ابوسعد محسن جُشَمی
حاکم جُشَمی
ابوسعد محسن‌بن محمدبن کرامه جُشَمی بروغنی بیهقی، معروف به حاکم جُشَمی و ابنکرامه، از دانشمندان ومفسّران سرشناس مذهب معتزلی و زیدی در قرن پنجم است. وی ازشاگردان ابن‌ابی‌طیّبنیشابوری (متوفی 458هـ) بود. در نیشابور، از استادان بنام حدیث وفقه و اصول را فراگرفت و برای کسب علوم و دانش‌های اسلامی، به شهرهای زیادی سفر کرد. ابوسعد جشمی، در ابتدا حَنَفی مذهب بود و پیرو مکتب معتزلی، بدین سبب با برخی از دانشمندان اشعری مسلک خراسان اختلاف رأی داشت. او ازجمله کسانی بود که به مکه ویمن مهاجرت کرد و در یمن به تحقیق و تألیف پرداخت و آثاری دراصول مکتب معتزله به نگارش در آورد. وی پس از مهاجرت به یمن، به مذهب زیدیه گروید. گویند درسفری که به مکه داشت، درپی نگارش کتابی درباره شیطان و ردّ عقاید اشاعره، به دست گروهی از آنها، درسال 494 هجری به قتل رسید.
آثار علمی و تفسیری
حاکم جشمی به بسیاری از علوم زمان خویش آگاه بود و در بسیاری از آنها از جمله فقه، کلام، تاریخ، تفسیر و حدیث، صاحب آثاری ازرشمند است که برخی تا 42 عنوان از آثار او را یاد کرده‌اند که از آن جمله، آثار زیر قابل ذکر است: شرح عیون‌المسائل،تحکیم‌العقول،تنبیه‌الغافلین، رسالۀ‌ابلیس، السفینۀالجامعۀ، جلاءالابصار، تنزیهالانبیاء والائمه، تفسیرالتهذیب و تفسیرالموجز. تفسیرالتهذیب که مبتنی بر آرا و عقاید مکتب معتزله و به زبان عربی و در بیست مجلّد تنظیم و تألیف شده تفسیری است که ترتیبی بسیار زیبا و هنرمندانه دارد و با توجه به آنکه پیش از تفسیر الکشّاف زمخشری (متوفی538هـ.) و تفسیر مجمع‌البیان شیخ طبرسی (متوفی 548هـ) نوشته شده، از قدیمی‌ترین تفاسیر جامع محسوب می‌شود. یکی از پژوهشگران معاصر عرب، به نام عدنان زرزور، کتابی با عنوان «الحاکم‌الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن» به رشته تحریر درآورده و در این کتاب، با اشاره به شرححال و آثار حاکم جشمی، به بیان تحلیلی تفسیر و روش تفسیری آن به تفصیل پرداخته و سپس آراء و دیدگاههای او را در زمینه برخی مباحث علوم قرآنی و کلام بیان کرده است.
