُ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَاُحيبُهُ، اِلاّ عَبْدَ مُؤْمِنٍ يَتُوبُ اِلَيَّ مِنْ ذُنُوبِهِ قَبْلَ طُلوعِ الْفَجْرِ فَاَتُوبَ اِلَيْهِ...»[9]
«خداوند بزرگ در هر شب جمعه از اول تا آخر شب از بلنداي عرش ندا مي دهد که آيا بنده مؤمني نيست که امشب مرا براي دين و دنياي خود بخواند، تا او را اجابت کنم؟ آيا بنده مؤمني نيست که تا پيش از طلوع فجر، خواهان توبه شود، تا توبه او را بپذيرم؟...».
د) آخر شب مناسب ترين زمان دعا است: در قرآن کريم آمده است: و بالاسحارهم يستغفرون[10]
[در مورد صفت متقين] مي فرمايد: در سحرگاهان استغفار مي کردند».
از پيامبر گرامي اسلام (صلي الله عليه و آله) نقل شده است:
«اِنَّ اللّهَ يُنْزِلُ مَلَکا اِليَ السَّماءِ الدُّنْيا کُلَّ لَيْلِةِ فِي الثُّلُثِ الاخيرِ وَ لَيْلَةَ الْجُمْعَةِ فِي اَوَّلِ اللَّيْلَةِ فَيَأمُرُهُ فَيُنادي هَلْ مِنْ سائلٍ فَأُعْطِيهِ سُؤلَهُ، هَلْ مِنْ تائِبٍ فَأتُوبَ عَلَيْهِ، هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِر فَاَغْفَر ُلَهُ...»[11]«خداوند متعال در هر شب يک سوم مانده به پايان شب، ملکي را به آسمان زمين مي فرستد... تا ندا کند: آيا سائلي وجود دارد تا حاجتش برآورده شود؟ يا توبه کننده اي وجود دارد تا توبه او قبول و مورد غفران حق واقع شود.؟»
6- تأثير مکان در اجابت دعا
جاي دعا کردن نيز در چگونگي اجابت دعا نقش دارد، هر چند در هر مکان خدا رابخوانيم، او حاضر است، لکن اسلام براي برخي مکانها مقام ويژه قايل شده است. مکان هر چه مقدس تر باشد، دعا به اجابت نزديک تر است؛ مانند مکه معظمه، مدينه منوره، مشاهد مشرفه امامان (عليهم السلام) و مساجد.
يکي از اين مکانها، مرقد شريف حضرت امام حسين (عليه السلام) است که در روايت آمده است، خداوند متعال به پاس شهادت آن حضرت، چهار ويژگي به او کرامت فرموده است:
الف) استشفاء از تربت مبارک کربلا؛
ب) اجابت دعا در زير قبّه و گنبد آن حضرت؛
ج) قرار دادن ائمه هدي (عليهم السلام) را از ذريه او؛
د) به حساب نياوردن مدت زيارت آن حضرت را جزو عمر زائر.[12]
شرايط ديگري نيز براي دعا و اجابت آن در کتابهاي معتبر ذکر کرده اند که از يادآوري آنها صرف نظر مي شود. خلاصه، به همين اندازه بدانيم که اجابت دعا شرايط ويژه مي طلبد و چنانچه دعا کننده شرايط استجابت دعا را رعايت نکند، ممکن است، دعا و نيايش او پذيرفته نشود و عدم پذيرش به دليل عدم قابليت و عيب و نقص خود دعا کننده خواهد بود. اگر دعا همراه با شرايط باشد، دعا انسان را بالا مي برد تا به جايي که خداوند به دعا کننده مي فرمايد: «من به تو نزديکم و دعايت را اجابت مي کنم تو فقط به سراغ خودم بيا.» اين حالت براي انسان مقام والا و بالائي است.[13]
موانع اجابت
همان طور که عواملي موجب تسريع اجابت دعا مي شود، عللي نيز وجود دارد که مانع اجابت دعا مي گردد، که به برخي از آنها اشاره مي شود:
الف) گناه
گناه دشمن ديرينه انسان و دور کننده او از نعمتهاي الهي و مانع بزرگ در مسير کمال او به شمار مي رود. دعاي فرد گنه کار به اجابت نمي رسد و ناله هايش شنونده اي ندارد. امام باقر (عليه السلام) مي فرمايد:
«انسان گاهي حاجتي دارد و از خدا طلب مي کند و خداوند ضمن قبول آن انجامش را به وقت مناسبي وا مي گذارد، ولي بنده در اين مدت مرتکب گناه مي شود؛ خداوند به مأمور اجابت دعا امر مي کند: خواسته اش را اجابت نکن و او را از اين لطف محروم نما که خشم ما را بر انگيخت و شايسته بي اعتنايي است.»[14]
ب) تقاضاي امر محال يا غير جايز
اجابت دعا از جانب خداوند پس از حصول شرايط در صورتي است که آنچه از خدا خواسته ايم شدني و ممکن باشد و در عين حال نامشروع نباشد. از حضرت اميرالمؤمنين علي (عليه السلام) سؤال شد:
«فايّ دعوةٍ اضلُّ؟ قالَ: الدّاعي بِما لا يَکُون»[15]
«کدام دعا گمراهي است؟ فرمود: دعا کردن و خواستن کارهاي نشدني و غير ممکن.»
ج) مخالفت با مصلحت فرد
توانايي خداوند در انجام خواسته بندگان، جاي شک نيست؛ ولي گاهي بنده، چيزي را مي خواهد که به مصلحت او نيست، در حالي که خود نمي داند و خداوند که به همه جوانب زندگي اش آگاه است، به دليل لطفي که به بندگانش دارد، آن دعا را مستجاب نمي کند:
عَسي اَنْ تَکْرَهُوا شَيئَا وَ هُو خَيرٌ لَکُمْ وَ عَسي اَنْ تُحُبّوا شَيئَا وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللّهُ يَعْلَمُ وَ اَنْتُمْ لا تَعْلَموُنَ[16]
«چه بسا چيزي بر شما ناگوار و ناخوشايند باشد، در حالي که خير و صلاح شما در آن است و همچنين شايد چيزي را دوست بداريد که ضرر شما در آن باشد و خدا آگاه است و شما بي خبريد.»
د) مهيا نبودن شرايط و زمان اجابت
مناسب نبودن زمان و شرايط از جمله موانع اجابت دعاست. چه بسا شخص دعا کننده گمان کند که خواسته اش رد شده و نااميد گردد، در حالي که نبايد قطع اميد کند، امام صادق (عليه السلام) مي فرمايد:
اِنَّ الْمُؤمِنَ لِيَدْعُوا فَيُؤخِّرُ اِجابته اِلي يَوْمِ الْجُمْعَةِ[17]
«مؤمن دعا مي کند و خداوند اجابت آن را تا روز جمعه به تأخير مي اندازد.»
بر اين اساس، براي اجابت دعا لازم است اين آداب باطني را رعايت کنيم: 1 – طهارت قلب از حقد و کينه و حسد و غيره...2 – ظلم نکردن به خود و خدا و ديگران 3 – پرهيز و اجتناب از خوردن لقمه حرام، چرا که بيشتر گناهان منشأ آن لقمه حرام مي باشد و باعث رد دعا مي شود.
گفتار سوم: آثار تربيتي دعا
بي شک دعا و نيايش يک نوع عبادت و خضوع انسان در برابر خداوند تواناست و همچون عبادات ديگر، از اثر تربيتي فراوان برخوردار است. با دقت در آيات و روايات مربوط به آن، در مي يابيم که دعا، انسان را به معرفت خداوند رهنمون مي کند. دعا، سبب مي گردد تا بشر به نيازمنديهاي خويش پي برده و در برابر ذات پاک و بي همتاي پروردگار متعال، خضوع کند. دعا، انسان را با نعمتهاي الهي آشنا ساخته و رابطه اي عميق و استوار ميان بنده و خالقش ايجاد مي نمايد. دعا به کمک انسان شتافته و در دستيابي به خواسته هايش، وي را مدد مي کند. دعا، انسان را به مقامي مي رساند که خويشتن را جز بنده خدا نمي بيند و غير از فرمان او، اطاعت نمي کند. خلاصه دعا، خداشناسي، اعتماد به نفس، تقويت اراده و آرامش به انسان مي بخشد و يأس و نوميدي را از او دور کرده و وي را فردي بلند همّت، تلاشگر، هوشمند و اميدوار مي سازد. اينک به برخي آثار تربيتي آن اشاره مي کنيم:
1. دعا سبب آرامش قلب و تسکين دهنده دلهاست. اَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب[18]
2. دفع بلاهاي دنيوي و معنوي؛ امام اميرالمؤمنين (عليه السلام) مي فرمايد: «وَ ادْفَعُوا اَمْواجَ الْبَلاءِ بِالدُّعا»[19]؛
«امواج بلا را با دعا از خود برانيد.»
3. راه يابي به گنجينه ها و نعمتهاي الهي؛ امام اميرالمؤمنين (عليه السلام) مي فرمايد: «ثُمَّ جَعَلَ في يَدَيْکَ مَفاتيحَ خَزائِنِهِ بِما أَذَّنَ لَکَ فيهِ مِنْ مَسألَتِهِ، فَمَتي شِئْتَ اَسْتَفْتَحْتَ بِالدُّعاءِ اَبْوابَ نِعْمَتِهِ»[20]
«سپس خداوند کليدهاي گنجينه هاي خود را در دست تو قرار داده که به تو اجازه دعا کردن داد، پس هرگاه اراده کردي مي تواني با دعا، درهاي نعمت خدا را بگشايي.»
4. دعا از مصادق روشن اعتماد به نفس، بي نيازي از غير خدا و تقويت بينش يگانه پرستي است و دعاهاي شريف جوشن کبير، عشرات و افتتاح داراي چنين ويژگيهايي است.
5. برخي از دعاها باعث تحکيم باور به نبوّت، امامت، لزوم رهبري معصومين (عليهم السلام) و ايجاد اميد در جامعه بشري است و مژده حکومت عدل و صلح و صفا را به جهانيان مي دهد. دعاي ندبه از چنين ويژگي و تأثيري برخوردار است.
6. دعا، حاکي از پشيماني از نافرمانيها و وسيله ابراز شرمندگي دعا کننده است؛ زيرا هر چه انسان با خداي خويش بيش تر انس و الفت گيرد، و به او نزديک شود، بيش تر مي کوشد که به وظايف بندگي و پيروي از فرمانهاي او گردن نهد و رفتاري بر خلاف رضاي او انجام ندهد.
در نتيجه، دعا و کوشش و تلاش دو بال است براي پرواز انسان به سمت کمال و کاميابي دين و دنيا و اين دو، هماهنگ و همدوش وسيله رسيدن انسان به تعالي و ترقي است و انسان با تلاش، بدون دعا و توجّه به خدا به سرانجام مطلوب و سعادت بخش نخواهد رسيد؛ چنانکه دعاي شبانه روزي، بدون کار و کوشش، هرگز قدم به پيش نخواهد برد و بايد اين دو آيه شريفه هميشه آويزه گوش دلمان باشد که:
وَ قالَ رَبُّکُمْ اُدْعُوني اَسْتَجِبْ لَکُم[21] «پروردگار شما گفته است: مرا بخوانيد تا دعاي شما را بپذيرم» و «وَ اَنْ لَيسَ لِلانْسانِ اِلاّ ما سَعي»[22]. «و اين که براي انسان بهره اي جز تلاش و کوشش او نيست.» بدين ترتيب، آيا صداي رسا و بلند «ادعوني استجب لکم» را شنيديم و فهميديم؟
آيا در هفته، ماه و سال چند بار در آستانه طلوع فجر زنگ در معبود و محبوب را فشرديم؟
آيا با دعاي کميل رابطه دوستي داريم؟ و تاکنون چند بار او را به منزل خود دعوت کرده ايم؟
آيا صبح جمعه با زمزمه «دعاي ندبه» از صاحبخانه مان خواسته ايم که هر چه زودتر تشريف بياورد؟
پی نوشتها:
[1] . سوره طلاق (65) آيه 4.
[2] . سوره بقره (2) آيه 186.
[3] . سوره غافر (40) آيه 14.
[4] . وسائل الشيعه، ابواب دعا، ج 4، ص 1106.
[5] . سوره انبياء (21) آيه 90.
[6] . سوره اسراء (17) آيه 11.
[7] . عبدالرزاق گيلاني؛ مصباح الشريعه، چاپ سوم، ص 127.
[8] . عبدالرزاق گيلاني؛ پيشين، ص 128 و محسن فيض کاشاني؛ المحجّة البيضاء؛ ج دوم، ص 285.
[9] . محسن فيض کاشاني، همان؛ وسائل الشيعه، پيشين، ص 1125.
[10] . سوره ذاريات (51) آيه 18.
[11] . محسن فيض کاشاني؛ پيشين، ص 285.
[12] . عبدالرزاق گيلاني؛ پيشين، ص 128.
[13] . محسن قرائتي، تفسير نور، ج 2.
[14] . اصول کافي، ج 2، ص 208.
[15] . وسائل الشيعه، ج 4، ص 1176.
[16] . سوره بقره (2) آيه 216.
[17] . اصول کافي، ج 2، ص 355.
[18] . سوره رعد (13) آيه 28.
[19] . نهج البلاغه، حکمت 146.
[20] . نهج البلاغه، نامه 31.
[21] . سوره غافر (40) آيه 60.
[22] . سوره نجم (53) آيه 39.
www.shamimm.ir
