سید محمدسعید حکیم

زندگی نامه

تولد

سید محمدسعید طباطبایی حکیم، در سال ۱۳۵۴ ه.ق، برابر با ۱۳۱۴ ه.ش، در شهر نجف به دنیا آمد. پدرش سید محمدعلی از استادان سطوح عالی حوزه علمیه نجف و مادرش دختر سید محسن حکیم بود.
 

درگذشت

سید محمد سعید حکیم روز جمعه ۱۲ شهریور ۱۴۰۰ ه.ش/ ۲۵ محرم ۱۴۴۳ ه.ق/ ۳ سپتامبر ۲۰۲۱ میلادی در منزل مسکونی خود دچار سکته قلبی شد و همان روز در بیمارستان الحیات نجف درگذشت. پیکر او روز شنبه در کربلا تشییع و به شهر نجف برای خاکسپاری نهایی منتقل و همان روز با حضور هزاران تن در مراسم تشییع، در حرم امام علی (علیه السلام) خاکسپاری شد.
 

سمت وفعالیت ها

فعالیت های علمی

تحصیلات و استادان

سید محمدسعید حکیم در ده سالگی، دروس حوزوی را نزد پدرش آغاز کرد و تا پایان دوره سطح حوزه، از وی آموخت. پس از آن، دروس خارج را نزد کسانی چون سید محسن حکیم و حسین حلی فرا گرفت. سید محسن حکیم تصحیح و تحقیق کتاب مستمسک العروة الوثقی را به او واگذار کرد. سید محمدسعید حکیم چون به سن ۱۰ سالگی رسید، پدرش خود عهده‌دار تربیت فرزند خویش گشت به درس و تدریس و تعلیم تربیت او پرداخت تا آخرین مراحل سطوح عالیه حوزه‌ای همراه و همدم او بود. هنوز جوانی بیش نبود که به حوزه درس خارج راه یافت و در حلقه خواصی چون: میرزا حسن موسوی بجنوردی و سید محسن حکیم و حسین حلی و سیدابوالقاسم خوئی و شیخ محمد حسین اصفهانی جای گرفت.
سید محسن حکیم، حسین حلی، میرزا حسن بجنوردی و سید ابوالقاسم خویی مهم‌ترین استادان درس خارج فقه و اصول سید محمدسعید حکیم بوده‌اند.
 

تدریس

وی از همان آغاز جوانی یعنی در سال ۱۳۸۸ ه.ق(۱۳۴۶ ه.ش) به تدریس بحث‌های عالی و خارج حوزه‌ای فقه و اصول و همچنین به تدریس تفسیر و اخلاق پرداخت در این میان شاگردان وی در حوزه علمیه نجف وقم اشتغال علمی دارند.
 

شاگردان

او شاگردان بسیاری تربیت کرد که در قم، نجف و حجاز فعالیت دارند؛ از جمله:
حسین فرج عمران قطیفی که از استادان درس خارج فقه و اصول در حجاز است.
سید عبدالرزاق حکیم برادر سید محمدسعید حکیم و از استادان درس خارج فقه و اصول در حوزهٔ نجف که در سال ۱۴۱۳ ه.ق، پس از آزادی از زندان صدام، درگذشت.
باقر ایروانی از اساتید حوزه علمیه نجف از استادان درس خارج فقه و اصول و نویسندهٔ برخی کتب درسی حوزه‌های علمیه در قم و نجف.
 

اسامی تعدادی از شاگردان
1ـ حسین فرج عمران قطیفی -از حجاز- استاد خارج آن حجاز است.
۲ ـ برادرش سید عبد الرزاق حکیم از استادان حوزه علمیه نجف بود که به تدریس بحث خارج فقه پرداخت و کتاب‌های استدلالی ـ از مباحث فقهی و اصولی ـ دارد. وهمچنین کتاب علمی درباره علم فلک و نجوم و رابطه و پیوند آن‌ها با احکام شرعی عرضه کرده‌است، پس از آنکه از زندان ـ در عراق ـ بیرون آمد بگونه‌ای مبهم در سال ۱۴۱۳ ه.ق درگذشت.
۳ ـ آیت الله باقر ایروانی یکی از مدرسین و استادان بحث خارج در حوزه علمیه قم است.
۴ ـ سید محمد جعفر حکیم یکی از مدرسین و استادان بحث خارج در حوزه علمیه نجف است.
۵ ـ علی کورانی که یکی از فضلای حوزه علمیه قم هست و آثاری چون: (معجم احادیث امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف) و کتاب (عصر ظهور) را عرضه کرده‌است.
۶ ـ سید عبد المنعم حکیم یکی از مدرسین بحث خارج در حوزه علمیه قم و سوریه است.
۷ ـ شیخ هادی آل راضی که یکی از مدرسین بحث خارج در حوزه علمیه قم است.
۸ ـ سید عبد الامیر السلمان، از فضلاء و شخصیت‌های برجسته حجاز.
۹ ـ سید صادق حکیم فرزند سید یوسف حکیم ویکی از مدرسین بحث خارج در حوزه علمیه قم است.
۱۰ ـ عبد الحسین آل صادق عاملی یکی از علمای به نام استان نبطیّه -در جنوب لبنان- است.
۱۱ ـ سید عبدالوهاب فرزند دیگر سید یوسف حکیم.
۱۲ ـ یوسف عمرو یکی از قاضیان دادگاه‌های شیعه جعفری در منطقه طبیل و کسروان -در لبنان- است و کتابی به نام «دیباچه‌ای بر اصول فقه جعفری» را به نگارش درآورده‌است.
۱۳ ـ سید محمد رضا فرزند سید محمد حسین حکیم که از استاید حوزه علمیه نجف و یکی از استادان دانشکده فقه در نجف بود.
۱۴ ـ سید حیدر حسنی عاملی از فضلای لبنان.
۱۵ ـ سید محمدحسین حکیم فرزند سید محسن حکیم.
۱۶ ـ شیخ محمد خاقانی از فضلای حوزه علمیة قم.
۱۷ـ سید محمد باقر فرزند سید محمد صادق حکیم که در حال حاضر یکی از مدرسین بحث خارج فقه و اصول در حوزه علمیة نجف است.
۱۸ ـ فرزند وی سید ریاض حکیم.
۱۹ ـ سید محمد حسین بحر العلوم.
۲۰ ـ نبیل رضا علوان البغدادی.
۲۱ ـ سید امین موسوی خلخالی که به همراه سید محمدتقی خویی فرزند خوئی در حادثه تصادف در راه نجف-کربلا فوت کرد.
۲۲ ـ سید محمد رضا بحرالعلوم.
 

فعالیت های اجتماعی

سید محمدسعید حکیم به‌دلیل مخالفت با قانون منع پیاده‌روی برای زیارت امام حسین(علیه السلام) که در دوره حکومت صدام حسین در عراق تصویب شده بود، تحت تعقیب و برای مدتی فراری بود. همچنین به جهت امتناع خاندان صدر از حضور در کنفرانس مردمی اسلامی که به دستور صدام تشکیل شده بود، همراه با ۸۰ نفر از خاندان حکیم دستگیر و به مدت ۸ سال زندانی شد.

مرجعیت تقلید سید محمدسعید حکیم پس از آن آغاز شد که سید ابوالقاسم خویی درگذشت. هم‌اکنون دفترهای نمایندگی او در شهرهای نجف، قم، دمشق و بیروت فعالیت می‌کنند و پاسخ‌گوی سؤال‌های مقلدان وی هستند.

او همچنین با اعزام مبلغانی به نواحی مختلف کشور عراق، خصوصاً جنوب این کشور، اقداماتی را برای رفع مشکلات عشایر و روستانشینان انجام داد. فعالیت‌های مشابهی هم در کشورهای ایران، ‌ هند و پاکستان داشت.

سید محمدسعید حکیم در برابر کشتار شیعیان پاکستان به دست گروهی موسوم به سپاه صحابه، موضع گرفت و دولت پاکستان را مسئول پاسخ‌گویی به آن دانست. نواز شریف نخست‌وزیر پاکستان در پاسخ، نامه‌ای به دفتر وی نوشت و ضمن ابراز همدردی، از تصمیم دولتش برای مبارزه با عاملان کشتار شیعیان خبر داد. در میان آثار وی مجموعه‌ای از نامه‌ها وجود دارد که برای مردم آذربایجان و گِلگِت پاکستان نوشته شده است.
 

آثار

آثار بجا مانده از وی تاکنون مجموعه‌ای بیش از ۴۰ جلد می‌باشند که از جمله آن‌ها:
۱ ـ المحکم فی اصول الفقه، (این مجموعه در ۶ جلد با بحث استدلالی اصول).
۲ ـ دوره فقهی «مصباح المنهاج» که شرحی بر فقه استدلالی «منهاج الصالحین» سید محسن حکیم است.
۳ ـ رساله عملیه خود را ـ پس از درخواستهای مکرر و مراجعات بسیاری از فضلاء ومردم برای تقلید از ایشان ـ در ۳ جلد به نام «منهاج الصالحین» عرضه کرده‌است.
۴ ـ مناسک حج و عمره.
۵ ـ حاشیه‌ای جامع بر کتاب اصولی «کفایه» آخوند خراسانی در ۳ جلد.
۶ ـ حاشیه‌ای جامع بر کتاب اصولی (رسائل) شیخ انصاری.
۷ ـ حاشیه‌ای جامع بر کتاب فقهی (مکاسب) شیخ انصاری.
۸ ـ مجموعة «تهذیب علم الاصول» که در این مجموعه به مهم‌ترین و محوری‌ترین مباحث علم اصول پرداخته. و در ۳ جلد به فضلا و اندیشمندان حوزه‌ای عرضه کرده‌است.
۹ ـ کتاب «احکام فقهی» که مختصری از مسائل و رساله عملیه ایشان است که بتازگی به فارسی ترجمه و چاپ شده‌است.
۱۰ ـ فقه استنساخ البشری مسائلی که اخیراً در خصوص شبیه‌سازی از ژن انسان و مسائلی هم راجع به تلقیح سؤال کرده‌اند و به‌طور تفصیل درونش جواب داده شد است.
۱۱ ـ الفتاوی سؤالاتیست که راجع به پیش‌تر ابواب فقه (نوعاً مسائل مستحدثه) است استفتاء شده‌است و معظم‌له به‌طور شایسته و مستدل جواب داده‌اند.
۱۲ ـ الکافی فی اصول الفقه در خصوص اصول فقه مستدل و متیقن در سه جلد مرقوم فرموده‌اند.
در این میان چهار اثر زیر از شهرت و عمومیت بیشتر برخوردار هستند:
۱ ـ کتاب (تهذیب فی علم الاصول) در سه جلد.
۲ ـ کتاب خمس که بحث فقهی و استدلالی است.
۳ ـ کتاب مباحثی در اصول عملیه ((برائت ـ تخییر و احتیاط و استصحاب)).
۴ ـ کتابی به نام سیری در سیره و زندگی‌نامه امامان معصوم (علیهم السلام).
 

در نگاه دیگران

اشخاص

پیام تسلیت آیت الله خامنه ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی
بسم الله الرحمن الرحیم
درگذشت عالم محقّق مرحوم آیت الله آقای حاج سید محمدسعید حکیم رحمهالله‌علیه را به حوزه‌ی عظیم‌الشأن نجف و مراجع تقلید و علمای بزرگوار آن، و به بیت رفیع طباطبائی حکیم مخصوصاً فرزندان و بازماندگان ایشان تسلیت عرض میکنم. ایشان از مراجع تقلید و دارای آثار با ارزش در فقه و اصول بودند و فقدان ایشان ضایعه‌ی علمی برای آن حوزه مبارک محسوب میشود. رضوان الهی را برای آن مرحوم مسألت میکنم.

پیام تسلیت آیت الله رئیسی، رییس جمهور
بسم الله الرحمن الرحیم
إِذَا مَاتَ الْعَالِمُ ثُلِمَ فِی الْإِسْلَامِ ثُلْمَةٌ لَا یَسُدُّهَا شَیْءٌ
با نهایت تأسف و تألم خبر درگذشت عالم ربانی و فقیه عالیقدر حضرت آیت‌الله العظمی سیدمحمدسعید الطباطبایی الحکیم را مطلع شدم. ایشان که به عنوان یکی از ستون‌های فقاهت و مرجعیت در عراق می‌درخشید عمر شریف خود را در راه ترویج اسلام و مکتب اهل بیت سپری نمود. مبارزات پیگیر آن مرجع دینی در دفاع از حقوق ملت عراق که به سال‌ها اسارت ایشان در زندان‌های رژیم بعث صدام انجامید در تاریخ مبارزات مردم عراق به عنوان سند متقن حضور همیشگی علمای اسلام در کنار مردم می‌درخشد.
بدون شک مرحوم آیت‌الله محمدسعید حکیم، در کنار سایر اعضای خاندان بزرگ حکیم، نقشی بی‌بدیل و پررنگ در حمایت از مردم عراق، دستیابی آنها به آزادی و استقلال و حمایت بی‌دریغ از حاکمیت مردم بر سرنوشت خویش و وحدت آنها در عراق جدید داشته است. بی‌تردید فقدان این عالم جلیل‌القدر ضربه بزرگی برای حوزه‌های علمیه جهان اسلام، بویژه حوزه علمیه نجف اشرف است.
اینجانب درگذشت این عالم ربانی و فقیه عالیقدر شیعه را به امام عصر(عج)، حوزه‌های علمیه، مراجع تقلید، بویژه مرجع عالیقدر آیت‌الله العظمی سیستانی، ملت عراق و خاندان حکیم تسلیت عرض می‌کنم.
ولا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیم‏
سید ابراهیم رئیسی
رئیس جمهوری اسلامی ایران
 

پیام تسلیت آیت الله العظمی سیستانی
بسم الله الرحمن الرحیم
«إنا لله وإنا إلیه راجعون»
خبر ارتحال عالم ربانی، فقیه اهل بیت (علیهم السلام) آیت الله سید محمد سعید طباطبایی حکیم (رضوان الله علیه) را با اندوه و تاسف فراوان دریافت کردم.
حوزه علمیه نجف اشرف  با فقدانش، یکی از علما و فقهای برجسته خود را از دست داد؛ کسی که خود را وقف حمایت از دین و مذهب نمود و عمر پربرکتش را صرف خدمت به علم و مردم کرد و میراث علمی بزرگی، که از جایگاه والایی برخوردار است، از خود به یادگار گذاشت.
این مصیبت بزرگ را به محضر امام عصر (ارواحنا فداه)، حوزه های علمیه و خانواده آن فقید سعید – به ویژه برادران شریف و فرزندان محترم – و همه مومنان تسلیت می گویم و از خداوند متعال مسئلت دارم که درجه ایشان را در علیین بالا ببرد و با اولیایش حضرت محمد و اهل بیت مطهرش محشور گرداند و به خانواده و محبانش صبر و سلوان عنایت فرماید.

پیام تسلیت آیت الله وحید خراسانی
در پی ارتحال حضرت آیه الله العظمی آقای حاج سید محمدسعید حکیم (قدّس سرّه)، حضرت آیت الله العظمی وحید خراسانی طی تماس تلفنی با فرزند ایشان، حجه الاسلام و المسلمین سید ریاض حکیم، ضمن تسلیت و همدردی، از خداوند متعال علو درجات ایشان و اجر جزیل و صبر جمیل برای بیت آن مرحوم را مسئلت نمودند.
 

پیام تسلیت آیت الله جعفر سبحانی
إنا لله وإنا إلیه راجعون
درگذشت عالم بزرگوار، مرجع عالیقدر، آیت الله العظمی آقای حاج سید محمدسعید طباطبائی حکیم قدس سره در جامعه علمی و اسلامی موجی از حزن و تأثر برانگیخت و همگان را به سوگ نشاند.
فقید سعید در سخت ترین دوران عراق، به تعلیم و تربیت و تألیف و تصنیف و رفع مشکلات گرفتاران و حفاظت از حوزه علمیه نجف اشرف پرداخت و از این طریق حق بزرگی بر گردن علم و علما و جامعه اسلامی دارند.
اینجانب مراتب تسلیت خود را به زعمای حوزه علمیه نجف اشرف، و خاندان حکیم بالأخص فرزند برومند وی حجه الاسلام والمسلمین ریاض تقدیم می دارم. و برای همگان صبر جمیل و اجر جزیل از خداوند متعال خواهانم.
او هر چند از دارفانی چشم بر بست، ولی آثار علمی و قلمی او مایه جاودانی او است.

پیام تسلیت آیت الله جوادی آملی
بسم الله الرحمن الرحیم
إنّا لله وإنّا إلیه راجعون
ارتحال ملکوتی مرجع عالی‌قدر آیة الله‌ العظمی حاج سید محمدسعید حکیم ضایعۀ جبران‌ناپذیری برای امت اسلامی و سانحۀ سنگینی برای حوزه‌های علمیّه بود.
 این رخداد تلخ و مصیبت عظمی را به عموم پیروان قرآن و عترت، به‌ویژه حضرت بقیةالله (أرواح من سواه فداه) تعزیت و به خاندان مکرّم حکیم تسلیت و علوّ درجۀ آن فقیه راحل را از خدای سبحان مسئلت داریم.
جوادی آملی محرم ١٤٤٣
 

پیام تسلیت آیت الله صافی گلپایگانی
بسم الله الرحمن الرحیم
انا لله و اناالیه راجعون
رحلت عالم ربانی فقیه اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام حضرت آیت الله آقای سیدمحمدسعید طباطبائی حکیم رضوان الله تعالی علیه موجب تاثر و تاسف گردید.
ایشان یکی از استوانه‌های بزرگ علمی در حوزه‌ علمیه مبارکه نجف اشرف بودند که در میان فضلا و علما جایگاه رفیع و بلندی داشتند.
خدمات این عالم جلیل القدر در اعلای کلمه الله و نصرت دین مبین و تعظیم شعائر و تاسیس بنای جدید مسجد سهله و عرض اخلاص و ادب ایشان به پیشگاه حضرات معصومین علیهم السلام به ویژه آستان ملائک‌پاسبان حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، ذخیره بزرگی برای عالم آخرت آن مرحوم است.
حقیر این ضایعه مولمه را به پیشگاه مقدّس حضرت بقیه الله الاعظم ارواح العالمین له الفدا و علمای اعلام و حوزه‌های علمیه و خاندان پرافتخار مرحوم آیت الله العظمی حاج سیدمحسن حکیم قدس سره و اخوان مکرّم و فرزندان محترم ایشان تسلیت گفته، علوّ درجات آن فقید سعید را از خداوند متعال مسئلت دارم.

پیام تسلیت آیت الله نوری همدانی
بسم الله الرحمن الرحیم
انا لله و انا الیه راجعون
در سالروز شهادت حضرت علی بن الحسین، زین العابدین(علیه السلام)، ارتحال عالم بزرگوار و مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی حاج سید محمد سعید حکیم (رحمت الله علیه)که از خاندان بزرگ علم و فقاهت ، جهاد و شهادت بودند، موجب تأثر و تأسف گردید.
ایشان در کنار تالیف و تدریس معارف اسلامی و نشر فرهنگ اهل بیت عصمت وطهارت(علیهم السلام) و تربیت طلاب علوم دینی هرگز از حق طلبی دست بر نداشت. جهاد فی سبیل الله و تحمل زندان حزب بعث در سالیان طولانی، از معظم له چهره ای ماندگار در احقاق الحق و ازهاق الباطل به یادگار گذاشت.
اینجانب ارتحال این عالم ربانی را به محضر حضرت ولی‌عصر (اروحنا له الفداء) ، رهبر معظم انقلاب اسلامی، مراجع عظام تقلید، حوزه‌های‌ علمیه ‌نجف و قم، خاندان رفیع حکیم ، مخصوصاً فرزندان معزز ایشان، شاگردان و ارادتمندان آن فقید سعید تسلیت گفته و رحمت و غفران الهی را برای آن مرحوم از خداوند متعال مسئلت می‌نمایم.
 

پیام تسلیت آیت‌ الله‌ شبیری زنجانی
در پی ضایعه ارتحال آیت‌الله‌ العظمی آقای حاج سید محمد سعید حکیم (قدّس سرّه)، آیت‌الله‌ العظمی شبیری زنجانی طی تماس تلفنی با حجت‌الاسلام و المسلمین آقای سید ریاض حکیم، ضمن ابراز تأسف و تسلیت، به جایگاه پر عظمت علمی و عملی خاندان گرانقدر حکیم اشاره کرده و از خداوند متعال علو درجات فقیه فقید و اجر جزیل و صبر جمیل برای بیت معظم‌له مسألت نمودند.

پیام تسلیت آیت الله بشیر نجفی
بسم الله الرحمن الرحیم
خبر رحلت آیت الله العظمی سید محمد سعید حکیم از این دنیای فانی به سوی ملکوت اعلا و آغوش جدّش حضرت رسول اکرم (ص)، مادرش حضرت فاطمه زهرا (س) و پدرش حضرت امیرالمومنین (ع)، موجب دردمندی و اندوه امت اسلامی به ویژه پیروان اهل بیت (علیهم السلام) شده است.
آیت الله العظمی حکیم بیش از نیم قرن در خدمت به دین جدّش و تربیت علما در حوزه جدّش (ع) تلاش کردند. ما این مصیبت بزرگ را به محضر حضرت ولی الله الاعظم (عج)، خانواده بزرگوار ایشان، علما و تمامی مومنین تسلیت می گوییم.
بر او سلام باد روزی که زاده شد، و روزی که می میرد، و روزی که زنده برانگیخته می شود. خداوند سبحان ایشان را مورد رحمت واسعه خود قرار دهد. او شنوا و اجابت کننده است. ولا حول ولا قوه الا بالله العلی العظیم.
 

پیام تسلیت آیت الله علیرضا اعرافی مدیر حوزه های علمیه قم
انا لله و انا الیه راجعون
قال امیرالمومنین علی بن ابیطالب علیه السلام
اذا مات العالم ثلم فی الاسلام ثلمه لایسدها شیئ الی یوم القیامه
در ایام سوگواری سالار شهیدان(ع) و در سالروز شهادت حضرت امام علی بن الحسین (علیهما السلام)، عروج ملکوتی مرجع عالیقدر جهان تشیع حضرت آیت الله العظمی حاج سید محمد سعید حکیم (طاب ثراه) موجب اندوه فراوان گردید.
ایشان که از پیشگامان جهاد علیه دشمنان اسلام بودند در راه احقاق کلمه الحق و تبلیغ معارف ناب اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام) از هیچ کوششی فرو گذار ننموده و تحمل زندان و شکنجه در رژیم بعث عراق خود گواه از جان گذشتگی این فقیه مجاهد بود و آثار علمی و فقهی فراوان از ایشان به یادگار مانده و ذخیره ای برای حوزه های علمیه بشمار می آید.
معظم له از خاندان بزرگ علم و فقاهت و اجتهاد و جهاد و شهادت و تقوی بودند و اسوه و الگوی فاخری از صبر و مقاومت برای طلاب و فضلای حوزه های علمیه در سراسر عالم تشیع و جهان اسلام به شمار می رفتند.
نوآوری های علمی و فقهی در کنار خدمات دینی و تبلیغی این مرجع بزرگ و به ویژه سهم به یادماندنی ایشان در احیای مراسم پیاده روی اربعین و خدمات اجتماعی فرهنگی به کشور و ملت عراق از ایشان شخصیتی کم نظیر ساخته بود.
اینجانب درگذشت این عالم ربانی را به محضر امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، مراجع عظام تقلید، رهبر معظم انقلاب اسلامی، حوزه علمیه ‌نجف و حوزه های علمیه، بیت رفیع و خاندان رفیع حکیم و مخصوصا فرزندان معزز ایشان، شاگردان و ارادتمندان آن فقید سعید و بویژه حوزه های علمیه عراق تسلیت عرض نموده و از درگاه حضرت احدیت برای آن مرجع عالیقدر رحمت و رضوان و برای بازماندگان محترم صبر و اجر مسئلت می نمایم.

منابع:
1. ویکی پدیا
2. ویکی شیعه
3. پایگاه آیت الله سید محمدسعید حکیم