به گزارش راسخون؛ هدر رفت مواد غذایی، یکی از چالش‌های حوزه غذایی جوامع است که کشور ما نیز از این قاعده مستثنی نیست. به طوری که گفته می‌شود ضایعات غذایی در ایران معادل ۵۰ درصد درآمد نفتی کشور است.

بر اساس آمار‌های جهانی، حدود یک میلیارد انسان از سوءتغذیه و گرسنگی رنج می‌برند که از این میان حدود ۵۰ درصد در آسیا و ۲۵ درصد در آفریقا زندگی می‌کنند. در مقابل، حدود ۲ میلیارد نفر در دنیا دچار اضافه وزن و چاقی هستند. از برنامه‌های مهم سازمان جهانی خواروبار (فائو) و دیگر سازمان‌های بین المللی، حذف گرسنگی تا پایان ۲۰۳۰ در دنیا با همراهی و مشارکت اهالی زمین است.

اخیراً برنامه جهانی غذا که از سوی سازمان ملل متحد ارائه گردیده بود به خاطر تلاش در مبارزه با گرسنگی و بهبود شرایط صلح در مناطق دچار درگیری، برنده جایزه صلح نوبل سال ۲۰۲۰ میلادی شده است. شاخه کمک غذایی سازمان ملل متحد که بزرگ‌ترین نهاد انسانی جهان در زمینه امنیت غذایی و رفع گرسنگی است، اعلام کرده است هنوز یک نهم جمعیت جهان غذای کافی ندارند؛ لذا نیاز به همبستگی و همکاری چند جانبه بیش از هر زمانی آشکارتر است.

در دوران شیوع کرونا، اما ایران توانست از معدود کشور‌های دنیا باشد که حتی در مقایسه با کشور‌های توسعه یافته تنوع و کفایت مواد غذایی را در کشور چه به لحاظ فراوانی و چه به لحاظ دسترسی فیزیکی فراهم نماید تا جایی که در روز‌هایی که در اروپا فروشگاه‌های عرضه مواد غذایی توسط مردم غارت می‌شد، در ایران گویی اتفاقی نیفتاده و در شرایط کاملاً عادی تنوع، ارائه و کفایت محصولات و مواد غذایی کاملاً حفظ شده بود، گرچه این فراوانی و تنوع بر اساس تعریف امنیت غذایی یکی از شاخص‌های لازم و مهم می‌باشد، ولی بر اساس پارامتر‌های دیگر تعریف امنیت غذایی کافی نیست.

بر اساس مطالعات و آمار‌های ارائه شده هر سال ۱/۳ میلیارد تن ضایعات مواد غذایی در دنیا وجود دارد که این ضایعات معادل یک سوم کل مواد غذایی تولید شده برای مصرف انسان‌ها است و می‌تواند غذای کافی برای ۲ میلیارد نفر انسان گرسنه را در سال فراهم نماید. در کشور ما نیز بر اساس بررسی‌های به عمل آمده حدود ۳۰ درصد ضایعات غذا از چرخه تولید تا مصرف وجود دارد. چرخه و زنجیره غذا از مزرعه شروع می‌شود و پس از طی چرخه فرآوری و عرضه به سفره‌ها می‌رسد.

بر اساس گزارش سازمان جهانی خواربار و کشاورزی (فائو)، هر روز به ازای هر نفر ۱۳۴ کیلوکالری غذا در ایران به هدر می‌رود، یعنی سرانه هدر رفت روزانه غذا در ایران ۱۳۴ کیلوکالری است. سهم ایران از کل غذایی که هر سال در جهان به هدر می‌رود ۲.۷ درصد اعلام شده است.

نان، میوه و برنج بیشترین ضایعات غذا در ایران

آمارهای فائو رقم تکان‌دهنده‌ای از ضایعات غذا در ایران را گزارش می‌دهد. براین اساس هرسال ۱.۳میلیارد تن غذا درجهان هدر می‌رود که بیشترین ضایعات مربوط به میوه و سبزیجات، ماهی و غلات است. این درحالی است که ایران ٢,٧‌درصد از ضایعات غذای جهان را به خود اختصاص می‌دهد که این رقم معادل ٣٥‌میلیون تن است. بیشترین ضایعات غذا در ایران مربوط به نان، میوه و سبزیجات و برنج است.

گزارش‌های فائو تأکید می‌کند که درجهان ٩٠٠‌میلیون نفر از گرسنگی رنج می‌برند که با ضایعات ١,٣‌میلیارد تنی غذا می‌توان ٨٠٠‌میلیون نفر از گرسنگان را سیر کرد و تقریبا گرسنگی در جهان را ریشه‌کن کرد.

با این‌که گفته می‌شود ضایعات بالای غذا هم درکشورهای درحال توسعه و هم درکشورهای صنعتی رقم قابل توجهی است اما خوب است بدانید که گزارش‌های جهانی دو مدل متفاوت هدردادن غذا درکشورهای مختلف را نشان می‌دهد. براین اساس درکشورهای درحال توسعه ضایعات غذا بیشتر مربوط به فرآیند برداشت تا فرآوری است که البته با توجه به توسعه‌نیافتگی صنایع و بخش تولید دراین کشورها این گزارش طبیعی به نظر می‌رسد. این درحالی است که درکشورهای صنعتی بیشترین ضایعات غذا در خرده‌فروشی‌ها و به دست مصرف‌کننده نهایی اتفاق می‌افتد؛ به عبارتی درکشورهای توسعه‌نیافته تولید اسراف کارتر است و درکشورهای صنعتی مصرف‌کننده.

زباله‌های غذا در ایران معادل ١٠ کشور اروپایی

با این وجود میزان اسراف غذا در ایران قابل توجه و تکان‌دهنده است. گزارش اتحادیه اروپا نشان می‌دهد که درمجموع کشورهای عضو این اتحادیه تنها ٩٠‌میلیون تن اسراف می‌شود. اگر این رقم را با ٣٥‌میلیون تن ضایعات غذا در ایران مقایسه کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که ایران معادل ٣٨‌درصد اتحادیه اروپا هدررفت موادغذایی را تجربه می‌کند. به عبارت دیگر ضایعات غذا در ایران تقریبا به اندازه ١٠ کشور اروپایی است. از این میان ضایعات غذا در فرانسه تنها ٥‌میلیون تن است که با این حساب ایرانی‌ها ٧برابر فرانسوی‌ها موادغذایی را راهی زباله‌ها می‌کنند.

آب تلف شده برای ضایعات غذا معادل تمام آب شرب و صنعت

تحلیل زیان ناشی از ضایعات غذا در ایران در بخش منابع آبی واقعیت‌های تکان‌دهنده دیگری را فاش می‌کند. براساس گزارش مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب، میزان تلفات آب ناشی از ضایعات کشاورزی ٩,٣‌میلیارد مترمکعب برآورد شده است. این رقم تقریبا معادل نیمی از آب شیرینی است که از رودهای کرخه، کارون و جراحی به خلیج‌فارس می‌ریزد. براساس گزارش سازمان جهاد کشاورزی کرمانشاه میزان مصرف آب کشاورزی در این استان حدود ٢.٥‌میلیارد مترمکعب است. اگر بخواهیم آب تلف‌شده در بخش ضایعات را با آب مورد نیاز در کشاورزی کرمانشاه مقایسه کنیم، متوجه می‌شویم آب تلف‌شده ناشی از ضایعات کشاورزی تقریبا چهاربرابر تمام آبی است که در کشاورزی یک استان مصرف می‌شود. مقایسه آب تلف‌شده در ضایعات کشاورزی با کل آب مصرفی در کشاورزی ایران نیز عددهای قابل توجهی را نشان می‌دهد. گزارش‌ها درباره میزان مصرف آب در بخش کشاورزی متفاوت است. وزارت نیرو معتقد است، کشاورزی ٨٣‌میلیارد مکعب آب کشور را مصرف می‌کند و وزارت کشاورزی به عدد ٥٧‌میلیارد مترمکعب تأکید دارد. اگر بخواهیم گزارش وزارت نیرو را درنظر بگیریم، ضایعات کشاورزی حدود یک‌نهم کل آب مصرف‌شده در بخش کشاورزی را به خود اختصاص می‌دهد و اگر بخواهیم به گزارش وزارت کشاورزی استناد کنیم، تقریبا یک‌ششم آب کشاورزی با ضایعات هدر می‌رود. از این میان نکته جالب‌تر آن است، میزان آبی که در ضایعات کشاورزی هدر می‌رود، از تمام آبی که مردم ایران و بخش صنایع مصرف می‌کنند، بیشتر است. براساس گزارش‌های موجود میزان آبی که در بخش شرب و صنعت استفاده می‌شود، ٧‌میلیارد مترمکعب تخمین زده شده است. این درحالی است که آب تلف‌شده ناشی از ضایعات کشاورزی ٩.٣‌میلیارد مترمکعب برآورد شده است.

ضایعات غذا از مزرعه تا سفره

در ایران اما، موادغذایی سرنوشت متفاوتی دنبال می‌کنند. حالا تولید با فناوری قدیمی و ضعف شدید دربخش فرآوری و بسته‌بندی موادغذایی، ضایعات هنگفتی رقم زده است. درچرخه میانی یعنی مصرف‌کننده نیز چندان مقید به صرفه‌جویی در مصرف موادغذایی نیست. در فرهنگ ایرانی درست کردن بیش از نیاز غذا دست و دلبازی و ارزش محسوب می‌شود و در مراسم دینی و نذورات بخش قابل توجهی از موادغذایی توسط مصرف‌کننده نهایی دورریز می‌شود. در بخش نهایی در فرآوری و بازیافت ضایعات غذا نیز بسیار ضعیف عمل کرده‌ایم و تقریبا در بازیافت زباله حرفی برای گفتن نداریم. علی موحد دبیر کانون انجمن‌های صنایع غذایی با تأکید بر این‌که هیچ آمار شفافی درباره میزان برگشتی موادغذایی فرآوری شده و کارخانه‌ای وجود ندارد، می‌گوید: در اقتصاد ایران یک مشکل مزمن وجود دارد و آن وجود آمار و شفافیت درتمامی بخش‌های اقتصادی است. از این میان ما هیچ آمار دقیقی درباره میزان برگشت موادغذایی فرآوری شده و معدوم‌سازی آنها نداریم. بنابراین برنامه‌ریزی برای کنترل ضایعات در این بخش دشوار است.

او درباره اسراف غذا در ایران نیز توضیح می‌دهد: حجم عمده‌ای از موادغذایی در ایران به دلایل مختلف از بین می‌رود. این دلایل از مزرعه شروع می‌شود تا به سفره مردم برسد. بنابراین برای کنترل این دورریز نیاز به مدیریت دقیق زنجیره تولید تا مصرف است اما ماجرا به همین جا ختم نمی‌شود و ایران به دلیل نداشتن صنعت بازیافت پیشرفته بخش قابل توجهی از موادغذایی تلف می‌شود.

وی ادامه می‌دهد: بخش قابل توجهی از زباله‌های کشور یعنی چیزی حدود ٦٥‌ درصد آن زباله‌تر است و ما برخلاف کشورهای پیشرفته این زباله‌ها را به پول تبدیل نکرده‌ایم. درست است اتفاقات خوبی در بازیافت زباله‌های کاغذی رخ داده یا برخی صنایع مثل لبنیات فناوری پیشرفته‌ای در زمینه بازیافت ضایعات غذا دارند اما در نگاه کلی صنعت بازیافت در ایران بسیار ضعیف عمل کرده است.

موحد درباره سرنوشت موادغذایی برگشتی از خرده‌فروشی‌ها توضیح می‌دهد: هرماده غذایی سرنوشت متفاوتی پشت سر می‌گذارد که البته این سرنوشت به میزان فساد موادغذایی نیز بستگی دارد. برخی موادغذایی مانند بیسکوییت ممکن است تنها رطوبت خود را از دست داده باشند و به اصطلاح بیات شده باشند. این بیسکوییت‌ها تحت ضوابط و استانداردهای خاصی ممکن است به چرخه تولید برگردند. برخی دیگر ممکن است تبدیل به کود و کمپوست شوند و در مزارع و گلخانه‌ها مورد استفاده قرار بگیرند و برخی معدوم می‌شوند که البته با توجه به نبود صنایع بازیافتی و فرآوری کافی بخش عمده‌ای زباله می‌شوند و از بین می‌روند.

ایجاد صنایع فرآوری و بازیافت زباله راهکار کنترل زیان

آراسب دباغ‌مقدم نایب‌رئیس کمیته موادغذایی سازمان نظام دامپزشکی نیز دراین‌باره می‌گوید: موضوع کاهش ضایعات موادغذایی در درجه اول باید با ارتقای فناوری و توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی در زنجیره تولید کنترل شود و سپس به بحث فرهنگ‌سازی برای مصرف‌کننده نهایی می‌رسیم.

وی ادامه می‌دهد: این‌که سرنوشت ضایعات موادغذایی در ایران به کجا ختم می‌شود، درباره کارخانجات موادغذایی وضع معلوم است. بیشتر آنها با رعایت ضوابطی موادغذایی از تاریخ مصرف گذشته را معدوم می‌کنند و برگشت آنها به چرخه تولید تقریبا غیرممکن است، زیرا موادغذایی به محض فساد تغییر رنگ، بو و مزه می‌دهند و برگشت دوباره آنها به چرخه تولید به معنی کاهش کیفیت و ضرر افزوده است.

دباغ‌مقدم می‌گوید: از طرفی نبود صنایع فرآوری یا بازیافت مناسب نیز باعث می‌شود چاره‌ای جز معدوم‌سازی و دورریختن این دسته از موادغذایی وجود نداشته باشد. بنابراین برای کنترل دورریز موادغذایی در ایران باید در زنجیره تولید و پس از آن صنایع مناسب ایجاد شود.

سخن آخر

در آیه ۳۰ سوره اسراء آمده است : "اِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کانُوا إِخْوَانَ الشَّیاطِینِ"، یعنی قطعاً اسراف کنندگان برادران شیطان هستند. امیدواریم که مردم مسلمان و نیکوکار ایران و مسئولان برای پیشگیری از اسراف مواد غذایی و میوه در ایران اندکی بیشتر تامل کنند. امیدواریم که روزی در ایران هم شاهد ایجاد فروشگاههای عرضه محصولات نزدیک به تاریخ انقضا و میوه های درجه دو با قیمت نازل باشیم.

منبع:
1. فرارو/ ضایعات غذایی در ایران معادل ۵۰ درصد درآمد نفتی
2. ایانا/ آمارهای تکان‌دهنده فائو ازضایعات غذا در ایران/ زباله موادغذایی در ایران معادل ١٠ کشور اروپایی
3. انجمن علمی اقتصاد شهری ایران/ اسراف مواد غذایی؛ مقایسه وضعیت ایران و اروپا
4. توئیتر/ واکنش کاربران
** درج توییت های کاربران توییتر نشان از تایید یا رد آنها نیست و صرفا برای آگاهی مخاطبین درج می شود.