طالبان در شرق افغانستان در استان وردک نیز پیشروی هایی داشته و به حدود 30 کیلومتری پایتخت افغانستان کابل رسیده است. در منطقه غرب افغانستان نیروهای طالبان قبلا استان هلمند را تصرف کرده بودند و اکنون در درصدد تصرف استان فراه هستند که هم‌مرز با مناطق شرقی جمهوری اسلامی ایران است .ادعای طالبان آن است که بیش از ۸۰ درصد سرزمین افغانستان در اختیار این گروه قرار دارد. البته مقامات دولت افغانستان در این ادعا تردید دارند، چون برخی از مناطق شاهد درگیری بوده و در تصرف هیچ یک از دو طرف نمی باشد. تحرکات و پیشروی های میدانی طالبان گمانه ها و در عین حال نگرانی هایی را نسبت به آینده افغانستان برانگیخته و بار دیگر نگاه ناظران به این کشور بحران زده دوخته شده است.
عقب نشینی نیروهای آمریکایی
آمریکا از دوره دولت دونالد ترامپ در صدد عقب راندن نیروهای نظامی خود از افغانستان بوده و دلیل این کار را کاهش هزینه های انسانی و مادی عنوان کرده بود. مقامات آمریکایی اعلام کرده اند بعد از آن که نیروهای اصلی آمریکا در ماه جولای افغانستان را ترک کنند تعداد ۶۵۰ نیرو برای تامین امنیت دیپلمات ها در این کشور باقی خواهند ماند.
آمریکایی ها بر خلاف ادعایی که دارند به طور کامل از افغانستان خارج نمی شوند، بلکه دغدغه اصلی آن ها کاهش هزینه های انسانی و مادی است. در هر حال آمریکا هیچ وقت صحنه مهمی به نام افغانستان را به رقبای خود مانند روسیه، چین و ایران واگذار نمی کند. یکی از عوامل حملات و پیشروی های طالبان در افغانستان، خروج نیروهای نظامی آمریکا و ناتو از این کشور است که موجب نوعی خلا روانی و امنیتی شده و طالبان سعی دارد با استفاده از این وضعیت، بر قلمروی تصرفات خود بیفزاید.
به همین دلیل برخی از مقامات و کارشناسان افغان با اشاره به خروج تدریجی نیروهای آمریکایی از این کشور، خواستار خروج مسئولانه این نیروها از کشورشان شده و سقوط بسیاری از شهرها را نتیجه عدم پشتیبانی هوایی آمریکا از نیروهای دولتی می دانند. سناریوی دیگر آمریکا، احتمالا آن است که با خروج تدریجی، فضای افغانستان به سمت ناامنی سوق یابد و آن گاه به بهانه ایجاد امنیت حضور نظامی خود را در این کشور از سر بگیرد.
برخی تحلیلگران در این گزاره تردید کرده و قائل به آنند که آمریکا در مساله خروج جدی است و قصد دادن هزینه های اضافی در افغانستان را ندارد، بلکه با طراحی سناریوهای جدید در صدد تحقق اهداف و منافع خود در این کشور است. در هر حال آمریکا با حضور طولانی خود در افغانستان زیرساخت های متعددی در حوزه سخت و نرم ایجاد کرده و حتی در صورت خروج نظامی، قادر به حفظ نفوذ خود در این سرزمین می باشد.
طرح جدید آمریکا در افغانستان چیست؟
برخی گزارش ها از زد و بند پنهانی آمریکا و طالبان حکایت دارد، بدین معنا که آمریکایی ها قصد دارند با استفاده از ظرفیت و توانمندی های نظامی طالبان به نقشه های شومی همچون جنگ داخلی و یا تجزیه این کشور را دنبال کنند. از این منظر، عدم واکنش جدی آمریکا به پیشروی های طالبان به معنای حمایت ضمنی واشنگتن از تحرکات طالبان و تصرفات جدید است.
با این حال بعید است آمریکا اجازه بدهد طالبان بر کل افغانستان سیطره یابد، بلکه تلاش دارد با طرح «آشوب سازنده»، دو طرف (دولت و طالبان) و نیز قومیت های مختلف را درگیر یک جنگ فرسایشی و البته کنترل شده نماید و از این طریق سلطه خود را بر کشور حفظ کند. این سناریو که ساخته و پرداخته «ویلیام برنز» رئیس جدید سازمان جاسوسی «سی آی ای» است بعد از آن طراحی شده که حضور نظامی برای آمریکا هزینه بر بوده و در عین حال روند دولت سازی و نیز مذاکرات صلح در افغانستان بی نتیجه بوده است.
ضعف و تشتت دولت مرکزی
عامل دیگری که موجب پیشروی طالبان در مناطق مختلف این کشور شده به تشتت و اختلافات داخلی در دولت افغانستان باز می گردد. برای نمونه میان «اشرف غنی» به عنوان رئیس جمهور و «عبدالله عبدالله» رئیس شورای عالی مصالحه ملی اختلافات جدی وجود دارد. این اختلافات به سطوح پایینتر تسری یافته و به همین دلیل این نیروهای امنیتی و نظامی در مقابل حملات طالبان عموما دچار ضعف و انفعال شده و عقب نشینی می کنند. از طرفی، شخصیت هایی مثل ژنرال دوستم، عبدالله عبدالله، محمد محقق، کریم خلیلی، محمد اکبری، عطا محمد نور و... با آن که دشمن مشترکی به نام طالبان پیش روی خود دارند، اما هر کدام ساز خود را می زنند و در نتیجه قادر به وحدت و صف آرایی در برابر طالبان نیستند.
هدف طالبان از پیشروی ها چیست؟
طالبان پس از به بن بست رسیدن گفت وگوهای بین افغان ها در استانبول و دوحه، به دنبال گزینه نظامی است. به عبارتی یکی از اهداف طالبان در شکل گیری حملات این است که می خواهند در مذاکرات صلح در آینده دستشان پر باشد و از دولت امتیازگیری کنند. از این مظنر تحرکات میدانی طالبان تاکتیکی و موقت محسوب می شود.
در مقابل، برخی تحلیلگران با اشاره به گرایش تمامیت خواهی طالبان در دستیابی به قدرت، بر این باورند که طالبان قصد دارد تجربه تصرف افغانستان در سال 1375 را بار دیگر تکرار کند. از این نگاه، اقدامات طالبان جنبه راهبردی داشته و اهداف بلندتر و دورتری را دنبال می کند. طبعا پیامدهای چنین هدفی نه تنها در داخل افغانستان، بلکه در سطح منطقه و جهان قابل تامل خواهد بود.
سفر بی نتیجه به آمریکا
در اوج حملات طالبان، اشرف غنی رئیس جمهوری افغانستان در راس یک هیات 60 نفره به آمریکا سفر کرد تا مگر از حمایت آمریکا در مقابل هجوم طالبان برخوردار شود. اما این سفر پرهزینه دستاورد ملموسی در برنداشت و مقامات آمریکایی برای مسئولان افغان حرف تازه ای نداشتند.
«جو بایدن»، رئیس جمهور آمریکا در دیدار با اشرف غنی و عبدالله وعده‌های گذشته خود را درباره افغانستان تکرار کرد و گفت خروج ما از افغانستان به معنای پایان همکاری و حمایت از این کشور نیست.
البته ارتش آمریکا دو حمله پهپادی علیه مواضع طالبان در شمال افغانستان انجام داده، اما برخی این حملات را مرتبط با دیدار اشرف غنی و جو بایدن قلمداد کرده و می گویند تداوم نخواهد داشت. حملات هوایی پهپادهای آمریکایی بر مواضع طالبان در استانهای قندوز و بغلان در شمال افغانستان واکنش طالبان را در پی داشت و هشدار دادند که اگر آمریکا حملات خود را متوقف نکند این گرو ه مجبور به واکنش می شود.
موضع جمهوری اسلامی ایران
موضع رسمی جمهوری اسلامی ایران به عنوان همسایه ای که مرزهای طولانی با افغانستان دارد، همواره ناظر به آرامش و امنیت در همسایه شرقی بوده و از مذاکرات بین افغانی استقبال کرده و در عین حال مخالف حضور و دخالت بازیگران خارجی در این کشور می باشد. به همین دلیل در شرایطی که خطر ناآرامی و جنگ و وجود دارد، از ظرفیت های مختلف دیپلماسی و میدانی خود برای جلوگیری از تشدید ناامنی در افغانستان استفاده می کند. مذاکره با دولت مرکزی افغانستان، ارتباط با رهبران طالبان و نیز دیپلماسی با بازیگران خارجی از جمله پاکستان از جمله راهکارهایی است که می تواند به جلوگیری از جنگ کمک کند.
قطعا در صورت تشدید جنگ، اولویت اصلی ایران در قبال بحران افغانستان در مرحله اول حفظ امنیت مرزهاست و در این راستا به طرف های افغانی تذکر داده شده که به هیچ وجه تنش های خود را به سمت مرزهای ایران سوق ندهند. از طرفی، طالبان به عنوان یکی از عناصر و بازیگران مهم افغانستان مطرح است که دارای پایگاه قومی و سنتی در این کشور بوده و به همین دلیل، ایران از مذاکره این گروه با دولت در باره صلح و مشارکت در حکومت استقبال کرده است. اما اگر این گروه بخواهد با حذف سایر قوا، همه قدرت را تصاحب کند و با نگاه افراطی، جنگ داخلی و پاکسازی قومیتی راه بیندازد، قابل قبول نبوده و به عنوان یک تهدید سیاسی و ایدئولوژیک به آن نگریسته می شود.
دورنما
دورنمای اقدامات میدانی و پیشروی های طالبان در افغانستان را حداقل در سه سناریو می توان خلاصه کرد:1) موقتی بودن حملات طالبان و بازگشت به مذاکرات صلح؛
1) تصرف کل افغانستان و تشکیل مجدد امارات اسلامی؛
2) جنگ داخلی و تجزیه افغانستان.
سناریوی اول متضمن ادامه روند فعلی در افغانستان است و البته طالبان با توجه به تصرفات جدید موقعیت برتری خواهد یافت و در مقابل، دولت افغانستان به ویژه پس از خروج نظامی آمریکا در موضع ضعف قرار خواهد گرفت.
اما سناریوی دوم و سوم خطرناک است و نه تنها برای افغانستان، بلکه برای منطقه و نیز منافع ملی جمهوری اسلامی ایران مخاطراتی به دنبال خواهد داشت. در صورت شعله ور شدن جنگ، علاوه بر آن که مرزهای شرقی ایران ناامن می شود، بازیگران خارجی بیش از پیش در صحنه افغانستان فعال شده و با تشدید رقابت ها، وضعیت پیچیده ای پدید می آید که بر هزینه های ایران خواهد افزود.
به همین دلیل سناریوی اول باید در اولویت افغان ها باشد و با مذاکره، آشتی و همگرایی، مانع افتادن این کشور در دامن جنگ داخلی و تجزیه کشور بر اساس نقشه شوم دشمنان شوند.
