رابطه هنر و وقف در عصر صفوی و اثر آن بر حرم امام رضا (ع)

امام رضا (ع) به عنوان هشتمین امام شیعیان اهمیت بالایی برای مسلمانان شیعه و حتی سنی دارد. این امام رئوف حتی مورد توجه پیروان سایر ادیان الهی چون مسیحیت و یهودیت قرار دارد. با توجه به این که مقبره این امام رئوف با ارزش ترین و مهمترین مقبره و با ارزش ترین محل زیارتی در ایران محسوب می شود، از طرف مردم و حاکمیت توجه ویژه ای به آن می شود.

از این سالانه وقف های بسیاری برای حرم این امام رئوف صورت می گیرد و متولی بارگاه امام رضا (ع) موظف است که به این اوقاف رسیدگی کند و سعی کند از آن ها در جهت رفاه حال مسافران و زائران این امام استفاده کند.

اما اگر بخواهیم به وقف بر حرم امام رضا (ع) از دید تاریخی نگاه کنیم.، اولین و مهمترین وقف به حرم و مقبره این امام رئوف را زنی به نام گوهرشاد همسر شاهرخ تیموری انجام داد و با وقف مسجدی سعی کرد اولین محل رسمی برای زائران این امام ایجاد کند. این مسجد هنوز هم پابرجاست و از آن تحت عنوان مسجد گوهرشاد استفاده می شود.

بعد از نابودی سلسله تیموریان دیگر وقفی به این حرم صورت نگرفت تا زمانی که در قرن 16 هجری، با سر کار آمدن صفویان کم کم شیعه توانست قدرت بیشتری پیدا کند و عملا مهمترین پایگاه شیعه که مشهد و حرم امام رضا محسوب می شد، در آن زمان به سر و سامان رسید و عمده پایه های مشهد امروزی و حرم مطهر امام رضا (ع) در آن زمان بنا نهاده شده است.

در این مقاله قصد داریم به این موضوع بپردازم و بدانیم که وقف در دوره صفوی به چه صورت در حرم امام رضا (ع) تاثیر گذاشته است و سعی داریم این تاثیر را از جنبه های مختلف، مخصوصا از دید فرهنگی و هنری مورد بازبینی قرار دهیم. توجه داشته باشید که بعد از دوره صفوی وقف بر حرم امام رضا (ع) همچنان ادامه دار بود و هر ساله زائران از گوشه و کنار دنیا و ایران برای ادای احترام به این امام رئوف بخشی از اموال خود را در راه اسلام و زائران امام رضا (ع) وقف می کنند. از این رو عملا مشهد و حرم امام رضا (ع) تبدیل به یکی از بزرگترین و مهمترین پایگاه های شیعه در جهان شده است که از نظر امکانات در سطح بالایی قرار دارد و توانسته پاسخگوی خوبی برای زائران و مسافران از سراسر دنیا باشد. (1)

حرم امام رضا (ع) و دوره های مختلف ایران

ایران به واقع بعد از دوران هخامنشیان و بعد از دوران ساسانیان و با حمله اعراب به ایران، دیگر نتوانست حکومت یکپارچه ای را تجربه کند. تا مدت ها اعراب بر ایران حکمرانی داشتند و عمدتا شهرهایی مانند نیشابور، طوس یا ری را به عنوان مراکز حکومتی خود انتخاب می کردند. در این مواقع گه گداری فرماندهی ایرانی در منطقه ای از ایران حکومتی برای خود تشکیل می داد که یا سرکوب می شد و یا با شورش سریعا نابود می شد.

امام رضا (ع) در دوره مامون، خلیفه عباسی که در آن روزگار در طوس حکومت می کرد وارد ایران شد. در آن زمان مامون گماشته برادر خود امین از سمت بغداد بود. اما مامون در صدد تصاحب جایگاه برادر خود بود از این رو سعی کرد امام رضا (ع) را به سمت خود بکشد. اما مسلما امام رضا (ع) تن به همکاری با مامون نداد و همین موضوع در نهایت موجب شهادت این امام بزرگوار شد. مامون می خواست امام را کنار قبر پدر خود به خاک بسپارد که به صورت معجزه آسایی و به دست فرزند امام رضا به صورت غیبی این امام در روستایی نزدیک طوس که بعدها به مشهد شهرت یافت، دفن شد.

اگر به علم شهرسازی وارد باشید، به خوبی می دانید که شهرها به چند علت به وجود می آیند و شروع به گسترش می کنند. یکی از مهمترین علل این گسترش وجود بقعه ای متبرکه است. اگر به نقشه کلانشهر مشهد نگاه کنید، حرم امام رضا درست در مرکز شهر قرار گرفته است و مابقی شهر به صورت دایره ای به دور این بقعه گسترش پیدا کرده است. بنابراین عملا گسترش حرم امام رضا ناخواسته باعث گسترش شهر مشهد شده است و این موضوعی است که نمی توان به سادگی از آن گذشت. (2)

بعد از شهادت امام رضا (ع) و دفن او در این روستای کوچک و بی نشان، کم کم شیعیان سعی کردند مقبره ای کوچک برای این امام درست کنند. اما بعد از کش و قوس های فراوان و بازپس گیری ایران از اعراب، عملا بغضی در دل ایرانیان نسبت به اعراب بود که این مسئله باعث شد حکمرانان بعدی و حکومت های کوچک مرکزی بعدی چندان توجهی به مشهد و مقبره امام نداشته باشند. همانطور که گفته شد وقف به صورت جسته و گریخته و غالبا به صورت شخصی به حرم امام رضا (ع) صورت می گرفت اما به صورت رسمی اولین کسی که از طرف حکومت اقدام به وقف به حرم امام رضا (ع) کرد، گوهرشاد بود.

بعد از حکومت تیموریان نیز حدود چند قرنی کشور در آشوب به سر می برد که بالاخره حکومت صفوی با ایجاد یک حکومت یکپارچه توانست ایران را منظم کند و تقریبا تمام مناطق ایران را مطیع حکومت مرکزی کند. در کلام بهتر بعد از حمله اعراب و نابودی حکومت های قبلی، حکومت صفوی اولین حکومت یکپارچه ایران محسوب می شد که به نوعی اصلی ترین و تاریخی ترین تحولات ایران نیز در این دوره اتفاق افتاد.

از جمله این تحولات را می توان گسترش علم و دانش و هنر دانست. در این دوره فیلسوفان، منجمان، تاریخ دانان و عالمان دین و علم بسیاری پرورش یافتند که هنوز هم نام آن ها بر سر زبان ها است. از جمله این اشخاص می توان به شیخ بها و میرداماد اشاره کرد. به جز این ها، ویژگی اصلی حکومت صفوی شیعه بودن آن هاست. به واقع حکومت صفوی قوی ترین حکومت شیعه تا آن زمان در طول تاریخ اسلام می تواند لقب بگیرد. همین شیعه بودن باعث شد که بسیاری از احکام دینی در این زمان برای مردم ایران تبیین شود و عملا تحولات زیادی در این دوران در مورد مسائل دینی اتفاق افتاد. (3)

حرم امام رضا (ع) در زمان صفوی

اما اگر بخواهیم به طور دقیق تر در مورد حرم امام رضا در دوره صفوی صحبت کنیم، باید بگوییم که اصلی ترین و مهمترین تغییرات این حرم دقیقا در این زمان ها رخ داد. در کلام بهتر شاه عباس اول به عنوان شاه صفوی با تعیین حکومت شیعی خود سعی کرد که تحت لقای شیخ های بزرگ چون شیخ بهایی و... موارد اسلامی را به درستی در جامعه حکومتی خود رعایت کند.

از جمله مهمترین دستورات اسلامی که تا آن زمان جسته و گریخته در جای جای ایران انجام می شد اما نظم خاصی نداشت، وقف بود. اولین قدم برای مهم جلوه دادن وقف را خود شاه عباس برداشت و این شاه با وقف چندین ملک حکومتی به بقاع متبرکه مانند امام رضا (ع) و حرم حضرت معصومه اولین و محکم ترین قدم های ساخت حرم امام رضا (ع) را برداشت. در کلام بهتر شاه عباس با بخشیدن اراضی اطراف حرم، سعی کرد که محل گسترش این حرم را فراهم بیاورد. از طرف دیگر دادن این اراضی باعث شد که کم کم مشهد رنگ و بوی شهریت به خود بگیرد.

اگر بخواهیم از ابتدای حکومت صفوی بگوییم، شاه طهماسب برای تثبیت حکومت خود و با توجه به این که ضریح چوبی دور مرقد امام رضا چندان دوامی نداشت، دستور داد که ضریح طلاکوبی را آماده کنند و این به عنوان اولین ضریح فلزی حرم امام رضا شناخته می شود. خواهر شاه طهماسب نیز دستور داد که پنجره ای از طلا برای این حرم ساخته بشود. طبق اسناد تاریخی این پنجره، به نوعی در محل پنجره فولاد (محل شفای بیماران) در حرم کنونی است.

اما در این مورد نمی توان با اطمینان نظر دارد. اما نکته بارز این جاست که به جز وقف زمین و ساخت حرم، ظروف و لوازم آسایش زائران نیز از طرف حکومت وقف شد و عملا امام رضا (ع) تبدیل به یک پایگاه قوی شیعه در آن زمان شد. صفویه به خوبی می دانست تا زمانی که بر جلال این حرم بیافزاید می تواند حکومت خود را مبنی بر شیعه جلو ببرد. زیرا حرم امام رضا (ع) مورد توجه اهالی شیعه، به خصوص شیوخ پر نفوذ بود.

در آن دوران شیخ های پر نفوذی چون شیخ بهایی می توانستند حتی حکم جهاد بدهند و این می توانست پایه های حکومت صفوی را بلرزاند از این رو شاهان صفوی حتی اگر به خاطر دل خودشان هم نباشد، برای تثبیت حکومت خود مجبور بودند که حرم امام رضا (ع) را مهم جلوه دهند تا به واسطه آن بتوانند شیوخ را سمت خود نگه دارند. البته به جز توجه به حرم امام رضا، مسائل دینی و کلاس های دینی نیز رونق بسیاری گرفت و اولین کلاس های رسمی حوزوی در این روان شکل گرفت که از ثمرات آن را می توان ملاصدرا دانست. (4)

هنر در وقف و حرم امام رضا (ع)

اما مسئله دیگری که باقی می ماند این است که در دوران صفویه، هنر ایرانی – اسلامی به اوج خود رسیده بود. در این دوران هنرمندان بسیاری از باب قلمزنی و نقاشی و خطاطی و ده ها هنر دیگر ظهور کردند. به طور کامل می توان این هنرها را در میدان نقش جهان اصفهان دید. بنابراین عملا ساخت و سازهایی که به صورت وقفی در حرم امام رضا (ع) صورت گرفته است، شامل این هنرها هم شده است و به نوعی می توان گفت که برخی از درب ها و بخش های مختلف حرم امام رضا هنوز به همان صورت باقی مانده است و می توان به راحتی این موضوع را در آن ها مشاهده کرد.

به طور کلی می توان گفت که در آثاری که در حرم امام رضا وجود دارد عملا می توان شاهد برخی اتفاقات جذاب بود. در کلام بهتر به جز این که وقف های سلطنتی صفوی به حرم امام رضا (ع) از روی سیاست بوده یا نه، این وقف ها جنبه ای دیگر از آثار مهم وقف را نشان می دهد. در این وقف چیزی بیشتر از منفعت جمعی وجود دارد.

در واقع در این آثار وقفی تماما می توان احساس کرد که مردم و زائران و کسانی که مشغول وقف چیزی یا اثری به این حرم هستند دوست دارند که امام را خوشحال کنند و عملا یک نوع قرارداد دلی با امام رضا (ع) دارند. این آثار بیشتر نشان دهنده علاقه به امام هستند. به خصوص در آثار ظریف کاری شده و طلا کاری به خوبی می توان این عشق و علاقه و مهر را مشاهده کرد. گویی فردی که این کار را کرده است و به نوعی عمر و جوانی خود را پای آن گذاشته است قراری با خود و امام خود دارد. (5)

پی نوشتها

گلچین معانی، احمد (.) 1347راهنمای گنجینه قرآن، مشهد، آستان قدس رضوی
Canby. Sheila )2007(. ”Royal Gifts to Safavid shrines“ in: Murraqa’e sharqi، ed. s. Rastegar and
Melville، Charles )1996(. Shah abbas and the pilgrimage to Mashhad“ in: safavid Persia، ed. charles Melville )London and newyork( 191-229
Soudavar، abdollah )1998(. A chinese Dish from the last Endowment of Princess Sultanum“ in: Iran and Iranian studies in honor of Iraj-e Af
Farhat، May )2002(. Islamic pietry and dynastic Legitimacy: The case of the Shrine of Ali b. Musa al-Rida in Mashhad. )10th-17th century( phD. Harvard University.