سلاحهاي شيميايي

از اين سلاحها براي کشتن افراد و وارد کردن صدمات بسيار جدي و يا ايجاد انواع معلوليت ها در مردم استفاده مي شود. اين سلاحها بر اساس اثرات مختلفي که بر بدن افراد مي گذارد ، به 3دسته تقسيم بندي مي شوند. دسته اول سلاحهاي هستند که روي سيستم عصبي بدن تاثير مي گذارند. در اين دسته GA ، GB ، GD ، GF و VX (متيل فسفوبوتيوئيک اسيد , گاز سارين ) قرار دارند. دسته دوم ، اثرات خود را روي پوست به جا مي گذارند و شامل HD (گازخردل گوگرد) ، HN (خردل نيتروژن)، L و CX هستند. دسته سوم نيز باعث اختلال سيستم تنفسي بدن مي شوند. در اين گروه گازهاي بي رنگ CG و DP ، کلرين (Cl) و فسفوکلرين (Ps) وجود دارند. از سلاحهاي شيميايي که روي اعصاب اثر مي گذارند، قبل و در طول جنگ دوم جهاني استفاده هاي بي شماري شده است.

دسته ي اول:

اين مواد از نظر شيميايي وابسته به حشره کش هاي آلي فسفره هستند. اين دسته از سلاحهاي شيميايي مانع از عمل آنزيم استيل کولين استر از مي شوند. وقتي مواد شيميايي اين دسته وارد بدن شوند، غلظت استيل کولين را در بدن به بيش از حد لازم مي رسانند. ريه ها و چشمها بسرعت اين مواد را جذب کرده در کمتر از يک دقيقه بر سيستم عصبي بدن تاثيرات قابل توجهي مي گذارند. علايم آن به صورت آبريزش بيني ، ترشح زياد بزاق ، تنگي قفسه سينه ، کوتاهي تنفس ، تنگي مردمک چشم ، انقباض عضلاني و يا حالت تهوع و انقباض شکم ظهور مي کند.

دسته دوم

دسته دوم سلاحهاي شيميايي که بر روي پوست تاول و سوختگي ايجاد مي کنند ، ماندگاري فراواني در محيط دارند. اين مواد روي چشمها ، پوشش مخاطي ، ريه ها ، پوست و اجزاي خون اثر گذاشته و اگر از طريق تنفس وارد ريه ها شوند ، بر شدت تنفس اثرات منفي مي گذارند و اگر توسط غذا بلعيده شوند ، سبب اسهال و استفراغ مي شوند. خردل ها که جزو اين دسته هستند به خاطر خواص فيزيکي خود مقاومت و ماندگاري بسيار زيادي در سرما و دماهاي معتدل دارند.اگر دو دقيقه از تماس يک قطره خردل با پوست بگذرد، صدمات جبران ناپذيري به اين عضو وارد مي شود. CX نيز که جزو اين گروه است ، پودري کريستالي شکل است که در دماهاي 39 تا 40 درجه سانتي گراد ذوب شده و در دماي 129 درجه سانتي گراد به جوش مي آيد. اين ماده را با افزودن موادي خاص در دماي اتاق به حالت مايع درمي آورند. CX داراي بوي بسيار نامطبوعي است.
در غلظتهاي کم آن سوزش شديد چشم بروز مي کند، اما در غلظتهاي بالا به پوست حمله کرده و چند ميلي گرم آن سبب دردهاي زياد و سوزشهاي فراوان شده و زخمهاي بدي بر جاي مي گذارد. براي پيشگيري از اثر اين مواد سربازان بايد به لباسها و ماسکهاي حفاظتي مجهز باشند.

دسته سوم

دسته سوم از سلاحهاي شيميايي آنهايي هستند که بر دستگاه تنفسي اثر مي گذارند. اين مواد بشدت به بافت ريه آسيب مي رسانند. فسفوژن که خطرناک ترين عضو اين گروه است ، براي اولين بار در سال 1915 استفاده شد. اين ماده گازي بي رنگ است که در دماي 2/8 درجه سانتي گراد به جوش مي آيد، بنابراين بسيار فرار و ناماندگار است ، ولي چون غلظت بخار آن 4/3 برابر هوا است ، به مدت طولاني در گودال ها و ديگر مناطق پست زمين باقي خواهد ماند. غلظت زياد آن پس از چند ساعت سبب مرگ مي شود، اما در غلظتهاي کم سبب سرفه ، اختناق ، احساس تنگي قفسه سينه ، حالت تهوع و سردرد و غيره مي شود. (انواع اول و سوم اين سلاح يعني گازهاي سارين و خردل همان هايي هستند که حکومت عراق در جريان جنگ تحميلي از آنها در برابر رزمندگان ما و حتي مناطق کردنشين خود استفاده کرد.)
در اين ميان ، محققان طرفدار صلح نيز بيکار ننشسته اند و همواره براي يافتن راه حل مبارزه با اين سلاحها، مطالعه و تحقيق مي کنند. مثلا آنها فهميده اند اگر موشها مقدار کمي از آنزيمي با نام NTE داشته باشند، نسبت به فسفرهاي آلي حساسترند. اين موشها کم تحرک تر هستند و شانس مردنشان نسبت به جانوراني که مقدار اين آنزيم در بدنشان در حد طبيعي است ، 2برابر بيشتر است ، پس وجود اين آنزيم در بدن موشها از اثر فسفرهاي آلي جلوگيري مي کند. به همين ترتيب ، انسانها نيز ژن اين آنزيم را دارند ، پس مي توان اميدوار بود که از داورهايي که سطح NTE را افزايش بدهند، براي مبارزه با اين مواد شيميايي استفاده کرد، البته اين داروها را بايد پيش از حمله گازهاي شيميايي به کار برد. به عبارت ديگر، ?هيچ درماني براي ضايعات مواد شيميايي وجود ندارد، مگر پيشگيري از تماس انسان ها با اين مواد.? اما بايد پرسيد آينده اين سلاحها چيست و ماهيت سلاحهاي جديد چه خواهد بود؟ آيا ممکن است آينده اي رويايي در پيش رو داشته باشيم که در آن کاربرد هرگونه سلاح شيميايي از نظر وجدان تمامي افراد کاري غيرقانوني باشد؟ آيا ممکن است آيندگان روزهاي سياه گذشته را به دست فراموشي بسپارند؟

عوارض پوستی سلاحهای شیمیایی

پوست از مهمترین اعضای بدن و سد دفاعی بدن در مقابل عوامل خارجی و بیماری زاست.
پوست از لایه خارجی و لایه داخلی و همچنین ضمائمی مانند مو، غدد عرق و غدد چربی تشکیل می شود و سلولها یی به نام رنگدانه در پوست وجود دارد که رنگ پوست در نقاط مختلف بدن به تعداد این سلولها در پوست بستگی دارد. محافظت از بدن در مقابل عوامل فیزیکی مانند سرما و گرما و محافظت از بدن در مقابل عوامل بیماری زا، از وظایف اصلی پوست است.
از میان عوامل شیمیایی ای که در طول جنگ تحمیلی استفاده شد، فقط عوامل تاول زا مانند گاز خردل دارای اثرات سمی بر پوست است و کسانی که در معرض عوامل دیگر مانند عوامل اعصاب قرار گرفته اند، مشکل پوستی نداشته اند و در آینده نیز براساس تحقیقات انجام شده با عوارض پوستی مواجه نخواهند شد. پوست از آنجا که خارجی ترین لایه بدن است و نیز به دلیل وسعت آن ، نخستین و بیشترین آسیب را در اثر تماس با گاز خردل متحمل می شود.ابتدایی ترین مشکل ضایعه پوستی قابل مشاهده قرمزی و تحریک پوست است که مشابه حالت آفتاب سوختگی پوست بوده و معمولا به همراه خارش ، سوزش و درد سوزنی است.
بتدریج و با گذشت زمان در میان این مناطق قرمزی پوست ، تاولهای کوچکی ایجاد می شود که ممکن است بعدا به هم ملحق شوند و تاول بزرگتری ایجاد کنند. بررسی ها نشان می دهد علائم گاز خردل مانند دیگر علائم با تاخیر ایجاد می شود. تحقیقات نشان می دهد مدت زمان تاخیر معمولا یک تا ۲۴ ساعت است و به عوامل متعددی بستگی دارد. غلظت گاز خردل موجود در محیط آلوده ، مدت زمان تماس و درجه حرارت و رطوبت محیط از جمله عوامل موثر است.
نواحی ای از بدن که گرم ، مرطوب و دارای پوست نازک تر هستند، معمولا زودتر و بیشتر در اثر تماس با گاز خردل آسیب می بینند که بیشتر شامل نواحی گردن ، آرنج و زیر بغل است.
همچنین کسانی که دارای پوست روشن تر هستند، احتمالا در مقابل گاز خردل حساس ترند.با توجه به این که برخلاف عوامل شیمیایی اعصاب ، گاز خردل فاقد پادزهر و درمان اختصاصی است ؛ پس مهمترین و حساس ترین اقدام درمانی عبارت است از رفع آلودگی در دقایق اولیه پس از تماس خردل.
ساده ترین روش رفع آلودگی در آوردن تمام لباسهای آلوده و شستشوی بدن با آب است و در صورت دسترسی به مراکز درمانی مجهز، بهتر است رفع آلودگی با مواد شوینده مخصوص انجام شود. مراقبت از ضایعات پوستی خردل شبیه مراقبت از سوختگی های درجه ۲ است ؛ هرچند سیر بهبود ضایعات پوستی در مصدومیت با گاز خردل معمولا کند و طولانی است.
همچنین مانند دیگر سوختگی ها، هنگام آسیب پوست که مهمترین لایه محافظ بدن در مقابل عوامل بیماری زاست ، میکروب ها و عوامل بیماری زا براحتی می توانند در محل سوختگی و ایجاد عفونت کند.بنابراین افرادی که دچار ضایعات پوستی ناشی از گاز خردل شده اند، در ۲هفته اول ، مستعد بروز عفونت های پوستی هستند و معمولا نیاز به مصرف آنتی بیوتیک دارند. همان طور که گفته شد، پوست دارای ضمائمی است که غدد عرق ، غدد چربی با فعالیت منظم خود در سطح پوست باعث می شوند پوست بدن ما در مناطق مختلف خود رطوبت و چربی مناسبی داشته باشد. در برخی مناطق پوست ، تعداد غدد و چربی پوست بیشتر است.
بنابراین پوست ما در آن مناطق مرطوب تر یا چرب تر است مثل کف دست و مناطق چین دار بدن و در برخی مناطق تعداد این غدد کمتر است.
گاز خردل به دلیل ترکیب شیمیایی خاص خود در سطح لایه های پوستی باعث ایجاد آسیب در سلولهای مختلف می شود؛ از جمله سلولهای تشکیل دهنده غدد عرق و چربی.
این تغییرات به مرور زمان ممکن است باعث بروز صدماتی در غدد عرق و چربی پوست شود و فعالیت برخی از این غدد را دچار اختلال کند و باعث خشکی پوست می شود. همین خشکی پوست و نیز آسیب دیدن برخی دیگر از قسمتهای پوست در اثر گاز خردل ممکن است در برخی افراد موجب بروز خارش پوستی شود.پرهیز از استحمام مکرر، استفاده از لباسهای نخی و پرهیز از مصرف غذاهای حساسیت زا و محرک می تواند در کاهش مشکلات پوستی این افراد موثر باشد.

مقابله با سلاح هاي شيميايي:

اقدامات حفاظتي و كمكهاي اوليه در رابطه با سلاحهاي شيميايي
مهمترين و اقدام حفاظتي و كمك اوليه براي مصدوميني كه در برابر اين نوع سلاحها قرار گرفته اند, ماسك و لباس ايمني ميباشد.
الف) ماسك ايمني: ماسك ايمني از بهترين وسايل ايمني به شمار مي رود و به هر رزمنده اموزش لازم جهت به كارگيري اين وسيله داده مي شود.

ب) لباس ايمني: لباس ايمني شامل سه قسمت است:

1) يك دست لباس رو ( بلوز و شلوار ) كه محافظ در برابر مواد شيميايي است.
2) كفش محافظ شيميايي
3) دستكش محافظ شيميايي
ج) پادزهرها: قرصهاي مخصوص محافظت در برابر عامل اعصاب (پريدوستيگماين), جعبه مخصوص الودگي زدايي از پوست(M258A1) و جعبه پادزهر گازهاي اعصاب از ديگر وسايل حفاظتي در برابر عوامل شيميايي مي باشند كه هر فردي كه در برابر اين گازها قرار ميگيرد بايد در اختيار داشته باشد.
دفاع غير نظامي: چنانچه وسايل ايمني ذكر شده فوق در دسترس شما قرار ندارد بايد از وسايلي استفاده كنيد كه خودتان انرا تهيه مي كنيد. وسايل مورد نياز:
1) كيسه نايلوني ضخيم به اندازه حجم بدن
2) كيسه نايلوني ضخيم و شفاف به اندازه حجم سر
3) دستكش نايلوني
4) باند زخم بندي
5) زغال
6) جوش شيرين
7) كش
8) پوتين.

طرز تهيه وسايل ايمني:

الف) كيسه نايلوني را مانند لباس دوخته و آن را بر تن كنيد. چنانچه بادگير و يا لباس چرمي و يا ريز بافت داريد مي توانيد از انها استفاده كنيد.در هنگام دوخت دقت كنيد كه حتي المقدور گاز شيميايي نتواند از ان عبور كند.
ب) كيسه نايلوني ضخيم و شفافي را كه به اندازه سر شماست روي سر خود قرار داده و دقيقا در مقابل دهان بيني يك يا دو سوراخ در ان ايجاد كنيد.( توجه شود اين كيسه بايد يك تكه بوده و نبايد دوخته شود و يا اينكه سوراخ ديگري داشته باشد)
ج) چند لايه باند زخم بندي را روي هم قرار داده و به اندازه حجم دهان و بيني خود قيچي كنيد.(توجه داشته باشيد چند سانتيمتر بيشتر از سطح دهان و بيني شما باشد) زغالي را كه قبلا اماده كرده ايد كاملا خرد كرده و به صورت دانه هاي ريز در اوريد: زغال خرد شده را درون يك باند زخم بندي طوري قرار دهيد كه يك لايه محافظ در برابر ورود هواي الوده تشكيل دهد.مي توانيد به جاي اين ماسك از ماسك طبي به علاوه يك لايه زغال خرد شده كه در باند زخم بندي قرار گرفته استفاده كنيد.
د) يك بطري را به اندازه سه چهارم اب بريزيد . سپس پودر جوش شيرين را در ان ريخته و بهم بزنيد و سپس مجددا اين عمل را تكرار كنيد تا موقعي كه ديگر جوش شيرين در اب حل نشود و رسوب توليد نمايد در اينجا محلول جوش شيرين اماده است طرز استفاده از وسايل ايمني ذكر شده:
1) در هنگام حمله شيميايي نفس خود را حبس كرده و فورا كيسه نايلوني مخصوص را بر سر خود گذاشته و ماسك را بر روي بيني و دهان خود قرار دهيد و دقت كنيد هوا از اطراف ان وارد دهان و بيني شما نشود .
2) دستكش هاي نايلوني را به دست كرده و كش دور دست را بيندازيد.
3) مقداري محلول جوش شيرين روي ماسك ريخته و ان را خيس كنيد.
4) لباس هاي نايلوني را بر تن كرده و پاچه ها و استين ها را كش بيندازيد.
5) پوتين را بپوشيد و كش پاچه شلوار را روي ان بيندازيد.

كمك هاي اوليه :

صدمات چشم:
سوختگي چشم ها: چشم ها ممكن است دچار سوختگي شيميايي, حرارتي يا نوري شوند.
1) سوختگي شيميايي: سوختگي چشم با مواد اسيدي و قليايي ايجاد شده و در هر دو صورت شستن چشم ها با حجم زياد و جريان ارام اب بر روي چشم هاست. مي توانيد چشم مصدوم را زير جريان ارام شير آب بگيريد و يا اينكه سر مصدوم را در يك ظرف آب فرو برده و از او بخواهيد كه چشم هايش را باز بسته كند. اين كار در مورد سوختگي با مواد قليايي(آهك, بيكربنات سديم و پتاسيم) به مدت حداقل20 دقيقه و در سوختگي با مواد اسيدي(جوهر نمك, اسيد سولفوريك) به مدت 5 الي 10 دقيقه لازم و ضروري است. اگر چشم ها در اثر درد شديد بسته شده بود با ملايمت ولي قاطعانه چشم ها را باز كرده و ان را شستشو دهيد: سپس انها را با يك بانداژ به صورت شل بسته و مصدوم را به مركز درماني انتقال دهيد.
2) سوختگي حرارتي: هنگامي كه فردي دچار سوختگي صورت ناشي از اتش شد پلك ها به علت حرارت بيش از اندازه به سرعت بسته مي شود. چنانچه مصدوم دچار سوختگي پلك يا صورت شد, پانسمان انجام ندهيد و سوختگي را لمس نكنيد و فورا به مركز درماني مجهز انتقال دهيد.
3) سوختگي با اشعه : اشعه مادون قرمز, تابش افتاب,نور ليزر و يا اشعه ماورا بنفش(نور جوشكاري) مي تواند باعث سوختگي چشم شود. در بعضي از اين موارد دردي وجود ندارد ولي در بعضي مانند جرقه جوشكاري يا افتاب زدگي چشم, درد زيادي وجود دارد. در اين حالت چشم ها را با اب سرد بشوييد و سپس ان ها را با پانسمان شل ببنديد. نكته: در موارد خاص معمولا هر دو چشم پانسمان مي شود اما در محيط هاي خطرناك(جنگ, اتش سوزي و...) چشم صدمه نديده پوشانده نمي شود تا مصدوم قادر به ديدن باشد
بررسي تبعات كاربرد سلاحهاي شيميايي بر روي زنان و كودكان آنها

نقش زنان در دفاع مقدس

زنان جامعه ما در دوران دفاع مقدس همانند مردان در مناطق مسكوني منطقه جنگي و يا بطور غير مستقيم قرباني سلاح شيميايي شدند. تاريخچه و سير تكاملي جنگ هاي شيميايي در جهان اولين حمله با سلاحهاي شيميايي را نيروهاي هندي عليه چيني ها در قرن دوازدهم ميلادي انجام دادند. در سال 1456 عثماني ها با همين سلاحها به شهر بلگراد حمله كردند. در سال 1894 انگليسي ها از دود و بخارهاي سمي عليه دشمنانشان بهره گرفتند. در سال 1914 (17 آوريل) با استفاده از گاز كلرين مايع به صف دشمنان تلفات عمده اي وارد ساختند و در سال 1915 آلمانها از گافسژن phosgene و در سال 1917 از گاز خردل در شهر (yperite) عليه بلژيكيها استفاده نمودند. در سال 1980 تا 1988 رژيم بعث عراق با حمايت تكنولوژيك و جنگ افزارهاي آلمان و آمريكا از سلاحهاي شيميايي عليه مردم و رزمندگان اسلام استفاده وحشيانه نموده است تنوع: تركيبات شيميايي مرگبار انواع متفاوت و آثار باليني كوتاه مدت و بلند مدت مختلفي مي باشند. الف) تركيبات خفه كنند فسژن ب) گازهاي خون هيدروژن سيايند- سيانوژن كلرايد پ) تاول زا گازموستارد (گاز خردل) ت) گازهاي اعصاب سارين- ماده سمي VX ج) مواد شيميايي متفرقه ماده ريسين- سموم بوتولينال

آثار و تظاهرات عوامل شيميايي

1- آثار كشنده- عواملي داراي آثار كشنده مي باشند كه در همان دقايق و ساعات اوليه باعث مرگ شوند مانند: سيانيدها و عوامل اعصاب و برخي گازهاي خفه كننده
2- آثار آسيب رساننده- باعث بروز آسيب هايي در بافت هاي بدن شده و دخالت كادر پزشكي در درمان آنها ضروري مي باشد: خردل و لويزايت
3- آثار ناتوان كننده- مواد شيميايي كه در دراز مدت آثار ناتوان كننده خواهند داشت: بسياري از مواد شيميايي عوامل شيميايي بر محيط، گياه، انسان و خاك تأثير مي گذارند. دراكو سيستم تأثيرات جدي بر روي تركيبات خاك، پوشش گياهي، نزول آسماني، تغييرات برفتوسنتز، شيوع نوسانات حرارتي و نابودي حيوانات دارند. انسانها هدف اصلي و عمده جنگ هاي شيميايي مي باشند. زنان جامعه ما از چند طريق در معرض مواد شيميايي قرار مي گرفتند. متأسفانه مظلوميت زنان مسلمان جامعه ما در اين وادي نيز قابل ملاحظه وجدي مي باشد كمتر پروژه اي تحقيقي و پژوهشي بر روي زنان جانباز صورت گرفته است.
1- حضور بعنوان عناصر محلي و سكونت در منطقه بعلت تأثير مستقيم يا غير مستقيم جريانات هوا و انتقالات آن.
2- زنان جامعه ما در بسياري از موارد در بيمارستانهاي صحرايي يا امداد و انتقال با آمبولانس و يا عناصر امدادگر در تماس با جريانات شيميايي قرار گرفته اند.
3- زناني كه در پشت جبهه در بعد خدمات رساني به شستن لباس و ملحفه و لوازم بهداشتي رزمندگان مشغول بوده اند.
4- زناني كه همسران جانباز در معرض شيميايي قرار گرفته اند. كه اغلب تأثيرات رواني اين عوامل شيميايي بعنوان يك عامل استرس را در زندگي آنها عمل نموده است. آثار و عوارض عوامل شيميايي: علائم باليني اوليه: علائم تنفسي: احساس غلظت مواد خفه كننده- تاكي پنه و سوزش مجاري هوايي علائم چشمي: ميوزيس نقطه اي- كنژيكتويت- تاري ريه و التهاب علائم عصبي: كاهش سطح هوشياري- ضعف عضلاني- تشنج- كوما علائم گوارشي: تهوع- استفراغ و اختلال سيستم G2 اما بطور جدي عوارض بعدي براي رزمندگان و عناصر حمايتي و پشتيباني كننده بستگي به نوع عامل شيميايي دارد. عمده ترين عاملي كه در جنگ 8 ساله ايران از سوي استكبار جهاني از آن استفاده شده است عامل «خردل» مي باشد. اثرات تو كيك و حاد و مزمن گاز خردل (سولفورموستارد) متنوع بوده ولي در دو بخش عمده خلاصه مي شود. در صورت استفاده كوتاه مدت low Doso : ارتيم- ادم و تاولها وزيكولهاي پوستي High Doso: اولسراسيون و ضايعات تنفسي ديسترس هاي شديد تنفسي اينك آزار دهنده ترين و مرگبارترين عامل عليه رزمندگان اسلام مي باشد جانبازان شيميايي در حال حاضر بيش از همه از عوارض تنفسي و بلند مدت اين گاز خطرناك در رنج هستند كم نيستند زناني كه بعلت تماس هاي مداوم در منطقه يا البسه رزمندگان دچار آسب هاي عمده تنفسي شده اند و شايد به شهادت رسيده اند... علاوه بر ضايعات تنفسي تغييرات عمده اي در سيستم خوني- دستگاه ژنيتال و سيستم ژنتيكي افراد ايجاد مي گردد. در اين مختصر به عوارض ايجاد نقايص مادرزادي بر روي كودكان قربانيان گازهاي شيميايي اشاره مي كنيم:

گاز خردل موجب

1- تغيرات عمده اي در DNA سلولي مي گردد جفت شدن گوائين با تايمين عدم توليد MRNA از بين رفتن گوانين و ...
2- آسيب در چرخه طبيعي پروتئين ها و آنزيم ها در سطوح مولكولي دانشمندان بر اساس قرابت و شباهت جدي ژنتيكي بر روي نسلي از موش سفيد به نتايج جالبي پيرامون آثار معلوليت زاي گاز خردل پي برده اند: Mr.Muscolss N.MERI هرچند مي باست در مورد حمله آسيب و احتمال حاملگي همزمان را نيز مورد بحث جدي قرار داد.

عمده عوارض و آنومالي ها:

1- مرگ 2- سقط 3- تظاهرات چشمي در جنين 4- شكاف كام و لب 5- آنومالي اندام ها 6- ناهنجاري قلب و عروق 7- عقب ماندگي هاي عقلي 8- آژنري ديافراگم 9- اكتويي كليه ها 10- كليه هاي نعل اسبي اين مطالعه در 34 جنين از 77 جنين مورد مطالعه پاسخ داده است: - نقص رشد و عقب ماندگي رشد جسماني - پاهاي كوتاه - چسبندگي انگشتان دست و پا - شكاف لب و كام - ضايعات چشمي - ضايعات مغزي عوارض عمده يافته شده در مدل هاي آزمايشگاهي بوده اند. بنابراين گاز خردل كه عامل شيميايي مورد استفاده در دفاع مقدس بوده با توجه به آمارهاي دقيق و تجربيات جهاني مي تواند توجيه كننده تغيرات در سيستم تناسلي، شيوع بالاي عقيمي ها و عقب افتادگي عقلي باشد هرچند اثبات آن كار جدي تر و پژوهشي فراگير تر را مي طلبد. براساس آمار دريافتي در سال 1377 از پرسنل نيروي زميني سپاه شيوع عقب ماندگي عقلي و ناهنجاريهاي اندام و بيماريهاي صعب العلاج ديگر در پرسنل (رزمندگان) جانباز شيميايي شيوع جدي تر و بالاتري داشته است
منابع:
1-http://forum.parsigold.com
2-http://daneshnameh.roshd.ir
3-http://www.aftab.ir
4-http://www.emdadgar.com
5-http://www.navideshahed.com
6- دفتر امور زنان سازمان امور جانبازان: گزارش از اولين همايش سنگربانان صبور (جانبازان زن)، تهران، پژوهشكده مهندسي و علوم پزشكي جانبازان، 1382
7- مقاله اثرات ترانوژنيك گاز خردل دكتر شجر موسوي
8- مقاله دكتر غلامحسين رياضي تحت عنوان تجزيه بيولوژيكي گاز خردل
9- مقاله آثار حاد گاز خردل دكتر علي اكبر وثوق، دانشگاه اصفهان
10- مقاله تظاهرات ديرس خردل دكتر حسين الياسي، دانشگاه شهيد بهشتي دكتر ذبيح ا... حسن زاده
/الف