احمد مشیرالسلطنه
در 1260 ه.ق در مازندران متولد شد. تحصیلات معمول زمان را فرا گرفت، مخصوصا در تعلیم حسن خط و نگارش همتى به خرج داد ضمنا مقدماتى از فقه و اصول را نیز آموخت. در 1280 ه.ق به دعوت برادرش مشیرنظام كه در دربار ولیعهد در آذربایجان خدمت مىكرد بدان صوب عزیمت نمود و به خدمت در دربار درآمد. نظر به اینكه حسن خط و شیوه نگارش وى مورد پسند بود به امور تحریرى مشغول و پس از مدتى كوتاه منشى و رئیس دفتر ولیعهد شد و لقب منشىباشى به او اعطا گردید. جدیت میرزا احمدخان منشىباشى در كارها و صداقت و علاقمندى وى باعث شد كه مورد علاقه ولیعهد قرار بگیرد و از این رو ضمن انجام امور تحریرى ولیعهد به حكمرانى چند شهر آذربایجان نیز رسید و روز به روز بر اعتماد و صمیمیت ولیعهد (مظفرالدین میرزا) بر خود افزود تا اینكه در 1297 ه.ق وزیر و پیشكار كل آذربایجان شد.
در 1298 فتنه شیخ عبیدالله نقشبندى در آذربایجان پیش آمد. شیخ، بناب و چند قصبه را به تصرف درآورد و قصد تسخیر آذربایجان را داشت. نمایندگانى نیز نزد عباس میرزا ملكآراء برادر ناصرالدین شاه فرستاد تا او را به سلطنت برسانند. مظفرالدین میرزا ولیعهد و منشىباشى و پیشكارش قادر به دفع فتنه نشدند و هر روز دامنه اغتشاش وسیعتر مىشد. ناصرالدین شاه دستور داد میرزا حسین خان سپهسالار قزوینى صدراعظم سابق كه تبعیدا در قزوین به سر مىبرد به آذربایجان عزیمت و قیام شیخ را منكوب و سركوب نماید. سپهسالار در مدتى كوتاه توانست فتنه را خاموش و امنیت را در آذربایجان برقرار كند. ناصرالدین شاه در اثر این واقعه بر ولیعهد و پیشكارش متغیر شد و هر دو را به تهران احضار كرد و قصد داشت مظفرالدین میرزا را از ولیعهدى عزل و به حكومت كرمان اعزام دارد. دخالت زنان حرمسرا و حمایت میرزا یوسف خان مستوفىالممالك و عدهاى دیگر از درباریان موجب شد تا شاه از تقصیر ولیعهد صرفنظر كند و مجددا به آذربایجان بازگردد. لیكن با بازگشت میرزا احمدخان پیشكار و وزیر وى موافقت نگردید و از دخالت دولتى بركنار شد. منشىباشى در 1300 ه.ق بهجتالسلطنه دختر میرزاعباس خان قوامالدوله را كه از رجال مهم آن عصر بود به زنى گرفت. این وصلت موجب شد مجددا تا حدى میرزا احمدخان مورد توجه قرار بگیرد و به او لقب مشیرالسلطنه داده شد.
در 1302 حكومت گیلان و طوالش را به عباس میرزا ملكآراء پیشنهاد نمودند چون او نپذیرفت میرزا احمدخان مشیرالسلطنه با پرداخت سى هزار تومان پیشكشى به این مأموریت رفت و مدت یكسال در آنجا باقى ماند و از این رهگذر مداخل نسبتا قابل ملاحظهاى بدست آورد. پس از مراجعت از گیلان مدتها بلاشغل بود و بنا به درخواست میرزا على اصغرخان امینالسلطان سالیانه مبلغى به عنوان حقوق از دربار اعظم به وى پرداخت مىشد و در وزارت داخله عنوان منشىباشى داشت.
در 1309 مجددا از طرف كامران میرزا نایبالسلطنه كه حكومت مركزى با وى بود به حكومت گیلان رفت و مدت سه سال در این قسمت باقى ماند. در 1314 ه.ق مشیرالسلطنه به وزارت خزانه منصوب شد. تا آن تاریخ وزیر خزانه محمد ولىخان نصرالسلطنه (محمد ولىخان سپهسالار) بود و براساس اختلافى كه بین وى و امینالدوله بر سر عیار مسكوكات بوجود آمد از وزارت خزانه خلع گردید و مشیرالسلطنه به جاى وى به این سمت برگزیده شد.
امینالدوله در كتاب خاطرات خود درباره انتصاب صاحب ترجمه به وزارت خزانه اینطور مىنویسد:
«... میرزا احمدخان مشیرالسلطنه كه در بى فهمى و نادانى معروف و چند سال در تبریز پیشكار شخصى مظفرالدین شاه بود و فتنه شیخ عبیدالله كرد را كه داستان آن محتاج به تكرار نیست و آذربایجان را دچار آن بدبختى و قشونكشى كرد و غارت كرد و به همت مرحوم سپهسالار حاج میرزا حسین خان قزوینى آرام گرفت، از سوءسیاست و نادانى مشیرالسلطنه مىدانستند و به همین جهت در خدمت ناصرالدین شاه سخت مقصر و چند سال خانهنشین شد، به اصرار مظفرالدین شاه وزیر خزانه شد.»
مشیرالسلطنه در وزارت خزانه جلوى سوءاستفاده و تقلب در عیار مسكوكات را گرفت و مقدار زیادى از بروات معوقه را كه از زمان ناصرالدین شاه در دست مردم بود پرداخت نمود.
امینالدوله این اقدام مشیرالسلطنه را با دیده انتقاد نگریسته و از اینكه مظفرالدین شاه مبالغى از وام دریافتى از روسیه را براى واریز بدهىهاى پدر خود اختصاص داده است انتقاد نموده و آن را نوعى سوءاستفاده تلقى مىنمود در حالى كه مشیرالسلطنه به علت داشتن احساسات شدید مذهبى و ملى هرگز اهل سوءاستفادده و دغلكارى نبود.
پس از عزل امینالدوله همچنان وزارت خزانه با مشیرالسلطنه بود و با روابطى كه با اتابك داشت در كار خزانه استقلال كامل پیدا كرد. وزارت خزانه او تا دوران صدارت عینالدوله طول كشید. در سفر سوم مظفرالدین شاه به فرنگ مشیرالسلطنه داراى سه شغل مهم بود كه عبارت بودند از وزارت خزانه، وزارت داخله و رئیس شوراى سلطنتى. چند ماه پس از بازگشت مظفرالدین شاه از اروپا بین عینالدوله صدر اعظم و مشیرالسلطنه وزیر خزانه و داخله اختلاف سلیقه یا نظر ایجاد شد. عینالدوله با خوى استبدادى و خشونت خود مىخواست تمام وزراء را تحت سلطه خود قرار دهد ولى مشیرالسلطنه به علت اینكه سالها وزیر و پیشكار ولیعهد در آذربایجان بود و عینالدوله زیر دست او كار مىكرد از صدراعظم تمكین نمىنمود و جالب این بود كه شاه به هر دوى آنها محبت و عنایت داشت. كار اختلاف و منازعه عینالدوله و مشیرالسلطنه بالا گرفت و بالاخره صدراعظم پیروز شد و مشیرالسلطنه تبعیدا به خراسان اعزام شد. پس از استعفاى عینالدوله و تبعید وى به فریمان خراسان مشیرالسلطنه به تهران بازگشت ولى شغلى نپذیرفت و یا به وى پیشنهاد نشد و در تمام مدت صدارت مشیرالدوله (مشیرالسلطنه با مشیرالدوله میانهاى نداشت و او را لایق صدراعظمى نمىدانست و غالبا از انتصاب او به صدارت انتقاد مىنمود) او بیكار بود. پس از صدور فرمان مشروطیت در كابینه میرزا نصرالله خان مشیرالدوله به وزارت عدلیه منصوب شد، ولى این كابینه دوام زیادى نداشت و با ورود میرزا على اصغرخان امینالسلطان (اتابك) و انتصاب وى به ریاست وزرائى بار دیگر مشیرالسلطنه از كار كنار رفت.
در 21 رجب 1325 ه.ق اتابك كشته شد و براى تعیین جانشین وى بین محمدعلى میرزا و مجلس اختلاف نظر حاصل شد. مجلس تمایل به ناصرالملك وزیر دارائى كابینه قبل داشت، ولى محمد على میرزا مایل به زمامدارى مشیرالسلطنه بود. سرانجام شاه پیروز شد و فرمان نخستوزیرى به نام مشیرالسلطنه صادر گردید و او كابینه خود را در 16 شهریور ماه 1286 ش به مجلس معرفى كرد. در این كابینه وزارت كشور را خود بر عهده گرفت ولى تحریكاتى از طرف بعضى از نمایندگان مجلس به عمل مىآمد و با درنظر گرفتن این نكته كه محمد على شاه قصد آشتى و سازش با مشروطه و مجلس را داشت مشیرالسلطنه را وادار به استعفا نمود و به جاى او ناصرالملك همدانى به ریاست دولت رسید.
ناصرالملك نیز مدتى كوتاه نخستوزیر بود تا اینكه واقعه توپخانه پیش آمد و ناصرالملك معزول و به اروپا تبعید شد و نظامالسلطنه به زمامدارى رسید و او نیز پس از پنج ماه نخستوزیر چون نتوانست بین شاه و مجلس را التیام دهد كنار رفت و مشیرالسلطنه بلافاصله نخستوزیر و كابینه خود را تشكیل داد و وزارت كشور را نیز عهدهدار شد و در تهران حكومت نظامى برقرار گردید. حادثه به توپ بستن مجلس و تشكیل محكمه باغ شاه و اعدام عدهاى از مشروطهخواهان در این دوره صورت گرفت. مشیرالسلطنه مجموعا یازده ماه بر سر كار بود و سه كابینه تشكیل داد كه در هر سه كابینه وزارت كشور با او بود.
در كابینه مشیرالسلطنه افراد موجهى مانند مستوفى و مؤتمنالملك و مشیرالدوله و محتشمالسلطنه هم عضویت داشتند. دوران یازده ماهه صدارت مشیرالسلطنه در تاریخ مشروطیت ایران به استبداد صغیر تعبیر شده است. دومین دوره جنبش آزادى خواهان، در آذربایجان و فارس و اصفهان بنیاد گرفت كه منجر به فتح تهران و خلع محمدعلى شاه شد.
سه ماه قبل از اینكه قواى مجاهدین تهران را فتح كند مشیرالسلطنه كنار رفت و ناصرالملك براى زمامدارى از لندن احضار شد، ولى ناصرالملك در تردید بود و در غیاب او سعدالدوله كابینه را سرپرستى مىكرد. این كابینه چون پیشرفت مجاهدین را دید به هیأت اجتماع استعفا داد و كشور بدون نخستوزیر و هیئت دولت بوسیله محمد على میرزا و چند تن از همكاران نزدیك او اداره مىشد.
پس از فتح تهران محمدعلى شاه به سفارت روس پناهنده شد. عده زیادى از رجال به سفارت انگلیس رفتند ولى مشیرالسلطنه سفارت عثمانى را براى پناهندگى انتخاب كرد و در آنجا متحصن شد. در عفو عمومى كه براى پناهندگان از طرف فاتحین تهران صادر شد مشیرالسلطنه یكى از سه استثناء بود و دولت مشروطه عقیده به تعقیب و مجازات او داشت.
ادوارد براون، در كتاب انقلاب ایران با تردید نوشته است كه مشیرالسلطنه 60 هزار تومان به اردوى ملى كمك مالى كرد تا مورد عفو قرار گرفت ولى آقاى ابراهیم صفائى در كتاب رهبران مشروطه قاطعا متذكر شده است كه وى یك صد هزار تومان به مجاهدین داد تا آزادى خودرا بازخرید نمود. در هر حال از صحت و سقم آن اطلاعى در دست نیست. مشیرالسلطنه پس از خروج از سفارت عثمانى به زندگانى شخصى خود پرداخت و غالبا وقت خود را به عبادت و رسیدگى به كار مسجد و مدرسه خود مىگذرانید.
در 1328 ه.ق به او سوءقصد شد و هنگامى كه قصد خروج از كالسكه خود را داشت چند تیر بسویش شلیك شد. گلولهها به پاى او اصابت كرد و مدتها تحت درمان و معالجه بود تا سرانجام در 1337 ه.ق در 77 سالگى درگذشت و در مقبره شخصى خود واقع در صحن نو قم مدفون گردید.
مشیرالسلطنه یكى از چند رجالى است كه در تاریخ مشروطیت به عنوان سمبل استبداد قلمداد شدهاند، در حالى كه او احساسات ملى و مذهبى شدید داشت و تحت تأثیر دوست خود حاج شیخ فضلالله نورى مجتهد برجسته عصر (حاج شیخ فضلالله از اجله علماء و فقهاء عصر مشروطه است و اعلم و افقه بر سایر مجتهدین بود و مجاهدین پس از فتح تهران این دانشمند و مجتهد بزرگ را دار زدند.) موافق با مشروطه مشروعه بود.
او سواد متوسطى داشت و به اصول مذهبى سخت پاىبند بود به همین دلیل مدرسه و مسجدى در خیابان مولوى احداث نمود كه هم اكنون پابرجاست و به نام مشیرالسلطنه معروف مىباشد و موقوفاتى نیز براى آن اختصاص داده شده است. غالب تذكرهنویسان و مورخین مشروطه در حالى كه از استبداد و خود سرى مشیرالسلطنه مطالبى نوشتهاند ولى هیچكدام نتوانستهاند منكر سادگى و نجابت و انسان دوستى وى شوند. براى اینكه به خصوصیات و خلقیات او بیشتر واقف شویم دو نظر درباره او را عینا نقل مىكنیم:
«میرزا احمد منشىباشى مشیرالسلطنه كه چندین بار در این كتاب به مناسباتى ذكر افعال و اخلاق و ابتداى كارش آمده ابتدا منشى مخصوص ولیعهد مظفرالدین میرزا بود بر اثر بىكفایتى و تعدى فراوان او و عمالش به مردم و غائله شیخ عبیدالله و تصرف میاندوآب و قتل مردم آن سامان از پیشكارى ولیعهد معزول شد و به تهران آمد ولى از آنجا كه امناى دولت ناصرى هم هیچ یك از مشیرالسلطنه (لقبى است كه مظفرالدین میرزا ولیعهد به او داده) با كفایتتر نبودند، وى بزودى توانست دوباره در سلك معاریف رجال ایران قرار گیرد تا اینكه در زمان مظفرالدین شاه به سمت وزیر داخله انتخاب شد.
پس از قضایاى مشروطیت و روى كار آمدن محمد على میرزا هنگامیكه مجلس به توسط لیاخف و محمدعلى شاه به توپ بسته و اجبارا تعطیل شد وى با لقب صدراعظم همه كاره ایران شد.»
(نقل از مؤخره شرح حال عباس میرزا ملكآراء به اهتمام عبدالحسین نوائى)
حالا نظر دیگرى را درباره او نقل مىكنیم:
«مشیرالسلطنه مردى بود سادهدل با تحصیلات اندك و از تحولات اجتماعى جهان بىخبر در گفتار و كردار خود صریح و راستگو از مشروطه و آزادى به آن صورتى كه تجلى كرده بود بیزارى داشت و پیشرفت افكار نو و تمدن اروپائى را براى ایران مضر مىدانست. مستبد بود ولى مثل یك رجل دموكرات حتى در اوج قدرت و ریاست هم با مردم پنهان نمىكرد. «سكرتر» و رئیس دفتر نداشت و بىواسطه با ارباب حاجت روبرو مىشد و شخصا به شكایت مردم رسیدگى مىكرد. در زمان صدارت نخست او بود كه شاهزاده مقتدرى چون سیفالدوله در برابر شكایت جمعى از مردم كرمانشاه به محاكمه جلب شد...
مشیرالسلطنه نیكوكار و بذال بود هر وقت از خانه بیرون مىرفت و یا روانه مسجد مىگردید جمعى ارباب حاجت جلو او را مىگرفتند و او هیچ كس را محروم نمىكرد.
اعتقاد خالص به شاه و دین و وطن سرلوحه اعتقادات ملى و مذهبى مشیرالسلطنه بود. در راه محمد على شاه حتى پس از بركنارى از صدارت تا پاى جان ایستاد. در بحبوحه بىپولى شاه، در همان ماههاى آخر بیست هزار تومان براى كمك به مخارج دربار فرستاد و تمام املاك خود را براى امور خیریه وقف كرد، او در انجام فرایض مذهبى و رعایت احترام روحانیون واقعى هم نهایت كوشش را به جاى مىآورد.»
(نقل از كتاب رهبران مشروطه جلد دوم تألیف ابراهیم صفائى)
ارسال نظر
با تشکر، نظر شما پس از بررسی و تایید در سایت قرار خواهد گرفت.
متاسفانه در برقراری ارتباط خطایی رخ داده. لطفاً دوباره تلاش کنید.
