پرسش :
شبهه: بعضي گفته‌اند: «چون رنگ مشكي نور را جذب ميكند، پس در تابستان معمولاً نمي‌توان دختران را به حجاب تيره (مثل چادر مشكي) تشويق كرد».[1] آيا اين ادعا صحيح است؟
پاسخ :
اولاًً، پوشش تيره و مشكي در بعضي از مناطق كه داراي تابستان گرم است، اساساً براي دستهاي از بانوان و دختران باعث مشقت نيست و براي دستهاي ديگر، بر فرض مشقتآور بودن، قابل تحمل است.
دسته اول (كساني كه در تابستان گرم، حجاب مشكي براي آنها مشقت ندارد) بانوان و دختران معتقد و مؤمني هستند كه به نقش حجاب برتر، مثل چادر مشكي، اعتقاد و باور راسخ دارند؛ از اين رو نسبت به بعضي مشكلات احتمالي آن، احساس مشقتي ندارند.
اساساً وقتي انسان عملي را از روي عقيده‌ي راسخ انجام دهد نسبت به عوارض و پيامدهاي سخت آن احساس مشقتي ندارد. در سيره‌ي انبياي الهي و معصومين(ع)، اصحاب و ياران ائمه‌ي اطهار(ع) و عالمان مجاهد، نمونههاي بسيار زيادي وجود دارد كه در برابر مشقتهاي نشأت گرفته از پذيرش يك عقيده و ايمان، احساس مشقتي نداشتهاند.[2]
در روايتي از امام صادق(ع) نيز تصريح شده است؛ «ما ضَعُفَ بدن عما قوِيت عليه النية»؛[3]جسم و بدن انسان، در مقابل كارهايي كه بر اساس نيت و اعتقاد دروني قوي انجام ميگيرد، احساس ضعف و مشقت نميكند.
در جريان اسارت زنان اهل بيت(علیهم السلام) پس از قيام خونين عاشورا و همچنين كشف حجاب زنان به وسيله‌ي رضاخان در ايران، حكايتها و خاطرات تاريخي و ماندگار فراواني از مقاومت و پايداري زنان مؤمن و عفيف در مقابل بيحجابي نقل شده است.[4] مطالعه‌ي اين حكايتها براي بانوان و دختران جوان و عفيف بسيار آموزنده و افتخارآميز است.
از اين قضايا به خوبي استفاده ميشود كه زنان مؤمن، نه تنها احساس مشقتي نسبت به حجاب نداشتهاند، بلكه بر عكس، جدايي آنها از حجاب برتر، مثل چادر مشكي، باعث اذيت و آزار روحي آنان بوده است. در قضيه‌ي كشف حجاب رضاخان نقل شده است كه برداشتن چادر از سر زنان باعث گرديد كه عدهاي از آنها از شدت غصه و ناراحتي دق و فوت نمايند.[5]
اما دسته‌ي دوم (كساني كه ممكن است حجاب تيره و مشكي براي آنها مشقت داشته باشد، ولي سختي و مشقت آن را تحمل ميكنند) بانوان و دختراني هستند كه به دليل قرار داشتن در محيط ديني و مذهبي خانواده و جامعه، از كودكي به اين گونه حجاب عادت نمودهاند؛ لذا در بزرگ‌سالي، سختي احتمالي حجاب مشكي براي آنها قابل تحمل است.
در علم روان‌شناسي و تعليم و تربيت، در مبحث عادت گفته ميشود كه اگر انسان از كودكي به انجام كاري عادت كرد، نه تنها انجام آن برايش مشقتآور نيست، بلكه برعكس، ترك و جدايي از آن عمل برايش مشقت دارد. همين نكته‌ي مهم، رمز و راز توصيه‌ي ائمه‌ي اطهار(علیهم السلام) به والدين در عادت دادن فرزندان به كارهاي شايسته‌اي، مثل نماز و اذكار آن و روزه‌ي ناقص در سنين كودكي است.[6] بر اساس همين تأثير شگرف مقوله‌ي تمرين و عادت متربي به كارهاي شايسته، و به موازات آن آگاهي بخشي دربارهي آثار مثبت كارهاي خير است كه معمولاً در كتاب‌هاي تربيت اسلامي از روشهاي تربيتي، هم چون «تلقين به نفس» و «تحميل بر نفس» در كنار ديگر روشهاي تربيتي مهم، مثل «اعطاي بينش» بحث ميشود.[7]
بنابراين، با اسثثنا شدن دو دسته‌ي قبل نمي‌توان به طور مطلق و كلي ادعا نمود كه حجاب مشكي در تابستان مناطق گرم، براي همه‌ي بانوان و دختران، فارغ از هر مقدار اعتقاد ديني و هر نوع محيط تربيتي مشقت دارد و نمي‌توان به آن تشويق كرد.
ثانياً، اجمالاً ميپذيريم كه ممكن است حجاب مشكي در تابستان برخي از مناطق بسيار گرم براي بعضي از افرادي كه از دو دسته‌ي قبل نيستند مشقتآور باشد، ولي نميپذيريم تحمل هر گونه مشقت و سختي به طور مطلق غير معقول و نامطلوب باشد. طبق آموزههاي معصومين(علیهم السلام) كه تجربه‌ي زندگي انسانها و واقعيت خارجي نيز مؤيد آن است، اساساً زندگي دنيا بدون سختي و مشقت وجود خارجي ندارد. در احاديث، دنيا خانه‌ي محنت و سختي معرفي شده است: «الدنيا دار المحنة»[8]و «دار بالبلاء محفوفة».[9] فلسفه و رمز و راز آميختگي دنيا با سختي و مشقت نيز اين است كه انسان در وصول به سعادت الهي كه براي آن خلق شده است به تحمل سختيهايي كه سازنده‌ي كمال انساني هستند نيازمند است و به تعبير قرآن، چه بسا كاري داراي سختي باشد و انسان از انجام آن اكراه داشته باشد، ولي خداوند خير و نيكي انسان را در آن قرار ميدهد:
فَعَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ يَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْراً كَثِيراً. [10]
علاوه بر اين در متون ديني، دست‌يابي به كرامتها و بهشت جاودان در گرو تحمل سختي دانسته شده است:
المكارم بالمكاره[11] بالمكاره تنال الجنة.[12]
اساساً فلسفه‌ي همراهي بعضي از احكام و تعاليم، مثل روزه، حجاب و جهاد با كلفت و سختي، در واقع، براي تأمين نيازمندي مذكور بدون هيچگونه تبعيض بين زن و مرد است؛ مثلاً اگر استفاده از حجاب كامل در تابستان مناطق گرم براي برخي بانوان و دختران با سختي و مشقت همراه است، طبق گفته‌ي قرآن كريم، بعضي از احكام الهي ويژه‌ي مردان، مانند جهاد نيز با سختي و مشكلات همراه است:
كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ كُرْهٌ لَكُمْ.[13]
نكته‌ي جالب اين است كه همان گونه كه بعضي افراد، امروزه به بهانه‌ي گرما، در حجاب و پوشش زنان در تابستان تشكيك مينمايند، طبق فرموده‌ي قرآن، عدهاي راحتطلب براي جهاد مردان در هواي گرم نيز تشكيك ميكردهاند و ميگفتند در هواي گرم براي جهاد كوچ و هجرت نكنيد «قالُوا لا تَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ»[14] كه خداوند به پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ميفرمايد در جواب آنها بگو:
نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ كانُوا يَفْقَهُونَ؛[15] اگر ميدانستند حرارت آتش جهنم از حرارت گرماي تابستان بيشتر است.
علاوه بر نقل، عقل نيز در مواردي كه تحمل سختي در زندگي دنيا باعث دست‌يابي به هدف والاتر و بالاتر است، حكم به مطلوبيت آن ميكند؛ مثلاً اگر تأمين سلامت جسماني انسان، به عنوان هدفي مهم، به انجام عمل جراحي سخت يا خوردن فلان داروي بسيار تلخ و مشقتآور نيازمند باشد. عقل و نقل هر دو حكم به لزوم تحمل سختي ومشقت ميكنند، تا غرض بالاتر، كه حفظ سلامتي جسماني است، تأمين گردد.
چون شارع مقدس به عنوان يك طبيب روحاني[16] تشخيص داده است كه سلامت روحي و رواني افراد جامعه متوقف بر رعايت حجاب برتر، مثل چادر مشكي در مقابل نامحرم است، لذا پوشش چادر مشكي، حتي در هواي گرم، عقلاً و نقلاً امري راجح و مطلوب است؛ و برخلاف شبهاتي كه بعضي با تبليغات القايي منفي، به منظور فرهنگسازي بر ضد چادر مشكي منتشر ميكنند، تجربه‌ي بيش از بيست سال پس از انقلاب اسلامي و گسترش سريع استفاده از چادر مشكي در بين زنان و دختران مؤمن و عفيف، خود بهترين شاهد است كه استفاده از اين نوع حجاب مشكل نيست، و لذا قابل تشويق است. براساس نظرسنجي و تحقيقي كه به تازگي صورت گرفته است 65 درصد از پاسخ‌گويان، استفاده از چادر مشكي را در مجامع عمومي پسنديده‌اند.[17]
علاوه بر عقل، ائمه(علیهم السلام) و خاندان اهل بيت نيز نظراً و عملاً انسان را به تحمل مشكلاتي، كه در راستاي سعادت و تكامل جسماني و روحاني اوست، تشويق نمودهاند. در بُعد نظري، امام علي(علیه السلام) در وصيتي به فرزند خود، امام حسن(علیه السلام) فرمودهاند:
عَوِّدْ نفسَك التصبّر علي المكروه؛[18] نفس خود را به صبر و بردباري بر كار سخت عادت بده.
در روايت ديگري، ايشان كارهايي را كه انسان با اكراه و سختي بر خويشتن تحميل مينمايد از بهترين اعمال دانستهاند:
اَفضَلُ الاعمالِ ما اَكرَهْتَ نفسَك عليه.[19]
در بُعد عملي نيز، فرزند امام سجاد(علیه السلام) ميفرمايد:
وقتي جدم امام حسين(ع) شهيد شد، زنان بني هاشم در عزاي حضرت، لباس مشكي پوشيدند و اين لباس را در گرما و سرما تغيير نميدادند.[20]
حاصل اين كه صرف سخت بودن بعضي از احكام، مانند پوشيدن چادر مشكي در هواي گرم، باعث نميشود كه اين گونه حجاب قابل ترويج و تشويق نباشد.
پی نوشتها:
[1] . عباس اللهياري، روزنامه‌ي ايران، شماره‌ي 1623، 28 شهريور ماه 79، ص 6.
[2]. به عنوان نمونه ر.ك: سيد اسماعيل گوهري، آرزوي شهادت در بيان معصومين(ع)، ص 75.
[3] . محمدي ري شهري، ميزان الحكمه، ج 10، ص 270.
[4] . ر.ك: احمد عابديني، «عاشورا حفظ كرامت و حجاب» مجله‌ي پيام زن، شماره‌ي 69، ص 38 و حكايت كشف حجاب، از سري كتاب‌هاي تاريخ تهاجم فرهنگي، نشر مؤسسه‌ي فرهنگي قدر ولايت.
[5] . غلامعلي حداد عادل، فرهنگ برهنگي و برهنگي فرهنگي، ص 48.
[6] . براي آشنايي با توصيههاي مذكور به عنوان نمونه ر.ك: فروع كافي، ج 3، ص 409، و ج 4، ص 124.
[7] . براي اطلاع از روشهاي مذكور و نقش تربيتي آنها ر.ك: دكترخسرو باقري، نگاهي دوباره به تربيت اسلامي، ص 68 ـ 86.
[8] . آمدي، غرر الحكم و درر الكلم، ص 131.
[9] . همان.
[10] . سوره‌ي نساء (4)، آيه‌ي 19.
[11] . سيد اصغر ناظم زاده‌ي قمي، جلوههاي حكمت، گزيده‌ي موضوعي كلمات امير المؤمنين علي(ع)، ص 504.
[12] . همان.
[13] . سوره‌ي بقره (2)، آيه‌ي 216.
[14] . سوره‌ي توبه (9)، آيه‌ي 81.
[15] . همان.
[16] . ر. ك: ديباچهي كتاب، روايت «يا عباد الله انتم كالمرضي و ربّ العالمين كالطبيب...».
[17]. زنان و تازه‌هاي انديشه، ماهنامه‌ي تحليلي ـ خبري زنان، مهرماه 1380، پيش‌شماره‌ي 2، ص 51، به نقل از روزنامه‌ي ايران 30/5/80.
[18] . نهج البلاغه، تحقيق صبحي صالح، نامه‌ي 31.
[19] . همان، حكمت 249.
[20] . البحراني، الحدائق الناضرة في احكام العترة الطاهرة، ج 7، ص 118.
منبع: حجابشناسي (چالشها و كاوشهاي جديد)، حسين مهديزاده، مركز مطالعات و پژوهش‌‌هاي فرهنگي حوزه‌ي علميه(1381).
اولاًً، پوشش تيره و مشكي در بعضي از مناطق كه داراي تابستان گرم است، اساساً براي دستهاي از بانوان و دختران باعث مشقت نيست و براي دستهاي ديگر، بر فرض مشقتآور بودن، قابل تحمل است.
دسته اول (كساني كه در تابستان گرم، حجاب مشكي براي آنها مشقت ندارد) بانوان و دختران معتقد و مؤمني هستند كه به نقش حجاب برتر، مثل چادر مشكي، اعتقاد و باور راسخ دارند؛ از اين رو نسبت به بعضي مشكلات احتمالي آن، احساس مشقتي ندارند.
اساساً وقتي انسان عملي را از روي عقيده‌ي راسخ انجام دهد نسبت به عوارض و پيامدهاي سخت آن احساس مشقتي ندارد. در سيره‌ي انبياي الهي و معصومين(ع)، اصحاب و ياران ائمه‌ي اطهار(ع) و عالمان مجاهد، نمونههاي بسيار زيادي وجود دارد كه در برابر مشقتهاي نشأت گرفته از پذيرش يك عقيده و ايمان، احساس مشقتي نداشتهاند.[2]
در روايتي از امام صادق(ع) نيز تصريح شده است؛ «ما ضَعُفَ بدن عما قوِيت عليه النية»؛[3]جسم و بدن انسان، در مقابل كارهايي كه بر اساس نيت و اعتقاد دروني قوي انجام ميگيرد، احساس ضعف و مشقت نميكند.
در جريان اسارت زنان اهل بيت(علیهم السلام) پس از قيام خونين عاشورا و همچنين كشف حجاب زنان به وسيله‌ي رضاخان در ايران، حكايتها و خاطرات تاريخي و ماندگار فراواني از مقاومت و پايداري زنان مؤمن و عفيف در مقابل بيحجابي نقل شده است.[4] مطالعه‌ي اين حكايتها براي بانوان و دختران جوان و عفيف بسيار آموزنده و افتخارآميز است.
از اين قضايا به خوبي استفاده ميشود كه زنان مؤمن، نه تنها احساس مشقتي نسبت به حجاب نداشتهاند، بلكه بر عكس، جدايي آنها از حجاب برتر، مثل چادر مشكي، باعث اذيت و آزار روحي آنان بوده است. در قضيه‌ي كشف حجاب رضاخان نقل شده است كه برداشتن چادر از سر زنان باعث گرديد كه عدهاي از آنها از شدت غصه و ناراحتي دق و فوت نمايند.[5]
اما دسته‌ي دوم (كساني كه ممكن است حجاب تيره و مشكي براي آنها مشقت داشته باشد، ولي سختي و مشقت آن را تحمل ميكنند) بانوان و دختراني هستند كه به دليل قرار داشتن در محيط ديني و مذهبي خانواده و جامعه، از كودكي به اين گونه حجاب عادت نمودهاند؛ لذا در بزرگ‌سالي، سختي احتمالي حجاب مشكي براي آنها قابل تحمل است.
در علم روان‌شناسي و تعليم و تربيت، در مبحث عادت گفته ميشود كه اگر انسان از كودكي به انجام كاري عادت كرد، نه تنها انجام آن برايش مشقتآور نيست، بلكه برعكس، ترك و جدايي از آن عمل برايش مشقت دارد. همين نكته‌ي مهم، رمز و راز توصيه‌ي ائمه‌ي اطهار(علیهم السلام) به والدين در عادت دادن فرزندان به كارهاي شايسته‌اي، مثل نماز و اذكار آن و روزه‌ي ناقص در سنين كودكي است.[6] بر اساس همين تأثير شگرف مقوله‌ي تمرين و عادت متربي به كارهاي شايسته، و به موازات آن آگاهي بخشي دربارهي آثار مثبت كارهاي خير است كه معمولاً در كتاب‌هاي تربيت اسلامي از روشهاي تربيتي، هم چون «تلقين به نفس» و «تحميل بر نفس» در كنار ديگر روشهاي تربيتي مهم، مثل «اعطاي بينش» بحث ميشود.[7]
بنابراين، با اسثثنا شدن دو دسته‌ي قبل نمي‌توان به طور مطلق و كلي ادعا نمود كه حجاب مشكي در تابستان مناطق گرم، براي همه‌ي بانوان و دختران، فارغ از هر مقدار اعتقاد ديني و هر نوع محيط تربيتي مشقت دارد و نمي‌توان به آن تشويق كرد.
ثانياً، اجمالاً ميپذيريم كه ممكن است حجاب مشكي در تابستان برخي از مناطق بسيار گرم براي بعضي از افرادي كه از دو دسته‌ي قبل نيستند مشقتآور باشد، ولي نميپذيريم تحمل هر گونه مشقت و سختي به طور مطلق غير معقول و نامطلوب باشد. طبق آموزههاي معصومين(علیهم السلام) كه تجربه‌ي زندگي انسانها و واقعيت خارجي نيز مؤيد آن است، اساساً زندگي دنيا بدون سختي و مشقت وجود خارجي ندارد. در احاديث، دنيا خانه‌ي محنت و سختي معرفي شده است: «الدنيا دار المحنة»[8]و «دار بالبلاء محفوفة».[9] فلسفه و رمز و راز آميختگي دنيا با سختي و مشقت نيز اين است كه انسان در وصول به سعادت الهي كه براي آن خلق شده است به تحمل سختيهايي كه سازنده‌ي كمال انساني هستند نيازمند است و به تعبير قرآن، چه بسا كاري داراي سختي باشد و انسان از انجام آن اكراه داشته باشد، ولي خداوند خير و نيكي انسان را در آن قرار ميدهد:
فَعَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ يَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْراً كَثِيراً. [10]
علاوه بر اين در متون ديني، دست‌يابي به كرامتها و بهشت جاودان در گرو تحمل سختي دانسته شده است:
المكارم بالمكاره[11] بالمكاره تنال الجنة.[12]
اساساً فلسفه‌ي همراهي بعضي از احكام و تعاليم، مثل روزه، حجاب و جهاد با كلفت و سختي، در واقع، براي تأمين نيازمندي مذكور بدون هيچگونه تبعيض بين زن و مرد است؛ مثلاً اگر استفاده از حجاب كامل در تابستان مناطق گرم براي برخي بانوان و دختران با سختي و مشقت همراه است، طبق گفته‌ي قرآن كريم، بعضي از احكام الهي ويژه‌ي مردان، مانند جهاد نيز با سختي و مشكلات همراه است:
كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ كُرْهٌ لَكُمْ.[13]
نكته‌ي جالب اين است كه همان گونه كه بعضي افراد، امروزه به بهانه‌ي گرما، در حجاب و پوشش زنان در تابستان تشكيك مينمايند، طبق فرموده‌ي قرآن، عدهاي راحتطلب براي جهاد مردان در هواي گرم نيز تشكيك ميكردهاند و ميگفتند در هواي گرم براي جهاد كوچ و هجرت نكنيد «قالُوا لا تَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ»[14] كه خداوند به پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ميفرمايد در جواب آنها بگو:
نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ كانُوا يَفْقَهُونَ؛[15] اگر ميدانستند حرارت آتش جهنم از حرارت گرماي تابستان بيشتر است.
علاوه بر نقل، عقل نيز در مواردي كه تحمل سختي در زندگي دنيا باعث دست‌يابي به هدف والاتر و بالاتر است، حكم به مطلوبيت آن ميكند؛ مثلاً اگر تأمين سلامت جسماني انسان، به عنوان هدفي مهم، به انجام عمل جراحي سخت يا خوردن فلان داروي بسيار تلخ و مشقتآور نيازمند باشد. عقل و نقل هر دو حكم به لزوم تحمل سختي ومشقت ميكنند، تا غرض بالاتر، كه حفظ سلامتي جسماني است، تأمين گردد.
چون شارع مقدس به عنوان يك طبيب روحاني[16] تشخيص داده است كه سلامت روحي و رواني افراد جامعه متوقف بر رعايت حجاب برتر، مثل چادر مشكي در مقابل نامحرم است، لذا پوشش چادر مشكي، حتي در هواي گرم، عقلاً و نقلاً امري راجح و مطلوب است؛ و برخلاف شبهاتي كه بعضي با تبليغات القايي منفي، به منظور فرهنگسازي بر ضد چادر مشكي منتشر ميكنند، تجربه‌ي بيش از بيست سال پس از انقلاب اسلامي و گسترش سريع استفاده از چادر مشكي در بين زنان و دختران مؤمن و عفيف، خود بهترين شاهد است كه استفاده از اين نوع حجاب مشكل نيست، و لذا قابل تشويق است. براساس نظرسنجي و تحقيقي كه به تازگي صورت گرفته است 65 درصد از پاسخ‌گويان، استفاده از چادر مشكي را در مجامع عمومي پسنديده‌اند.[17]
علاوه بر عقل، ائمه(علیهم السلام) و خاندان اهل بيت نيز نظراً و عملاً انسان را به تحمل مشكلاتي، كه در راستاي سعادت و تكامل جسماني و روحاني اوست، تشويق نمودهاند. در بُعد نظري، امام علي(علیه السلام) در وصيتي به فرزند خود، امام حسن(علیه السلام) فرمودهاند:
عَوِّدْ نفسَك التصبّر علي المكروه؛[18] نفس خود را به صبر و بردباري بر كار سخت عادت بده.
در روايت ديگري، ايشان كارهايي را كه انسان با اكراه و سختي بر خويشتن تحميل مينمايد از بهترين اعمال دانستهاند:
اَفضَلُ الاعمالِ ما اَكرَهْتَ نفسَك عليه.[19]
در بُعد عملي نيز، فرزند امام سجاد(علیه السلام) ميفرمايد:
وقتي جدم امام حسين(ع) شهيد شد، زنان بني هاشم در عزاي حضرت، لباس مشكي پوشيدند و اين لباس را در گرما و سرما تغيير نميدادند.[20]
حاصل اين كه صرف سخت بودن بعضي از احكام، مانند پوشيدن چادر مشكي در هواي گرم، باعث نميشود كه اين گونه حجاب قابل ترويج و تشويق نباشد.
پی نوشتها:
[1] . عباس اللهياري، روزنامه‌ي ايران، شماره‌ي 1623، 28 شهريور ماه 79، ص 6.
[2]. به عنوان نمونه ر.ك: سيد اسماعيل گوهري، آرزوي شهادت در بيان معصومين(ع)، ص 75.
[3] . محمدي ري شهري، ميزان الحكمه، ج 10، ص 270.
[4] . ر.ك: احمد عابديني، «عاشورا حفظ كرامت و حجاب» مجله‌ي پيام زن، شماره‌ي 69، ص 38 و حكايت كشف حجاب، از سري كتاب‌هاي تاريخ تهاجم فرهنگي، نشر مؤسسه‌ي فرهنگي قدر ولايت.
[5] . غلامعلي حداد عادل، فرهنگ برهنگي و برهنگي فرهنگي، ص 48.
[6] . براي آشنايي با توصيههاي مذكور به عنوان نمونه ر.ك: فروع كافي، ج 3، ص 409، و ج 4، ص 124.
[7] . براي اطلاع از روشهاي مذكور و نقش تربيتي آنها ر.ك: دكترخسرو باقري، نگاهي دوباره به تربيت اسلامي، ص 68 ـ 86.
[8] . آمدي، غرر الحكم و درر الكلم، ص 131.
[9] . همان.
[10] . سوره‌ي نساء (4)، آيه‌ي 19.
[11] . سيد اصغر ناظم زاده‌ي قمي، جلوههاي حكمت، گزيده‌ي موضوعي كلمات امير المؤمنين علي(ع)، ص 504.
[12] . همان.
[13] . سوره‌ي بقره (2)، آيه‌ي 216.
[14] . سوره‌ي توبه (9)، آيه‌ي 81.
[15] . همان.
[16] . ر. ك: ديباچهي كتاب، روايت «يا عباد الله انتم كالمرضي و ربّ العالمين كالطبيب...».
[17]. زنان و تازه‌هاي انديشه، ماهنامه‌ي تحليلي ـ خبري زنان، مهرماه 1380، پيش‌شماره‌ي 2، ص 51، به نقل از روزنامه‌ي ايران 30/5/80.
[18] . نهج البلاغه، تحقيق صبحي صالح، نامه‌ي 31.
[19] . همان، حكمت 249.
[20] . البحراني، الحدائق الناضرة في احكام العترة الطاهرة، ج 7، ص 118.
منبع: حجابشناسي (چالشها و كاوشهاي جديد)، حسين مهديزاده، مركز مطالعات و پژوهش‌‌هاي فرهنگي حوزه‌ي علميه(1381).
