پرسش :
آيا مفهوم رايج رزق مقسوم و اعتقاد به اين‌كه روزيِ هر كس از پيش تعيين شده است، باعث از دست رفتن انگيزه براي دست‌يابي به توليد بيش‌تر و رشد و توسعه نيست؟
پاسخ :
تضمين رزق و روزي از طرف خداوند متعال، براي همه مخلوقات، به طور صريح، در آياتي از قرآن آمده است[1] و مقدّر بودن آن و رضايت به آن مقدار، مورد تأكيد روايات است.[2] در اينجا ممكن است كسي چنين برداشت نمايد كه، با توجه به اين‌كه خداوند قادر متعال، رساندن روزي هر مخلوقي را به او تضمين و تعهد نموده است، ديگر جايي براي تلاش و كوشش و به زحمت افتادن انسان باقي نيست و كار و كوشش فرد، يك نوع دخالت در مقدرات الهي، و زياده طلبي محسوب مي‌گردد.
بديهي است كه چنين طرز تفكر و برداشتي با حركت در مسير توسعه سازگار نيست، چرا كه رسيدن به توسعه‌اي همه جانبه، به ويژه توسعه‌ي اقتصادي، مستلزم برنامه‌ريزي صحيح و معقول، تلاش و كوشش خستگي ناپذير و داشتن همتي بلند است؛ و سستي و تنبلي و بي تفاوتي، نتيجه‌اي جز عقب‌ماندگي از پيش‌رفت‌هاي علمي و صنعتي و بازماندن از كمالات معنوي به دنبال نخواهد داشت.
بنابراين، بايد معناي صحيح رزق مقسوم و مقدر و معناي تضمين روزي از ديدگاه اسلام تبيين گردد، تا بتوان درباره‌ي سازگاري يا عدم سازگاري اعتقاد به رزق مقسوم با توسعه، قضاوت درستي نمود.
معناي رزق و رزاقّيت الهي
از موارد استعمال اين كلمه به دست مي‌آيد كه در معناي آن، نوعي بخشش و عطا وجود دارد و شامل هر سودي كه به انسان مي‌رسد، مي‌شود؛ در نتيجه، همه‌ي مزاياي مادّي و معنوي زندگي، اعم از: مال، جاه، عشيره، جمال و علم از مصاديق رزق مي‌باشد.
بنابراين، روزيِ هر مخلوق، عطيّه‌اي است كه مورد استفاده و بهره‌ي او قرار گيرد و قهراً آن مقدار از نعمت و موهبت الهي، رزق او محسوب مي‌گردد كه مورد استفاده‌ي او واقع شود. پس اگر كسي مال بسياري جمع كند كه فقط اندكي از آن را استفاده نمايد، در واقع، همان مقدار كه از آن بهره برده، رزق اوست؛ مگر اين‌كه بخواهد به ديگري بدهد، كه از جهتي ديگر رزق او محسوب مي‌گردد. بنابراين، وسعت روزي و تنگي آن ارتباطي به زيادي مال و كمي آن ندارد.[3]
تضمين رزق و تلاش و كوشش انسان
اصل تأمين و تضمين روزي، مبتني بر نوع ارتباط انسان با خداست؛ به اين معنا كه خداوند متعال، روزي دهنده و متعهد به تأمين روزي انسان است. اين اصل به طور صريح و قاطع در قرآن مطرح است؛ و موضوع تضمين روزي، واقعيت تكويني روشن و اصل مسلّم جهان‌بيني اقتصادي اسلام، مي‌تواند به عنوان يك نظريه‌ي اقتصادي در مقابل اقتصاددانان بدبيني چون مالتوس قرار گيرد.
بنابراين، هر كس روزي مقدّري دارد كه خداوند، حق طبيعي او قرار داده است و اگر به آن دست نيافت، يا خود كوتاهي كرده است و يا ديگران او را از حقش محروم ساخته‌اند.
با توجه به معناي رزق و رزاقيّت، مي‌توان گفت كه فكر و تلاش و كوشش انسان براي تحصيل روزي و امرار معاش نيز از شئون رزاقيّت الهي است و حركتي است در مسير نظام تكوين و تشريع كه خداوند متعال براي اين عالم قرار داده است و در صورتي فكر و تلاش ما دخالت در كار خدا محسوب مي‌شد كه مي‌توانستيم به جاي او خالق نظامات عالم باشيم و آنها را به طور مستقل تغيير دهيم؛ در حالي كه چنين حركتي از يك مخلوق ميسر نيست؛ ولي فكر و تلاش در راه به دست آوردن رزق و روزي و حفظ حقوق فردي و اجتماعي، حركت بر طبق مشيت و خواست خداوند، و سكون و تنبلي در اين راه، مسامحه در اجراي دستورات الهي و اراده‌ي تشريعي اوست.
بنابراين، با شناخت رابطه‌ي بين روزي و استفاده كننده‌ي آن و هماهنگي بين آن‌دو و اين‌كه وسايلي براي رسيدن به روزي قرار داده شده است، بايد بدانيم كه ما براي به دست آوردن آن، تكليف و مسؤليت هم داريم؛ يعني بايد از بهترين و سالم‌ترين راه، روزي خود را كه خداوند برايمان مقدر نموده است به دست آوريم.
بررسي رواياتي در بحث
آن دسته از روايات كه تلاش براي كسب روزي و اداره‌ي آبرومندانه‌ي زندگي را يك تكليف شرعي مي‌داند و فوايد مادّي و پاداش اخروي تلاش و كوشش در اين راه را متذكر مي‌گردد، شاهد و دليلي بر بحث گذشته است. امام صادق(ع) مي‌فرمايد:
تلاش براي به دست آوردن روزي حلال را رها مكن؛ همانا دست‌يابي به روزي حلال، كمكي است بر اطاعت از دستورات الهي.[4]
حضرت علي(ع) در اين باره مي‌فرمايد:
براي به دست آوردن رزق خود تلاش نماييد؛ همانا تضمين رزق و روزي براي كساني است كه آن را طلب نمايند.[5]
در روايت ديگري از امام صادق(ع) آمده است:
دعاي كسي كه در منزل بنشيند و بگويد: «پروردگارا روزي مرا برسان»، به اجابت نمي‌رسد و از طرف خدا به او گفته مي‌شود: آيا براي طلب روزي به تو فرمان ندادم؟.[6]
آثار ارزنده‌ي اعتقاد به رزق مقسوم در فرايند توسعه
فرد با ايمان، با اطمينان به تضمين رزق و روزي خود از طرف خداوند قادر متعال و تلاش براي به دست آوردن آن، نسبت به آينده‌ي خود، هيچ‌گونه اضطراب و نگراني ندارد[7] و با چنين روحيه‌اي، زندگي دنيوي او گوارا و با آسايش و آسودگي خاطر خواهد بود.[8]
با رواج چنين فرهنگ و اعتقادي در كل جامعه، زمينه‌ي حركت‌هاي ناسالم اقتصادي (مانند: احتكار، گران‌فروشي، كنز ثروت و راكد گذاردن سرمايه‌ها) كه ريشه در حرص و افزون طلبي دارد، از بين خواهد رفت؛ چرا كه افراد با ايمان مي‌دانند رزق و روزي حلال و مقدر الهي، با حرص و طمع افزايش نمي‌يابد.[9]
با حاكم بودن چنين فرهنگ و اعتقادي، افراد جامعه با خوش‌بيني و حسن ظن به نظام حاكم بر طبيعت و با اميد و نشاط و تلاش جدّي به انجام مسئوليت‌هاي فردي و اجتماعي خود مي‌پردازند و بديهي است كه اگر سستي و تنبلي و بي‌تفاوتي در جامعه، ضد ارزش جلوه‌گر شود، زمينه‌هاي فكري و فرهنگيِ رشد و توسعه فراهم گشته، بسياري از موانع از سر راه برداشته مي‌شود.
پی نوشتها:
[1] . «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلاَّ عَلَى اللَّهِ رِزْقُها». سوره‌ي هود (11)، آيه‌ي 6، و سوره‌ي عنكبوت(29)، آيه‌ي60.
[2] . مضمون روايتي از حضرت علي(ع): «عياله الخلائق ضمن ارزاقهم و قدّر اقواتهم»، نهج البلاغه، صجي صالح، خطبه‌ي 191، ص 124.
[3] . علامه طباطبائي، تفسير الميزان، ج 3، ص 137 ـ 141 .
[4] . العروسي الحويزي، تفسير نور الثقلين، ج 5، ص 125 .
[5] . بحارالانوار، ج 71، ص 137 ـ 138 .
[6] . همان، ج 103، ص 12، ح 53.
[7] . از پيامبر اكرم(ص): لا تهتم لرزق غد فان كل غد يأتي برزقه، بحارالانوار، ج 77، ص 69، ح 6.
[8] . مضمون روايتي از حضرت علي(ع)، ميزان الحكمة، ج 4، ص 146، ش 7322.
[9]. مضمون روايتي از پيامبر اكرم(ص)، بحارالانوار، ج 77، ص 63، ح 4 .
منبع: اسلام و توسعه، محمد جمال خليليان، نشر: مركز مطالعات و پژوهش‌‌هاي فرهنگي حوزه علميه (1381).
تضمين رزق و روزي از طرف خداوند متعال، براي همه مخلوقات، به طور صريح، در آياتي از قرآن آمده است[1] و مقدّر بودن آن و رضايت به آن مقدار، مورد تأكيد روايات است.[2] در اينجا ممكن است كسي چنين برداشت نمايد كه، با توجه به اين‌كه خداوند قادر متعال، رساندن روزي هر مخلوقي را به او تضمين و تعهد نموده است، ديگر جايي براي تلاش و كوشش و به زحمت افتادن انسان باقي نيست و كار و كوشش فرد، يك نوع دخالت در مقدرات الهي، و زياده طلبي محسوب مي‌گردد.
بديهي است كه چنين طرز تفكر و برداشتي با حركت در مسير توسعه سازگار نيست، چرا كه رسيدن به توسعه‌اي همه جانبه، به ويژه توسعه‌ي اقتصادي، مستلزم برنامه‌ريزي صحيح و معقول، تلاش و كوشش خستگي ناپذير و داشتن همتي بلند است؛ و سستي و تنبلي و بي تفاوتي، نتيجه‌اي جز عقب‌ماندگي از پيش‌رفت‌هاي علمي و صنعتي و بازماندن از كمالات معنوي به دنبال نخواهد داشت.
بنابراين، بايد معناي صحيح رزق مقسوم و مقدر و معناي تضمين روزي از ديدگاه اسلام تبيين گردد، تا بتوان درباره‌ي سازگاري يا عدم سازگاري اعتقاد به رزق مقسوم با توسعه، قضاوت درستي نمود.
معناي رزق و رزاقّيت الهي
از موارد استعمال اين كلمه به دست مي‌آيد كه در معناي آن، نوعي بخشش و عطا وجود دارد و شامل هر سودي كه به انسان مي‌رسد، مي‌شود؛ در نتيجه، همه‌ي مزاياي مادّي و معنوي زندگي، اعم از: مال، جاه، عشيره، جمال و علم از مصاديق رزق مي‌باشد.
بنابراين، روزيِ هر مخلوق، عطيّه‌اي است كه مورد استفاده و بهره‌ي او قرار گيرد و قهراً آن مقدار از نعمت و موهبت الهي، رزق او محسوب مي‌گردد كه مورد استفاده‌ي او واقع شود. پس اگر كسي مال بسياري جمع كند كه فقط اندكي از آن را استفاده نمايد، در واقع، همان مقدار كه از آن بهره برده، رزق اوست؛ مگر اين‌كه بخواهد به ديگري بدهد، كه از جهتي ديگر رزق او محسوب مي‌گردد. بنابراين، وسعت روزي و تنگي آن ارتباطي به زيادي مال و كمي آن ندارد.[3]
تضمين رزق و تلاش و كوشش انسان
اصل تأمين و تضمين روزي، مبتني بر نوع ارتباط انسان با خداست؛ به اين معنا كه خداوند متعال، روزي دهنده و متعهد به تأمين روزي انسان است. اين اصل به طور صريح و قاطع در قرآن مطرح است؛ و موضوع تضمين روزي، واقعيت تكويني روشن و اصل مسلّم جهان‌بيني اقتصادي اسلام، مي‌تواند به عنوان يك نظريه‌ي اقتصادي در مقابل اقتصاددانان بدبيني چون مالتوس قرار گيرد.
بنابراين، هر كس روزي مقدّري دارد كه خداوند، حق طبيعي او قرار داده است و اگر به آن دست نيافت، يا خود كوتاهي كرده است و يا ديگران او را از حقش محروم ساخته‌اند.
با توجه به معناي رزق و رزاقيّت، مي‌توان گفت كه فكر و تلاش و كوشش انسان براي تحصيل روزي و امرار معاش نيز از شئون رزاقيّت الهي است و حركتي است در مسير نظام تكوين و تشريع كه خداوند متعال براي اين عالم قرار داده است و در صورتي فكر و تلاش ما دخالت در كار خدا محسوب مي‌شد كه مي‌توانستيم به جاي او خالق نظامات عالم باشيم و آنها را به طور مستقل تغيير دهيم؛ در حالي كه چنين حركتي از يك مخلوق ميسر نيست؛ ولي فكر و تلاش در راه به دست آوردن رزق و روزي و حفظ حقوق فردي و اجتماعي، حركت بر طبق مشيت و خواست خداوند، و سكون و تنبلي در اين راه، مسامحه در اجراي دستورات الهي و اراده‌ي تشريعي اوست.
بنابراين، با شناخت رابطه‌ي بين روزي و استفاده كننده‌ي آن و هماهنگي بين آن‌دو و اين‌كه وسايلي براي رسيدن به روزي قرار داده شده است، بايد بدانيم كه ما براي به دست آوردن آن، تكليف و مسؤليت هم داريم؛ يعني بايد از بهترين و سالم‌ترين راه، روزي خود را كه خداوند برايمان مقدر نموده است به دست آوريم.
بررسي رواياتي در بحث
آن دسته از روايات كه تلاش براي كسب روزي و اداره‌ي آبرومندانه‌ي زندگي را يك تكليف شرعي مي‌داند و فوايد مادّي و پاداش اخروي تلاش و كوشش در اين راه را متذكر مي‌گردد، شاهد و دليلي بر بحث گذشته است. امام صادق(ع) مي‌فرمايد:
تلاش براي به دست آوردن روزي حلال را رها مكن؛ همانا دست‌يابي به روزي حلال، كمكي است بر اطاعت از دستورات الهي.[4]
حضرت علي(ع) در اين باره مي‌فرمايد:
براي به دست آوردن رزق خود تلاش نماييد؛ همانا تضمين رزق و روزي براي كساني است كه آن را طلب نمايند.[5]
در روايت ديگري از امام صادق(ع) آمده است:
دعاي كسي كه در منزل بنشيند و بگويد: «پروردگارا روزي مرا برسان»، به اجابت نمي‌رسد و از طرف خدا به او گفته مي‌شود: آيا براي طلب روزي به تو فرمان ندادم؟.[6]
آثار ارزنده‌ي اعتقاد به رزق مقسوم در فرايند توسعه
فرد با ايمان، با اطمينان به تضمين رزق و روزي خود از طرف خداوند قادر متعال و تلاش براي به دست آوردن آن، نسبت به آينده‌ي خود، هيچ‌گونه اضطراب و نگراني ندارد[7] و با چنين روحيه‌اي، زندگي دنيوي او گوارا و با آسايش و آسودگي خاطر خواهد بود.[8]
با رواج چنين فرهنگ و اعتقادي در كل جامعه، زمينه‌ي حركت‌هاي ناسالم اقتصادي (مانند: احتكار، گران‌فروشي، كنز ثروت و راكد گذاردن سرمايه‌ها) كه ريشه در حرص و افزون طلبي دارد، از بين خواهد رفت؛ چرا كه افراد با ايمان مي‌دانند رزق و روزي حلال و مقدر الهي، با حرص و طمع افزايش نمي‌يابد.[9]
با حاكم بودن چنين فرهنگ و اعتقادي، افراد جامعه با خوش‌بيني و حسن ظن به نظام حاكم بر طبيعت و با اميد و نشاط و تلاش جدّي به انجام مسئوليت‌هاي فردي و اجتماعي خود مي‌پردازند و بديهي است كه اگر سستي و تنبلي و بي‌تفاوتي در جامعه، ضد ارزش جلوه‌گر شود، زمينه‌هاي فكري و فرهنگيِ رشد و توسعه فراهم گشته، بسياري از موانع از سر راه برداشته مي‌شود.
پی نوشتها:
[1] . «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلاَّ عَلَى اللَّهِ رِزْقُها». سوره‌ي هود (11)، آيه‌ي 6، و سوره‌ي عنكبوت(29)، آيه‌ي60.
[2] . مضمون روايتي از حضرت علي(ع): «عياله الخلائق ضمن ارزاقهم و قدّر اقواتهم»، نهج البلاغه، صجي صالح، خطبه‌ي 191، ص 124.
[3] . علامه طباطبائي، تفسير الميزان، ج 3، ص 137 ـ 141 .
[4] . العروسي الحويزي، تفسير نور الثقلين، ج 5، ص 125 .
[5] . بحارالانوار، ج 71، ص 137 ـ 138 .
[6] . همان، ج 103، ص 12، ح 53.
[7] . از پيامبر اكرم(ص): لا تهتم لرزق غد فان كل غد يأتي برزقه، بحارالانوار، ج 77، ص 69، ح 6.
[8] . مضمون روايتي از حضرت علي(ع)، ميزان الحكمة، ج 4، ص 146، ش 7322.
[9]. مضمون روايتي از پيامبر اكرم(ص)، بحارالانوار، ج 77، ص 63، ح 4 .
منبع: اسلام و توسعه، محمد جمال خليليان، نشر: مركز مطالعات و پژوهش‌‌هاي فرهنگي حوزه علميه (1381).
