تربت جام: مجموعه بناها
مجموعه بناهاي باشکوه تربت جام در جاده مشهد - هرات واقع شده است. اين مجموعه شامل چندين بناي مجزاست که هر يک از نظر معماري و تزيينات اهميـّت فوق العاده اي دارد. مانند بسياري از مجموعه ها، اين محل نيز به تبع مدفن شيخ احمد جام، يکي از عرفاي قرن پنجم هجري، ايجاد گرديده و در طول زمان، در فاصله قرن ششم تا يازدهم هجري، با ايجاد بناهاي ديگر که وابسته به مزار شيخ بوده، به صورت يکي از اماکن معروف و زيارتي ناحيه شرق ايران درآمده است. مهمترين بناهاي اين مجموعه عبارتند از: ايوان، سردر ورودي، مدرسه فيروزشاه، مسجد کرماني، مسجد قديم يا مسجد جامع، گنبد سبز، مزار شيخ الاسلام، مسجد نو، آب انبار و بناهاي تاريخي ديگر که همه ي آنها، در حياط بزرگ مستطيل شکلي واقع شده اند (نقشه ي 13-5).
يکي از مهمترين بناهاي اين مجموعه گنبدخانه است که در اصل بنايي منفرد بوده و از ساير بناها قديمتر است و نقشه و طرحي شبيه آرامگاه سلطان سنجر در مرو دارد. طبق مدارک تاريخي ساختمان اصلي گنبدخانه حدود سال 633 هجري به دست يکي از بازماندگان سلطان سنجر سلجوقي بنيان نهاده شد. مزار شيخ الاسلام در جلوي ايواني بسيار بلند و باشکوه و در نزديکي درختي کهنسال قرار دارد ( تصوير 14-5 و 15-5).
گنبدخانه که در قرن هفتم و هشتم هجري بازسازي و مرمت گرديده، داراي تزييناتي در داخل و زير گنبد است. طبق کتيبه گچي در سه کنج شمال غربي، اين قسمت در سال 736 ساخته شده است.
از ديگر بناهاي مجموعه، بناي معروف مسجد عتيق است که جنب گنبدخانه قرار دارد. گرچه بناي مسجد عتيق در طول زمان آسيب فراوان ديده و بخشي از آن نيز ويران شده است، هنوز بقايايي از هنر گچبري بسيار زيبا با نقشهاي گوناگون و همچنين کتيبه اي کوفي با آيه هايي از سوره فتح وجود دارد که نمايانگر اهميت و عظمت مسجد در روزگاران گذشته است. ايوان مجموعه که در برابر گنبد قرار گرفته، حدود سي متر ارتفاع دارد و از ويژگي ايوانهاي قرن هفتم تا نهم هجري که معمولاً مرتفع ولي کم عرض هستند (مانند ايوان مساجد اشترجان و نطنز) برخوردار است.
ايوان مجموعه در قرن هشتم هجري بنا گرديده و داراي تزيينات مختلف گچبري و کاشيکاري است. زيباترين تزيينات ايوان مربوط به زمان شاه عباس صفوي يعني مرحله دوم تزيينات بناست.
مسجد کرماني و گنبد سفيد، در بخش غربي و شرقي مجموعه از ديگر واحدهاي ساختماني تربت جام است. مسجد کرماني به شکل مستطيل بنا گرديده و گنبدي بر فراز آن ساخته شده است و مانند ساير بخشها داراي گچبريهاي زيبايي است. نقوش و طرحهاي گياهي گچبري شده، با بناهايي مانند اشترجان در اصفهان قابل مقايسه است. گنبد سفيد در غرب ايوان قرار گرفته و در حال حاضر به مسجد سردر يا رواق معروف است. بناي گنبد سفيد کوچکتر از مسجد کرماني است و به شکل مربع ساخته شده است. (تصوير 16-5).
مدرسه ي فيروزشاه يا گنبد سبز در جنوب غربي مجموعه واقع است و به جهت کاشيهاي فيروزه اي و سبز رنگي که گنبد آن را پوشانده، به اين نام معروف شده است. در شبستان گنبد کتيبه هاي متعددي وجود دارد، بر يکي از اين کتيبه ها که در سردر ورودي باقي مانده، نام استاد حاجي محمود زين جامع (844 ه.ق) نوشته شده است.
از ديگر بناهاي مجموعه، مسجد جديد است که در ضلع شمالي ساخته شده است. اين مسجد داراي حياط کوچک مستطيل شکلي است که گنبدي بر فراز شبستان آن ساخته شده است. براساس متون تاريخي، مسجد جديد توسط امير جلال الدين فيروزشاه در قرن هشتم هجري بنا شده است. بناي معروف به مدرسه ي امير شاه ملک نيز يکي ديگر از ساختمانهاي مجموعه ي شيخ جام به شمار مي آيد. اميرشاه ملک يکي از افراد امير تيمور است که در ايجاد بناهاي عام المنفعه نقش مهمي داشته است. از ديگر بناهاي مجموعه، خانقاهي بوده که احداث آن را به امير تيمور نسبت مي دهند.
منبع:کتاب تاريخ هنر معماري ايران در دوره ي اسلامي
/س
يکي از مهمترين بناهاي اين مجموعه گنبدخانه است که در اصل بنايي منفرد بوده و از ساير بناها قديمتر است و نقشه و طرحي شبيه آرامگاه سلطان سنجر در مرو دارد. طبق مدارک تاريخي ساختمان اصلي گنبدخانه حدود سال 633 هجري به دست يکي از بازماندگان سلطان سنجر سلجوقي بنيان نهاده شد. مزار شيخ الاسلام در جلوي ايواني بسيار بلند و باشکوه و در نزديکي درختي کهنسال قرار دارد ( تصوير 14-5 و 15-5).
گنبدخانه که در قرن هفتم و هشتم هجري بازسازي و مرمت گرديده، داراي تزييناتي در داخل و زير گنبد است. طبق کتيبه گچي در سه کنج شمال غربي، اين قسمت در سال 736 ساخته شده است.
از ديگر بناهاي مجموعه، بناي معروف مسجد عتيق است که جنب گنبدخانه قرار دارد. گرچه بناي مسجد عتيق در طول زمان آسيب فراوان ديده و بخشي از آن نيز ويران شده است، هنوز بقايايي از هنر گچبري بسيار زيبا با نقشهاي گوناگون و همچنين کتيبه اي کوفي با آيه هايي از سوره فتح وجود دارد که نمايانگر اهميت و عظمت مسجد در روزگاران گذشته است. ايوان مجموعه که در برابر گنبد قرار گرفته، حدود سي متر ارتفاع دارد و از ويژگي ايوانهاي قرن هفتم تا نهم هجري که معمولاً مرتفع ولي کم عرض هستند (مانند ايوان مساجد اشترجان و نطنز) برخوردار است.
ايوان مجموعه در قرن هشتم هجري بنا گرديده و داراي تزيينات مختلف گچبري و کاشيکاري است. زيباترين تزيينات ايوان مربوط به زمان شاه عباس صفوي يعني مرحله دوم تزيينات بناست.
مسجد کرماني و گنبد سفيد، در بخش غربي و شرقي مجموعه از ديگر واحدهاي ساختماني تربت جام است. مسجد کرماني به شکل مستطيل بنا گرديده و گنبدي بر فراز آن ساخته شده است و مانند ساير بخشها داراي گچبريهاي زيبايي است. نقوش و طرحهاي گياهي گچبري شده، با بناهايي مانند اشترجان در اصفهان قابل مقايسه است. گنبد سفيد در غرب ايوان قرار گرفته و در حال حاضر به مسجد سردر يا رواق معروف است. بناي گنبد سفيد کوچکتر از مسجد کرماني است و به شکل مربع ساخته شده است. (تصوير 16-5).
مدرسه ي فيروزشاه يا گنبد سبز در جنوب غربي مجموعه واقع است و به جهت کاشيهاي فيروزه اي و سبز رنگي که گنبد آن را پوشانده، به اين نام معروف شده است. در شبستان گنبد کتيبه هاي متعددي وجود دارد، بر يکي از اين کتيبه ها که در سردر ورودي باقي مانده، نام استاد حاجي محمود زين جامع (844 ه.ق) نوشته شده است.
از ديگر بناهاي مجموعه، مسجد جديد است که در ضلع شمالي ساخته شده است. اين مسجد داراي حياط کوچک مستطيل شکلي است که گنبدي بر فراز شبستان آن ساخته شده است. براساس متون تاريخي، مسجد جديد توسط امير جلال الدين فيروزشاه در قرن هشتم هجري بنا شده است. بناي معروف به مدرسه ي امير شاه ملک نيز يکي ديگر از ساختمانهاي مجموعه ي شيخ جام به شمار مي آيد. اميرشاه ملک يکي از افراد امير تيمور است که در ايجاد بناهاي عام المنفعه نقش مهمي داشته است. از ديگر بناهاي مجموعه، خانقاهي بوده که احداث آن را به امير تيمور نسبت مي دهند.
منبع:کتاب تاريخ هنر معماري ايران در دوره ي اسلامي
/س
