پرسش :
طبق نظر مفسران سوره دهر مدنی است و شأن نزولي كه براي آن نقل شده اين نظر را تأييد مي‌كند، ولي برخي مانند سيد قطب، گفته‌اند، اين سوره مكي است، چگونه مي‌توان نظر درست را تشخيص داد؟
پاسخ :
بنابراين ديدگاه كه سوره‌ها و آيه‌هاي مكي، آن‌هايي‌اند كه پيش از هجرت و آمدن پيامبر اسلام‌به مدينه نازل شده‌اند و سوره‌ها و آيه‌هاي مدني، آن‌هايي‌اند كه پس از هجرت نازل شده‌اند;(التمهيد في علوم القرآن، آيت الله معرفت، ج 1، ص 99،نشر مركز مديريت حوزة عمليه قم.) در مورد مكي يا مدني بودن برخي سوره‌ها و آيه‌ها ميان مفسران اختلاف نظر است.
در كتاب‌هاي علوم قرآني چندين راه براي شناخت سوره‌ها و آيه‌هاي مكي از مدني گفته شده است.(جهت آگاهي ر.ك: بحوث في تاريخ القرآن، ابوالفضل ميرمحمدي زرندي، ص 291 به بعد، دفتر انتشارات اسلامي، قم.) از آن راه‌ها، شأن نزول سوره‌ها و آيه‌ها و محتواي آن‌ها است.
سورة دهر، به اتفاق مفسران شيعه و مشهور دانشمندان اهل سنت در مدينه نازل شده است. شأن نزولي كه در كتاب‌هاي روايي و تفسيري شيعه و اهل سنت نقل شده است، مدني بودن سوره را تأييد مي‌كند.( ر.ك: زاد المسير، عبدالرحمن بن الجوزي (م 597)، ج 8، ص 164، دارالكتب العلميه، بيروت ; الجامع لاحكام القرآن، محمد قرطبي، ج 19، ص 115، دار الحديث، قاهره ; الدر المنثور، جلال الدين سيوطي، ج 8، ص 342 ـ 343، دار احيأ التراث العربي، بيروت ; مجمع البيان، فضل طبرسي، ج 9 و 10، ص 608، دار المعرفة، بيروت; الكشاف، محمود زمخشري، ج 4، ص 670، دارالكتب العربي، بيروت; شواهد التنزيل، عبيدالله حكاني، ج 2، ص 394 ـ 399، انتشارات وزارت ارشاد اسلامي، تهران.)
و آن اين كه در پي بيماري امام حسن و امام حسين، حضرت علي، حضرت زهرا3 و فضة خادمه نذر مي‌كنند تا در صورت بهبودي حسنين‌سه روز روزه بگيرند. پس از بهبودي آن دو بزرگوار، سه روز روزه گرفتند و در اين سه روز، نان افطاري خود را ـ كه با قرض تهيه كرده بودند ـ به مسكين، يتيم و اسيري كه به در خانة آنان آمده بود دادند. پس از اين، سورة دهر نازل شد.
برخي مفسران از بيست و هشت نفر از دانشمندان اهل سنت نقل كرده‌اند كه اين سوره در شأن اهل بيت است.(ر.ك: تفسير البصائر، يعسوب الدين رستگار جويباري، ج 51، ص 8 ـ 15.) پس شأن نزول سورة دهر دليل بر مدني بودن سورة دهر است; زيرا ازدواج حضرت علي‌با حضرت فاطمه‌و ولادت حسنين‌در مدينه بوده است.
افزون بر اين، كلمة "اسير" در آية 8 بر مدني بودن سوره دلالت دارد; زيرا مراد، اسير غيرمسلمان است و در مكه تعداد مسلمانان اندك و نيروي آنان ضعيف بود و مورد شكنجه و آزار مشركان قرار مي‌گرفتند و سه سال در شعب ابي طالب محاصره بودند. در مدينه بود كه مسلمان قدرت پيدا كردند و در جنگ با مشركان، از آنان اسير گرفتند.(ر.ك: الميزان، علامه طباطبايي، ج 20، ص 225، دارالكتب العلميه، تهران.)
سيدقطب براي اثبات مكي بودن سوره گفته است: از ظاهر سياق سوره بر مي‌آيد كه نه تنها سورة دهر مكي است، بلكه از سوره هايي است كه در آغاز بعثت نازل شده است; زيرا در اين سوره نعمت‌هاي حسي بهشتي به تفصيل بيان شده و عذاب‌هاي غليظ قيامت به تصوير كشيده است و نيز در آية 24 رسول خدا به صبر در برابر حكم پروردگار امر شده است تا از هيچ گنه كار و ناسپاسي اطاعت نكند و در اجراي دستورهاي الهي پايداري نمايد و با مشركان سازش نكند. اين مفهوم در سوره‌هاي قلم، مزمل و مدثر ـ كه سال‌هاي آغاز بعثت نازل شده‌اند ـ به چشم مي‌خورد، پس اين سوره مكي است.(في ظلال القران، ج 6، ص 3777: دار الشروق، قاهره.)
آن چه سيدقطب گفته، پذيرفتني نيست. بيان تفصيلي نعمت‌هاي حسي بهشتي و عذاب‌هاي شديد جهنم در سوره‌هاي مدني; مانند: الرحمن و حج نيز آمده است و اختصاص به سوره‌هاي مكي ندارد.
دستور صبر به حضرت رسول‌در بخش دوم سوره (آية 24 تا پايان سوره) آمده است. احتمال دارد بخش دوم سوره مكي باشد. اگر همة سوره يك جا هم نازل شده باشد، باز دستور به صبر در آية 24 دليل مكي بودن سوره نيست; زيرا امر به صبر اختصاص به سوره‌هاي مكي ندارد، بلكه در سوره‌هاي مدني هم آمده است و رنج و آزاري كه رسول اكرم‌در مدينه از منافقان و جفاكاران سست ايمان ديد، كم‌تر از آزارهاي مشركان مكه نبود و عنوان "آثم" و "كفور" منحصر به مشركان مكه نيست و منافقان را هم در بر مي‌گيرد.
بنابراين، دليل‌هاي سيدقطب بر مكي بودن سوره صحيح نيست و سوره مدني است. به اين نكته هم بايد توجه داشت كه سيدقطب گرايش ناصبي گرايانه داشته است، از اين رو در سوره و آيه‌هاي مربوط به اهل بيت سخنان غيرواقع بينانه‌اي مطرح كرده است.(همان، علامه طباطبايي، ج 20، ص 216.)
از اين رو، محمد بن ادريس شافعي، رئيس مذهب شافعي، در شعر معروفش مي‌گويد:
الي م‌َ الي م‌َ و حتّي متي؟اعاتب في حب‌ّ هذا الفتي
وهل زوّجت فاطم غيره؟وفي غيره هل اتي هل اتي؟
تا كي تا كي و تا چه زماني مرا در محبت اين جوان‌مرد سرزنش مي‌كنيد؟
مگر فاطمه به غير او تزويج شد؟ و مگر سورة "هل اتي"، دربارة غير او نازل شده است؟(شرح احقاق الحق، آيت الله مرعشي، ج 3، ص 158، كتابخانة آيت الله مرعشي نجفي، قم ; تفسير نمونه، آيت الله مكارم شيرازي و ديگران، ج 25، ص 328 ـ 330، دارالكتب الاسلاميه، تهران.)
eporsesh.com
بنابراين ديدگاه كه سوره‌ها و آيه‌هاي مكي، آن‌هايي‌اند كه پيش از هجرت و آمدن پيامبر اسلام‌به مدينه نازل شده‌اند و سوره‌ها و آيه‌هاي مدني، آن‌هايي‌اند كه پس از هجرت نازل شده‌اند;(التمهيد في علوم القرآن، آيت الله معرفت، ج 1، ص 99،نشر مركز مديريت حوزة عمليه قم.) در مورد مكي يا مدني بودن برخي سوره‌ها و آيه‌ها ميان مفسران اختلاف نظر است.
در كتاب‌هاي علوم قرآني چندين راه براي شناخت سوره‌ها و آيه‌هاي مكي از مدني گفته شده است.(جهت آگاهي ر.ك: بحوث في تاريخ القرآن، ابوالفضل ميرمحمدي زرندي، ص 291 به بعد، دفتر انتشارات اسلامي، قم.) از آن راه‌ها، شأن نزول سوره‌ها و آيه‌ها و محتواي آن‌ها است.
سورة دهر، به اتفاق مفسران شيعه و مشهور دانشمندان اهل سنت در مدينه نازل شده است. شأن نزولي كه در كتاب‌هاي روايي و تفسيري شيعه و اهل سنت نقل شده است، مدني بودن سوره را تأييد مي‌كند.( ر.ك: زاد المسير، عبدالرحمن بن الجوزي (م 597)، ج 8، ص 164، دارالكتب العلميه، بيروت ; الجامع لاحكام القرآن، محمد قرطبي، ج 19، ص 115، دار الحديث، قاهره ; الدر المنثور، جلال الدين سيوطي، ج 8، ص 342 ـ 343، دار احيأ التراث العربي، بيروت ; مجمع البيان، فضل طبرسي، ج 9 و 10، ص 608، دار المعرفة، بيروت; الكشاف، محمود زمخشري، ج 4، ص 670، دارالكتب العربي، بيروت; شواهد التنزيل، عبيدالله حكاني، ج 2، ص 394 ـ 399، انتشارات وزارت ارشاد اسلامي، تهران.)
و آن اين كه در پي بيماري امام حسن و امام حسين، حضرت علي، حضرت زهرا3 و فضة خادمه نذر مي‌كنند تا در صورت بهبودي حسنين‌سه روز روزه بگيرند. پس از بهبودي آن دو بزرگوار، سه روز روزه گرفتند و در اين سه روز، نان افطاري خود را ـ كه با قرض تهيه كرده بودند ـ به مسكين، يتيم و اسيري كه به در خانة آنان آمده بود دادند. پس از اين، سورة دهر نازل شد.
برخي مفسران از بيست و هشت نفر از دانشمندان اهل سنت نقل كرده‌اند كه اين سوره در شأن اهل بيت است.(ر.ك: تفسير البصائر، يعسوب الدين رستگار جويباري، ج 51، ص 8 ـ 15.) پس شأن نزول سورة دهر دليل بر مدني بودن سورة دهر است; زيرا ازدواج حضرت علي‌با حضرت فاطمه‌و ولادت حسنين‌در مدينه بوده است.
افزون بر اين، كلمة "اسير" در آية 8 بر مدني بودن سوره دلالت دارد; زيرا مراد، اسير غيرمسلمان است و در مكه تعداد مسلمانان اندك و نيروي آنان ضعيف بود و مورد شكنجه و آزار مشركان قرار مي‌گرفتند و سه سال در شعب ابي طالب محاصره بودند. در مدينه بود كه مسلمان قدرت پيدا كردند و در جنگ با مشركان، از آنان اسير گرفتند.(ر.ك: الميزان، علامه طباطبايي، ج 20، ص 225، دارالكتب العلميه، تهران.)
سيدقطب براي اثبات مكي بودن سوره گفته است: از ظاهر سياق سوره بر مي‌آيد كه نه تنها سورة دهر مكي است، بلكه از سوره هايي است كه در آغاز بعثت نازل شده است; زيرا در اين سوره نعمت‌هاي حسي بهشتي به تفصيل بيان شده و عذاب‌هاي غليظ قيامت به تصوير كشيده است و نيز در آية 24 رسول خدا به صبر در برابر حكم پروردگار امر شده است تا از هيچ گنه كار و ناسپاسي اطاعت نكند و در اجراي دستورهاي الهي پايداري نمايد و با مشركان سازش نكند. اين مفهوم در سوره‌هاي قلم، مزمل و مدثر ـ كه سال‌هاي آغاز بعثت نازل شده‌اند ـ به چشم مي‌خورد، پس اين سوره مكي است.(في ظلال القران، ج 6، ص 3777: دار الشروق، قاهره.)
آن چه سيدقطب گفته، پذيرفتني نيست. بيان تفصيلي نعمت‌هاي حسي بهشتي و عذاب‌هاي شديد جهنم در سوره‌هاي مدني; مانند: الرحمن و حج نيز آمده است و اختصاص به سوره‌هاي مكي ندارد.
دستور صبر به حضرت رسول‌در بخش دوم سوره (آية 24 تا پايان سوره) آمده است. احتمال دارد بخش دوم سوره مكي باشد. اگر همة سوره يك جا هم نازل شده باشد، باز دستور به صبر در آية 24 دليل مكي بودن سوره نيست; زيرا امر به صبر اختصاص به سوره‌هاي مكي ندارد، بلكه در سوره‌هاي مدني هم آمده است و رنج و آزاري كه رسول اكرم‌در مدينه از منافقان و جفاكاران سست ايمان ديد، كم‌تر از آزارهاي مشركان مكه نبود و عنوان "آثم" و "كفور" منحصر به مشركان مكه نيست و منافقان را هم در بر مي‌گيرد.
بنابراين، دليل‌هاي سيدقطب بر مكي بودن سوره صحيح نيست و سوره مدني است. به اين نكته هم بايد توجه داشت كه سيدقطب گرايش ناصبي گرايانه داشته است، از اين رو در سوره و آيه‌هاي مربوط به اهل بيت سخنان غيرواقع بينانه‌اي مطرح كرده است.(همان، علامه طباطبايي، ج 20، ص 216.)
از اين رو، محمد بن ادريس شافعي، رئيس مذهب شافعي، در شعر معروفش مي‌گويد:
الي م‌َ الي م‌َ و حتّي متي؟اعاتب في حب‌ّ هذا الفتي
وهل زوّجت فاطم غيره؟وفي غيره هل اتي هل اتي؟
تا كي تا كي و تا چه زماني مرا در محبت اين جوان‌مرد سرزنش مي‌كنيد؟
مگر فاطمه به غير او تزويج شد؟ و مگر سورة "هل اتي"، دربارة غير او نازل شده است؟(شرح احقاق الحق، آيت الله مرعشي، ج 3، ص 158، كتابخانة آيت الله مرعشي نجفي، قم ; تفسير نمونه، آيت الله مكارم شيرازي و ديگران، ج 25، ص 328 ـ 330، دارالكتب الاسلاميه، تهران.)
eporsesh.com
