پرسش :

لطفا این حدیث را شرح دهید. امام سجاد (علیه السّلام) فرمودند: الخَیرُ کُلُّهُ صِیانَةُ الإنسانِ نَفسَهُ؛ همه ی خیر و نیکی، آن است که انسان خودش را نگه بدارد. (1)

پاسخ :
شرح حدیث:
هر چه در معرض تلف شدن و آسیب دیدن باشد، مراقبت و محافظت می طلبد. چه باغ و مزرعه و دام و حیوانات باشد.
چه سرمایه و مال التجاره و خانه و کارخانه،
چه میوه و گوشت و خوراکیها و مواد مصرفی،
و... چه اخلاق و افکار و روحیات و باورها.
انسان، آفریده ای است که دشمن خطرناکی همچون شیطان و غریزه ی قدرتمندی به نام هوای نفس و تمایلات حیوانی دارد. اگر از این گوهر مراقبت نشود، آلوده و تباه می شود و اگر مواظبت و صیانت گردد، رشد می یابد و به کمال می رسد.
خداوند، آدمی را آفرید و در نهاد او کشش به سوی خوبی و بدی را قرار داد: «فَألهَمَها فُجورَها وَ تَقواها» (2) و او را از قدرت انتخاب و اختیار برخوردار ساخت که وجه امتیاز اوست و بهشت را پاداش کسی قرار داد که از این «نفس انسانی» حراست کند و آن را شکوفا سازد و از آلودگیها باز دارد و به تزکیه ی نفس بپردازد: «قَد اَفلَحَ مَن زَکّیها.» (3)
اگر در تعلیمات اسلامی، مبارزه با هواهای نفسانی را «جهاد اکبر» دانسته اند، دلیل اهمیت این کار است و اگر در سخنان حضرت علی علیه السّلام تأدیب نفس و تعلیم نفس و مراقبت از نفس مطرح شده (4)، به سبب آن است که رها بودن انسان، زمینه ی انحراف و خروج از دایره ی بندگی و ورود به قلمرو حاکمیت شیطان را فراهم می آورد.
همچنان که از یک گوهر گرانبها مواظبت می کنند تا گم نشود، همچنان که از یک گل مراقبت می کنند، تا پژمرده نگردد، روح و جان انسان هم باید محافظت شود، تا به گناه آلوده نشود.
پی نوشت:
1. بحارالانوار، ج75، ص 140
2. شمس (91)، آیه ی 8.
3. شمس (91)، آیه ی 9.
4. نهج البلاغه، حکمت 73.
منبع: حکمت های سجادی (ترجمه و توضیح چهل حدیث از امام سجاد علیه السّلام)، جواد محدثی، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول (1390)