اول تساوی علم و دین به این معنا که اگر به چیزی علم پیدا کردی، اعتقاد و باور قلبی هم پیدا میکنی. مرحوم طبرسی، صاحب تفسیر مجمع البیان، معتقد است که اصل ایمان همان معرفت و شناسایی خدا و فرستادگان اوست و قبول آنچه آنان آورده‌اند، زیرا هرکسی چیزی را خوب بفهمد و بداند، طبعاً آنرا تصدیق کرده و ایمان می‌آورد.( مجمع البیان، ج1، ص122)
دوم افتراق دین و علم که در نظرات غیرمسلمانان بیشتر دیده میشود. سوم افتراق دین و علم را معتقد است اما علم را زیر مجموعه دین میداند. یعنی ابتدا ایمان باید باشد که پس از آن علم به وجود بیاید و آن ایمانی که با علم ثابت شد اعتبار و ارزش دارد نه هر اعتقادی. اما علامه طباطبایی فراتر رفته و معتقد است علم همیشه دلیل اعتقاد نیست، یعنی گاهی میشود که علم باشد اما ایمان نباشد.
ایشان با استناد به برخی آیات قرآن برای این استدلالش مثال آورده است. به طور مثال آیه25 سوره محمد که می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلَى أَدْبَارِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَى، الشَّیْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَأَمْلَى لَهُمْ، شیطان اعمال کسانى را که بعد از آشکار شدن راه هدایت مرتد شدند و بازگشتند، در نظرشان بیاراست و آرزویشان دراز کرد.»
همچنین در آیه32 این سوره که میفرماید: «آنانکه کافر شدند و [مردم را] از راه خدا باز داشتند و بعد از روشن شدن هدایت براى آنان [باز] به مخالفت با پیامبر برخاستند، هرگز زیانى به خدا نمى‌رسانند و [خداوند] به‌زودى اعمالشان را نابود مى‌کند.»
همانگونه که برخی بزرگان بیان کردهاند، برای اینکه ایمان در درون انسان محقق شود و تقویت گردد، نیاز است انسان در دو زمینه تلاش و کوشش کند. نخست در زمینه تقویت شناخت و علم، دوّم در زمینه انگیزش میل فطری خویش به ایمان.
الف) کسب شناخت: برخی از آیات قرآن به لزوم شناخت و معرفت در تحقق ایمان، دلالت دارند: «بَل اتَّبَعَ الذین ظلموا اَهواءَهُم بِغَیرِ علمٍ فَمَن یهدی مَن اَضَلَّ الله.» و نیز آیه: «انما یخشَ الله مِن عِبادِهِ العلماء»
در این آیه، خشیت که از آثار ایمان است، برخواسته از علم و آگاهی به مقام خداوند معرفی شده است. لذا کسب معرفت و آگاهی برای تحقق و تقویت ایمان، لازم است زیرا ایمان بدون معرفت، متزلزل و ناپایدار خواهد بود.
ب) تقویت میل فطری به خداوند: ایمان به خدا ریشه فطری دارد و در همه انسانها، قدرت وابستگی به قدرتی بی‌نهایت موجود است، اگرچه در تشخیص آن قدرت بی‌نهایت که آیا قدرت الهی است یا قدرت طبیعی، دچار لغزش میشوند. بهعبارتی دیگر«یکی از ارکان زندگی بشر، این است که به چیزی ایمان داشته باشد و آن را حقیقت بپندارد و در برابرش تسلیم باشد» از اینرو برای تحقّق ایمان باید زمینه شکوفایی آنرا فراهم کرد و موانعی که مانع از بروز و ظهور آن میشوند را از سر راه برداشت. در این راستا باید به تهذیب نفس پرداخت و صفات رذیله اخلاقی که مانع از ظهور ایمان میباشند را از صفحه دل زدود. «اگر صفحه دل، آلوده به تکبّر و لجاجت باشد، این مسئله (پذیرش حق)، متحقق نمی‌گردد.»
همانطور که قبلاً بیان شد، برخی، ایمان را از مقوله معرفت و علم می‌دانند، در صورتی که ایمان، غیر از علم به خداوند و صفات و متعلقات آن است. در واقع علم شرط لازم برای تحقیق ایمان است. در واقع کسی که از روی برهان عقلی یا ضرورت ادیان، به چیزی علم پیدا کرد، باید قلب او نیز، تسلیم آن گردد و عمل قلبی را که نوعی تسلیم و خضوع و زیرباررفتن است را انجام دهد تا مؤمن گردد و بهوسیله تقویت نور ایمان، اطمینان در قلبش حاصل شود و همه اینها، غیر از علم است. ممکن است عقل انسان، چیزی را درک کند، ولی قلب تسلیم آن نشود و علم بیفایده گردد. مثلاً ما بهوسیله عقل خود درک می‌کنیم که انسان مرده، نمی‌تواند به کسی ضرر برساند و تمام مرده‌های عالم، به قدر مگس، حس و حرکت ندارند، ولی چون قلب ما این مطلب را قبول نکرده نمی‌توانیم با مرده، شب تاریک به سر ببریم. ولی اگر قلب ما، تسلیم عقل شد، این کار، هیچ اشکالی برای ما نخواهد داشت. پس تسلیم که حظّ قلب است، غیر از علم است که حظّ عقل است.
همچنین از آیات قرآن هم استفاده میشود که ایمان غیر از علم و بلکه علم، اعم از ایمان است، چنین نیست که هر کسی بهچیزی علم دارد، ایمان به آن نیز داشته باشد. همانطور که خداوند در قرآن در مورد فرعونیان میفرماید: «وَ جَحَدوا بِها واستَیقَنَتها انفسهم ظُلماً و عُلُوَّا؛ و با آن که دلهایشان بدان، یقین داشت، از روی ظلم و تکبر آن را انکار کردند.»
این آیه تصریح می‌کند با آنکه آنها کاملاً می‌دانستند که خدا وجود دارد و حضرت موسی(علیه السلام) نیز پیامبر خداست ولی به لحاظ روحیه‌ی برتری جویی و ستمکاری، این مسأله را انکار کردند.
پس هرجا که علم هست، ضرورتاً اینگونه نیست که ایمان هم وجود داشته باشد، ولی برای تحقق ایمان و به وجود آمدن آن، باید نوعی علم و آگاهی وجود داشته باشد، پس علم شرط لازم برای تحقق ایمان است، زیرا انسان نمی‌تواند به چیزی که نسبت به آن کاملاً جاهل است، ایمان بیاورد.
اینکه علم اول باید باشد یا عقیده شاید در اولویت کمتری نسبت به عمل به علم و پایبندی به آن قرار بگیرد. یعنی میشود علم پیدا کردن را از هر راهی دانست چه تحقیق باشد، چه مراجعه به فطرت باشد، چه نقد باشد و... اما اینکه به علممان عمل کنیم ارجحیت بیشتری دارد. برای شیطان اما فرقی ندارد که انسان علمش را از کجا بهدست آورد یا از چه ترتیبی. او با روش هایی که دارد میخواهد در برابر دیدن حق سدی ایجاد کند یا پس از دریافت حقیقت در مقابل عمل به آن اعتقاد مانعی قرار دهد. در هر دو حالت زینت دادن و فریب مورد کاربردش قرار میگیرد.
در این میان نباید نقش انسان هایی که راه شیطان را هموار می کنند را نادیده گرفت. این افراد با استدلال های به ظاهر علمی و اصرار بر اینکه اعتقادات دینی از نظر علمی قابل اثبات نیست وارد میدان میشوند و پس از آن، اصول عقلانی دین را زیر سوال میبرند. در این موضوع شگردهایی نیز دارند و آن اینکه تعریف یک چیز را تغییر می دهند و روی آن اصرار میکنند. به طور مثال تعریف انسانیت، آزادی، امنیت، عزت، اخلاق و... را طوری ارائه می دهند که آن هدف مورد نظرشان را تامین کنند.
به همین دلیل است که جنگ های بسیاری به وجود می آید و انسانهای بی شماری جان و اعتقاد خود را از دست میدهند و دنیا تبدیل به محلی پر از درد و رنج و تاریکی میشود. این حالت در معتقدان حقیقی وجود ندارد. یعنی اگر خداوند تمام یکصدوبیست و چهار هزار پیامبرش را در یک زمان واحد در مسئولیت هایی مختلف در جهان قرار دهد، هیچیک با دیگری به اختلاف برنمی خورند زیرا تعاریفی که در ذهن دارند همان تعاریف درست است که در حقیقت وجود دارد.
یعنی همان که خداوند به آنان ابلاغ کرده را عمل می کنند و با این عمل به یک اعتقاد واحد می شوند یک فرد واحد در ابدان مختلف. اینجاست که باید به لزوم وجود خداوند و پیام آوران و مبَینان دینش اعتقاد پیدا کنیم. یعنی اگر امروزه بخواهیم به یک تعریف واحد و صحیح از زندگی برسیم باید گوش به فرمان قرآن و پیامبر(صلی الله علیه وآله) و اهلبیت(علیهم السلام) باشیم. حتی اکنون که امامزمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) در غیبت به سر می برند هم می توانیم با همین داشته های دینی، علمی و اعتقادی به بیشترین وحدت نظر برسیم. مثلا امروزه که بیشتر اختلافات در موضوع «آزادی» است، معتقدان آزادی را در عبد خدا بودن معنا می کنند و غیرمعتقدان در رهایی از دستورات و مقیدات دینی.
آیا در این حالت اختلاف به وجود نمی آید. در این میان کسانی که اهل علم و دانش هستند و سال ها تحصیل کردند هم وارد میدان می شوند که تعریف علمی این اعتقاد را تغییر دهند و با این کار هدفی که در نظر دارند را محقق کنند. انسان آگاه، انسانی است که بدون تعصب و ذهنیت و صرفا برای رسیدن به پاسخ صحیح به دنبال کشف حقیقت برود و به تعریف صحیح برسد. همان طور که در آیه32 سوره محمد آمد «کفر»، به معنای پوشاندن حق، باعث میشود ارتداد یعنی عمل نکردن به علم در وجود افراد ایجاد شود. این کفر یعنی لجاجت در برابر پذیرش حق.
