چند یاداشت زیبا از استاد رضا بابایی: زبان‌ها برای ماندن باید پیوسته بر گسترۀ واژگانی خود بیفزایند

زبان‌ها برای ماندن و بالیدن، باید پیوسته بر گسترۀ واژگانی خود بیفزایند

دو عاشق
مولوی در دفتر چهارم مثنوی می‌گوید: روزی مجنون بر شتری ماده سوار شد تا به سوی منزل لیلی رود؛ اما شتر به‌تازگی کره‌ای به دنیا آورده بود و نمی‌خواست از او دور شود. مجنون هوای منزل لیلی در سر داشت و شتر آرزوی بازگشت به سوی فرزند خویش. شتر هرگاه که می‌فهمید مجنون در خیال لیلی فرورفته و افسار از دست او رها شده است، به عقب بازمی‌گشت. مجنون که به خود می‌آمد، خویش را در مبدأ راه می‌دید و دوباره می‌کوشید شتر را به راه آورد و به سوی منزل لیلی ره سپارد. سه روز در راه بودند؛ اما هر روز در اول راه.
میل مجنون پیش آن لیلی روان
میل ناقه پس پی کره دوان
یک دم ار مجنون ز خود غافل بُدی
ناقه گردیدی و واپس آمدی

مجنون دانست که ناقه‌ از او عاشق‌تر است. پس او را به حال خود رها کرد و پیاده به سوی لیلی راه افتاد.
 

داستان ملت‌ها و حکومت‌ها گاهی داستان همراهی دو عاشق با یک‌دیگر است. هر یک هوایی دیگر در سر دارد. یکی نان می‌خواهد و شغل و ارزانی و رشد اقتصادی و آسودگی خاطر و هوای پاک و محیط زیست پایدار و تعامل با دنیا، و دیگری نابودی فلان و بهمان. یکی هوای پیوستن به جامعۀ جهانی در سر دارد و دیگری پیوسته تیغ گسستن را تیز می‌کند. یکی به تجربه‌های بشری می‌نگرد و دیگری همۀ دستاوردهای جهانی را مشکوک می‌خواند و همۀ نهادهای بین‌المللی را مزدور. یکی از این دو باید معشوق خویش را وانهد تا بتواند دیگری را همراهی کند؛ وگرنه در این راه دراز، هر دو پیر و خسته و زمین‌گیر می‌شوند.

گفت ای ناقه چو هر دو عاشقیم
ما دو ضد پس همره نالایقیم

رسانه‌ها در شیوع بیماری‌ تجمل‌گرایی مؤثرند.

کدام بهتر است؟ «گسترش»، فارسی است و نیز امروزی‌تر و شیک‌تر. «شیوع»، عربی است و بی‌ریخت؛ حرف آخر آن هم سخت تلفظ می‌شود. اما در هم‌نشینی «شیوع» با «بیماری»، لطفی است که در پیوست «گسترش» به «بیماری» نیست؛ زیرا مردم نمی‌گویند «گسترش بیماری»؛ می‌گویند «شیوع بیماری»؛ بر خلاف «گسترش آگاهی‌» که بهتر از «شیوع آگاهی» است. از هم‌نشینی‌های دیگر هم می‌توان فهمید که مردم کلمۀ شیوع را بیشتر برای امور منفی(مانند بیماری) به کار می‌برند؛ اما به «گسترش» هم نقش منفی می‌دهند و هم نقش مثبت. بله؛ اگر در جملۀ «رسانه‌ها در ... بیماری‌ تجمل‌گرایی مؤثرند» تجمل‌گرایی به بیماری تشبیه نشده بود، گسترش بهتر از شیوع بود: «رسانه‌ها در گسترش تجمل‌گرایی مؤثرند.» اما کلمۀ «بیماری» با «شیوع» رفیق است، نه با «گسترش».

نویسنده، اگر به کلمه نگاه کند، باید «گسترش» را برگزیند، اما جادوی هم‌نشینی و رسم رفیق‌بازی میان کلمات، او را وادار می‌کند که ترکیب و مجموعه‌ای از الفاظ را در نظر بگیرد. این، یکی از تفاوت‌های نویسندگان نوقلم با نویسنده‌های حرفه‌ای است که کلمه را در برای جمله می‌خواهند، نه جمله را برای کلمه.

ایران، تنها است
صحنۀ سیاسی ایران، پر از زدوخوردهای جناحی است. غول خشک‌سالی دهان گشوده است که ایران را مانند لقمه‌ای راحة‌الحلقوم در کام بکشد. ایران، نه مسئلۀ دانشگاه‌ها است و نه مسئلۀ حوزه و نه مسئلۀ رسانه‌ها و نه حتی مسئلۀ روشنفکران. با هیچ کشوری در دنیا دوستی استراتژیک نداریم و اگر روزی بلایی بر سر ایران بیاید، کسی نیست که جنازه‌های ما را به خاک بسپارد. هیچ کس برای آینده نمی‌جنگد؛ همه در گذشته‌ مانده‌ایم و باد در آستین کینه‌های کهنه می‌افکنیم. گروهی مهم‌ترین مسئلۀ عالم و آدم را ماجرای سقیفه می‌دانند و آرزویی جز آزادی قمه‌زنی در ایران ندارند. آرزوی گروهی دیگر نیز بیش از این نیست که از اسلام انتقام بگیرند و روحانیت را در زندان قم به بند بکشند. صدای سنتور و سه‌تار خاموش است و آواز طبل و شیپور، بلند. هفتم آبان دشمن اربعین شده است و راهپیمایان اربعین می‌روند تا مرزهای ایران اسلامی را تا بین‌النهرین بگسترند. نفت، دشمن آب و قاتل هوا شده است. آسمان نمی‌بارد، زمین نمی‌روید، دهان‌ها نمی‌خندند، مادران افسرده و پدران شرمنده‌اند. تهران روی گسل زلزله نشسته است و خدا را شکر می‌کند که از آسمان سنگ نمی‌بارد. قم نگران چند درویش چرخنده در قونیه و چند بیت نامربوط در مثنوی است. کتاب‌ها بیمارند، قلم‌ها پژمرده‌اند، سلام‌ها سیاسی و شب‌ها رشک روزها شده‌اند.
ای ایران، ای سرای نومیدی، از تهران و اصفهان و مشهد و تبریز بگریز و بر قلۀ دماوند بنشین، تا آن روز که فرزندانت بر سر عقل آیند و تو را بخوانند که به میان آنان بازگردی.
 

اگر عمری باشد
 اگر عمری باشد، پس از این هیچ فضیلتی را هم‌پایۀ مهربانی با آدمیزادگان نمی‌شمارم.

اگر عمری باشد، کمتر می‌گویم و می‌نویسم و بیشتر می‌شنوم و می‌خوانم.

اگر عمری باشد، پس از این خویش را بدهکار هستی و هستان می‌شمارم نه طلبکار.

اگر عمری باشد، پس از این در هیچ انتخاباتی شرکت نمی‌کنم که به تیغ نظارت استصوابی اخته شده است.

اگر عمری باشد، دیگر به هیچ سیاست‌مداری وکالت بلاعزل نمی‌دهم.

اگر عمری باشد، دیگر هیچ عدالت کوچکی را در هوس رسیدن به عدالت بزرگ‌تر قربانی نمی‌کنم.

اگر عمری باشد، دیگر با دو گروه بحث و گفت‌وگو نمی‌کنم: آنان که از عقیدۀ خویش منفعت می‌برند و آنان که از اندیشۀ خویش، پیشه ساخته‌اند.

اگر عمری باشد، عدالت را فدای عقیده، و آرزو را فدای مصلحت، و عمر را در پای خوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها قربان نمی‌کنم.

اگر عمری باشد، چندان در خطا و کوتاهی‌های دیگران نمی‌نگرم که روسیاهی خود را نبینم.

اگر عمری باشد، از دین‌ها تنها مذهب انصاف را برمی‌گزینم و از فلسفه‌ها آن را که سربه‌هوا نیست و چشم به راه‌های زمینی دوخته است.

اگر عمری باشد، هیچ ظلمی را سخت‌تر از تحقیر دیگران نمی‌شمارم.

اگر عمری باشد، در پی هیچ عقیده و ایمانی نمی‌دوم. در خانه می‌نشینم تا ایمانی که سزاوار من است به سراغم آید.

اگر عمری باشد، هر درختی را که دیدم در آغوش می‌گیرم، هر گلی را می‌بویم، هر کوهی را بازیگاه می‌بینم و تنها یک تردید را به دل راه می‌دهم: طلوع خورشید زیباتر است یا غروب آن؟

اگر عمری باشد، سیاست‌مداران را از دو حال بیرون نمی‌دانم: آنان که دروغ را به راست می‌آرایند و آنان که راست را به دروغ می‌آلایند.

اگر عمری باشد، همچنان برای آزادی و آبادی کشورم می‌کوشم.

اگر عمری باشد، رازگشایی از معمای هستی را به کودکان کهنسال می‌سپارم.

اگر عمری باشد، از هر عقیده‌ای می‌گریزم، چونان گنجشک از چنگال عقاب.

اگر عمری باشد، در جنگل‌های بیشتری گم می‌شوم؛ از کوه‌های بیشتری بالا می‌روم؛ ساعت‌های بیشتری به امواج‌ دریا خیره می‌شوم؛ دانه‌های بیشتری در زمین می‌کارم و زباله‌های بیشتری از روی زمین برمی‌دارم.

اگر عمری باشد، کمتر غم نان می‌خورم و بیشتر غم جان می‌پرورم.

اگر عمری باشد، دیگر هیچ گنجی را باور نمی‌کنم جز گنج گهربار کوشش و زحمت.

اگر عمری باشد، برای خشنودی، منتظر اتفاقات خوشایند نمی‌نشینم.

اگر عمری باشد، خدایی را می‌پرستم که جز محراب حیرت، در شاُن او نیست.

اگر عمری باشد، قدر دوستان و عزیزانم را بیشتر می‌دانم.