پرسش :
نظر قرآن درباره تثليث چیست؟
پاسخ :
در آيات بسيارى از قرآن مجيد بر وحدانيت خداوند متعال تكيه شده،[1]چنان كه در آياتى از حضرت عيسى(عليه السلام) و حضرت مريم(عليها السلام) نفى الوهيت شده است[2]. اما در مورد تثليث، در دو آيه به صراحت از تفوّه به آن نهى شده و يا معادل كفر دانسته شده است كه ذيلاً ذكر مى گردند:
1. در آيه ى 171 سوره ى نساء آمده است:
اى اهل كتاب! در دين خود غلوّ و زياده روى نكنيد و درباره ى خدا غير از حق نگوييد: مسيح، عيسى بن مريم فقط فرستاده ى خدا و كلمه ى اوست كه او را به مريم القا نمود و روحى از طرف او بود؛ بنابراين به خدا و پيامبران او ايمان بياوريد و نگوييد: «(خداوند) سه گانه است.» (از اين سخن) خوددارى كنيد كه براى شما بهتر است. خدا تنها معبود يگانه است. او منزه است از اين كه فرزندى داشته باشد. از آن اوست آن چه در آسمان ها و زمين است؛ و براى تدبير و سرپرستى آنها خداوند كافى است.
2. آيات 73 تا 75 سوره ى مائده مى فرمايد:
آنها كه گفتند: «خداوند يكى از سه خداست»، به يقين كافر شدند. معبودى جز معبود يگانه نيست و اگر از آن چه مى گويند دست برندارند، عذاب دردناكى به كافران آنها خواهد رسيد. آيا به سوى خدا بازنمى گردند و از او طلب آمرزش نمى كنند؟ خداوند آمرزنده و مهربان است. مسيح فرزند مريم، فقط يك فرستاده بود، پيش از وى نيز، فرستادگان ديگرى بودند؛ مادرش زن راست گويى بود.
برخى از نويسندگان مسيحى معتقدند كه آيات فوق، تثليث را رد نمى كند، بلكه سه خدايى را رد مى كند، كه از نظر مسيحيان راست انديش نيز اعتقاد درستى نيست. «توماس ميشل» مى نويسد:
قرآن سه خدايى را رد مى كند، نه تثليث را، كه عقيده ى برخى از مشركان حجاز بوده است. آنان بخشى از مسيحيت را پذيرفته و تحريف كرده اند.[3]
«مونتگمرى وات» نيز اظهار مى دارد:
قرآن اعتقاد به سه خدا را نقد مى كند، نه سه اقنوم را. در خلال اعصار ممكن است مسيحيان ساده و يا بدآموزش ديده اى باشند كه به سه خدا اعتقاد داشته باشند؛ و محتمل است چنين افرادى در عربستان زمان حضرت محمد(صلى الله عليه وآله)بوده باشند. پس قرآن يك بدعت مسيحى را رد مى كند و مسيحيت راست انديش با اين نقد موافق است.[4]
لكن در آيات فوق شواهدى است كه ثابت مى كند مقصود قرآن همان تثليث رايج مسيحى است. در آيه ى اول (نساء: 171) ابتدا خداوند اهل كتاب را از غلوّ باز مى دارد، سپس به صورت حصر مى فرمايد: «مسيح فقط پيامبر خدا و كلمه ى[5] اوست.» و پس از عبارت «نگوييد سه تا» مى افزايد: «خدا منزه است از اين كه پسرى داشته باشد.» اين در حالى است كه شخصيت دوم تثليث، «پسر» است. پس اسلام و قرآن اين انديشه ى رسمى مسيحى رايج را رد مى كند.
آيه ى دوم نيز (مائده: 73 ـ 75) الوهيت مسيح را نفى مى كند و مى فرمايد: «مسيح جز پيامبرى نبود كه قبل از او هم پيامبرانى آمده بودند.»
پس، از نظر قرآن، مسيح انسانى صرف است و اين با تثليث رايج مسيحى سازگارى ندارد.[6]
از نگاه قرآن حضرت عيسى(عليه السلام) شخصيتى است كه دو امتياز مهم دارد: يكى مقام رسالت، و ديگرى تولّد معجزه آساى او با كلمه ى تكوينى خداوند.[7]
در امتياز اول تمام رسولان خداوند با وى شريك اند و در امتياز دوم به آدم ابوالبشر شباهت دارد:
مَثل عيسى نزد خدا هم چون مَثل آدم است كه او را از خاك آفريد، پس بدو گفت: «باش.» پس وجود يافت.[8]
با دقت در آيات قرآن واضح مى گردد كه مسيح شناسى قرآن با مسيح شناسى تثليثى مسيحى سازگار نيست و بر اساس آن حتى به صورت تشريفى نيز نبايد حضرت عيسى(عليه السلام) را پسر خدا ناميد.[9]
اشكال
«هَرى اوسترين ولفسن» در كتاب فلسفه علم كلام مى نويسد:
قرآن تثليثى را رد مى كند كه مشتمل بر خدا و مسيح و مريم باشد، در حالى كه آموزه هاى رسمى، تثليثى مشتمل بر خدا و مسيحِ از پيش موجود (كلمه) و روح القدس است.
آن گاه وى در مقام جواب به اشكال فوق مى گويد:
جانشين كردن عيسى، يعنى مسيح تولد يافته، به جاى مسيح از پيش موجود، سابقه در طرز تفكّر تثليث دارد؛ اما درباره ى جانشين شدن مريم به جاى روح القدس بايد گفت كه ممكن است سابقه اى در چنين طرز تصوّر تثليث، بدان گونه كه اوريجن از انجيل عبرانيان نقل كرده، وجود داشته باشد.[10]
توضيح اين نكته درباره ى كلام ولفسن، ضرورى است كه: در هيچ جاى قرآن به صراحت سه شخصيت تثليث در كنار هم معرفى نشده اند؛ آن چه در قرآن مى توان يافت، نفى صريح تثليث،[11] نفى الوهيت عيسى،[12] نفى الوهيت مريم،[13] و نفى الوهيت فرشتگان[14] است. نفى الوهيت مريم بدان معنا نيست كه ضرورتاً قرآن، مريم را يكى از شخصيت هاى تثليث مى داند؛ چون قراين نشان مى دهد كه پرستش عملى مريم در بسيارى كليساهاى مشرق زمين رواج داشته است.
حاصل آن كه، قرآن نمى گويد كه اين ها افراد تثليث هستند، بلكه مى گويد مسيحيان براى عيسى و مادرش الوهيت قايل شدند، چنان كه در جاى ديگر مى گويد: «براى احبار و رهبانشان الوهيت قائل شدند»[15]؛ و منظور اين نيست كه صريحاً خدا خوانده شده اند، بلكه اطاعت محض از آنها داشته اند.
پی نوشتها:
[1]. مانند سوره ى توحيد: بگو خداوند يكتا و يگانه است. خداوندى كه بى نياز است. هرگز نزاده و زاييده نشده و براى او هيچ شبيه و مانندى نيست.
[2]. مانند: سوره ى مائده، آيه ى 17 و 116 و سوره ى توبه، آيه ى 30.
[3]. توماس ميشل، كلام مسيحى، ص 79.
[4]. Montgomery Watt, Islam and Christianity today, P. 50
به نقل از: عبدالرحيم سليمانى اردستانى، درآمدى بر الهيات تطبيقى اسلام و مسيحيت، ص 136.
[5]. تركيب اضافى «كلمة الله» و «روح الله» از نوع «اضافه ى تشريفى» است. چنين اضافه اى در تمامى زبان ها يافت مى شود و مراد از آن بيان عظمت و احترام است.
[6]. ر.ك: درآمدى بر الهيات تطبيقى اسلام و مسيحيت، ص 136 ـ 137.
[7]. «كلمة الله» بودن عيسى(عليه السلام) به اين معناست كه با اراده ى خاص خداوند، و از راهى غيرطبيعى ايجاد شده است. محمد رضا زيبايى نژاد، مسيحيت شناسى مقايسه اى، ص 361.
[8]. سوره ى آل عمران، آيه ى 59.
[9]. درآمدى بر الهيات تطبيقى اسلام و مسيحيت، ص 137.
[10]. هرى اوبسترين ولفسن، فلسفه علم كلام، ص 327، با اختصار.
[11]. سوره ى نساء، آيه ى 171 و سوره ى مائده، آيه ى 73 ـ 75.
[12]. سوره ى مائده، آيه ى 17 و 72، سوره ى زخرف، آيه ى 59.
[13]. سوره ى مائده، آيه ى 116.
[14]. سوره ى نساء، آيه ى 172، سوره ى آل عمران، آيه ى 79.
[15]. سوره ى توبه، آيه ى 31.
منبع: مسيحيت، سيد محمد اديب آل على، انتشارات مركز مديريت حوزه علميه قم
در آيات بسيارى از قرآن مجيد بر وحدانيت خداوند متعال تكيه شده،[1]چنان كه در آياتى از حضرت عيسى(عليه السلام) و حضرت مريم(عليها السلام) نفى الوهيت شده است[2]. اما در مورد تثليث، در دو آيه به صراحت از تفوّه به آن نهى شده و يا معادل كفر دانسته شده است كه ذيلاً ذكر مى گردند:
1. در آيه ى 171 سوره ى نساء آمده است:
اى اهل كتاب! در دين خود غلوّ و زياده روى نكنيد و درباره ى خدا غير از حق نگوييد: مسيح، عيسى بن مريم فقط فرستاده ى خدا و كلمه ى اوست كه او را به مريم القا نمود و روحى از طرف او بود؛ بنابراين به خدا و پيامبران او ايمان بياوريد و نگوييد: «(خداوند) سه گانه است.» (از اين سخن) خوددارى كنيد كه براى شما بهتر است. خدا تنها معبود يگانه است. او منزه است از اين كه فرزندى داشته باشد. از آن اوست آن چه در آسمان ها و زمين است؛ و براى تدبير و سرپرستى آنها خداوند كافى است.
2. آيات 73 تا 75 سوره ى مائده مى فرمايد:
آنها كه گفتند: «خداوند يكى از سه خداست»، به يقين كافر شدند. معبودى جز معبود يگانه نيست و اگر از آن چه مى گويند دست برندارند، عذاب دردناكى به كافران آنها خواهد رسيد. آيا به سوى خدا بازنمى گردند و از او طلب آمرزش نمى كنند؟ خداوند آمرزنده و مهربان است. مسيح فرزند مريم، فقط يك فرستاده بود، پيش از وى نيز، فرستادگان ديگرى بودند؛ مادرش زن راست گويى بود.
برخى از نويسندگان مسيحى معتقدند كه آيات فوق، تثليث را رد نمى كند، بلكه سه خدايى را رد مى كند، كه از نظر مسيحيان راست انديش نيز اعتقاد درستى نيست. «توماس ميشل» مى نويسد:
قرآن سه خدايى را رد مى كند، نه تثليث را، كه عقيده ى برخى از مشركان حجاز بوده است. آنان بخشى از مسيحيت را پذيرفته و تحريف كرده اند.[3]
«مونتگمرى وات» نيز اظهار مى دارد:
قرآن اعتقاد به سه خدا را نقد مى كند، نه سه اقنوم را. در خلال اعصار ممكن است مسيحيان ساده و يا بدآموزش ديده اى باشند كه به سه خدا اعتقاد داشته باشند؛ و محتمل است چنين افرادى در عربستان زمان حضرت محمد(صلى الله عليه وآله)بوده باشند. پس قرآن يك بدعت مسيحى را رد مى كند و مسيحيت راست انديش با اين نقد موافق است.[4]
لكن در آيات فوق شواهدى است كه ثابت مى كند مقصود قرآن همان تثليث رايج مسيحى است. در آيه ى اول (نساء: 171) ابتدا خداوند اهل كتاب را از غلوّ باز مى دارد، سپس به صورت حصر مى فرمايد: «مسيح فقط پيامبر خدا و كلمه ى[5] اوست.» و پس از عبارت «نگوييد سه تا» مى افزايد: «خدا منزه است از اين كه پسرى داشته باشد.» اين در حالى است كه شخصيت دوم تثليث، «پسر» است. پس اسلام و قرآن اين انديشه ى رسمى مسيحى رايج را رد مى كند.
آيه ى دوم نيز (مائده: 73 ـ 75) الوهيت مسيح را نفى مى كند و مى فرمايد: «مسيح جز پيامبرى نبود كه قبل از او هم پيامبرانى آمده بودند.»
پس، از نظر قرآن، مسيح انسانى صرف است و اين با تثليث رايج مسيحى سازگارى ندارد.[6]
از نگاه قرآن حضرت عيسى(عليه السلام) شخصيتى است كه دو امتياز مهم دارد: يكى مقام رسالت، و ديگرى تولّد معجزه آساى او با كلمه ى تكوينى خداوند.[7]
در امتياز اول تمام رسولان خداوند با وى شريك اند و در امتياز دوم به آدم ابوالبشر شباهت دارد:
مَثل عيسى نزد خدا هم چون مَثل آدم است كه او را از خاك آفريد، پس بدو گفت: «باش.» پس وجود يافت.[8]
با دقت در آيات قرآن واضح مى گردد كه مسيح شناسى قرآن با مسيح شناسى تثليثى مسيحى سازگار نيست و بر اساس آن حتى به صورت تشريفى نيز نبايد حضرت عيسى(عليه السلام) را پسر خدا ناميد.[9]
اشكال
«هَرى اوسترين ولفسن» در كتاب فلسفه علم كلام مى نويسد:
قرآن تثليثى را رد مى كند كه مشتمل بر خدا و مسيح و مريم باشد، در حالى كه آموزه هاى رسمى، تثليثى مشتمل بر خدا و مسيحِ از پيش موجود (كلمه) و روح القدس است.
آن گاه وى در مقام جواب به اشكال فوق مى گويد:
جانشين كردن عيسى، يعنى مسيح تولد يافته، به جاى مسيح از پيش موجود، سابقه در طرز تفكّر تثليث دارد؛ اما درباره ى جانشين شدن مريم به جاى روح القدس بايد گفت كه ممكن است سابقه اى در چنين طرز تصوّر تثليث، بدان گونه كه اوريجن از انجيل عبرانيان نقل كرده، وجود داشته باشد.[10]
توضيح اين نكته درباره ى كلام ولفسن، ضرورى است كه: در هيچ جاى قرآن به صراحت سه شخصيت تثليث در كنار هم معرفى نشده اند؛ آن چه در قرآن مى توان يافت، نفى صريح تثليث،[11] نفى الوهيت عيسى،[12] نفى الوهيت مريم،[13] و نفى الوهيت فرشتگان[14] است. نفى الوهيت مريم بدان معنا نيست كه ضرورتاً قرآن، مريم را يكى از شخصيت هاى تثليث مى داند؛ چون قراين نشان مى دهد كه پرستش عملى مريم در بسيارى كليساهاى مشرق زمين رواج داشته است.
حاصل آن كه، قرآن نمى گويد كه اين ها افراد تثليث هستند، بلكه مى گويد مسيحيان براى عيسى و مادرش الوهيت قايل شدند، چنان كه در جاى ديگر مى گويد: «براى احبار و رهبانشان الوهيت قائل شدند»[15]؛ و منظور اين نيست كه صريحاً خدا خوانده شده اند، بلكه اطاعت محض از آنها داشته اند.
پی نوشتها:
[1]. مانند سوره ى توحيد: بگو خداوند يكتا و يگانه است. خداوندى كه بى نياز است. هرگز نزاده و زاييده نشده و براى او هيچ شبيه و مانندى نيست.
[2]. مانند: سوره ى مائده، آيه ى 17 و 116 و سوره ى توبه، آيه ى 30.
[3]. توماس ميشل، كلام مسيحى، ص 79.
[4]. Montgomery Watt, Islam and Christianity today, P. 50
به نقل از: عبدالرحيم سليمانى اردستانى، درآمدى بر الهيات تطبيقى اسلام و مسيحيت، ص 136.
[5]. تركيب اضافى «كلمة الله» و «روح الله» از نوع «اضافه ى تشريفى» است. چنين اضافه اى در تمامى زبان ها يافت مى شود و مراد از آن بيان عظمت و احترام است.
[6]. ر.ك: درآمدى بر الهيات تطبيقى اسلام و مسيحيت، ص 136 ـ 137.
[7]. «كلمة الله» بودن عيسى(عليه السلام) به اين معناست كه با اراده ى خاص خداوند، و از راهى غيرطبيعى ايجاد شده است. محمد رضا زيبايى نژاد، مسيحيت شناسى مقايسه اى، ص 361.
[8]. سوره ى آل عمران، آيه ى 59.
[9]. درآمدى بر الهيات تطبيقى اسلام و مسيحيت، ص 137.
[10]. هرى اوبسترين ولفسن، فلسفه علم كلام، ص 327، با اختصار.
[11]. سوره ى نساء، آيه ى 171 و سوره ى مائده، آيه ى 73 ـ 75.
[12]. سوره ى مائده، آيه ى 17 و 72، سوره ى زخرف، آيه ى 59.
[13]. سوره ى مائده، آيه ى 116.
[14]. سوره ى نساء، آيه ى 172، سوره ى آل عمران، آيه ى 79.
[15]. سوره ى توبه، آيه ى 31.
منبع: مسيحيت، سيد محمد اديب آل على، انتشارات مركز مديريت حوزه علميه قم
