مالکیت در وقف: مالک اموال وقف شده، چه کسی است؟

وقف یکی از سنت های پسندیده در دین اسلام است. همواره در مورد فضیلت و محاسن این امر صحبت شده و حتی اصطلاحا به آن صدقه ی جاری گفته می شود. در ایران پس از اسلام به ویژه دردوران صفویه وقف های زیادی توسط مردم و شاهان صفوی به خصوص در مشهد و قم در تاریخ ثبت شده است.

وقف یکی از انواع منابع مالی در اقتصاد اسلام است که علاوه بر این که مزیت مالی برای جامعه ی اسلامی دارد، فرهنگ کمک به همنوع و ایثار را در جامعه رواج می دهد. معمولا در وقف فرد واقف ملک یا املاکی از اموال خود را با هدف کمک و دستگیری از فقرا و نیازمندان به امور خیر اختصاص می دهد. وقف دارای شرایط ویژه و مقررات قانونی و فقهی خاصی است و بهتر است که فرد واقف از شرایط عمومی و اختصاصی کاملا آگاه باشد.

وقف به چه معناست؟

اصطلاح وقف تقریبا برای همه افرادی که در جامعه ی اسلامی زندگی می کنند آشناست. وقف در لغت به معنای ساکن و حبس بودن است و در فقه از دسترس خارج کردن مایملک و جلوگیری از نقل و انتقال آن از طریق بخشش یا خرید و فروش معنی می دهد. وقف یک سنت برگزیده ی اسلامی است و همواره در احادیث و روایات از محاسن آن گفته شده است.

در قانون مدنی وقف به معنی آن است که عین مال از دسترس مالک خارج شده و منافع حاصل از آن ملک در راه خدا یا راهی که مورد نظر واقف ملک بوده است خرج شود. که این عمل اصطلاحا تسبیل نامی‌ده می شود. به عبارت دیگر اصل ملک نگهداری شده و منافع ناشی از آن در راه خیر هزینه می شود. (1)

ارکان وقت چه مواردی هستند؟

وقف مانند تمامی معاهده های دیگر دو طرف دارد. که برای هر یک بایستی شرایط شرعی و قانونی خاصی مدنظر قرار گیرد.

1.فردی که مال خود را وقف می کند یا واقف

2.طرف دیگر که اصطلاحا وقف به ایشان تحویل شده است یا موقوف علیه.

3.عین موقوف یا ملکی که وقف در مورد آن انجام می شود.

انواع وقف کدامند؟

وقف بر اساس نوع و ویژگی ها و شرایط خاص خود به دو دسته ی عمده طبقه بندی می شود:

وقف خاص

در این نوع وقف، واقف، فرد یا سازمان و یا گروه خاصی را به عنوان موقوف علیه یا استفاده کننده از وقف مشخص می کند. مانند وقف مالی .جهت مصرف استادان یا دانشجویان در یک دانشگاه خاص.

وقف عام

در این نوع وقف، واقف شخص یا گروه خاصی را برای استفاده از منفعت عین موقوف مشخص نکرده است. در واقف هدف واقف رساندن منفعت به عموم افراد اجتماع است. مانند وقف هایی که در ساختن مساجد و یا بیمارستان ها انجام می شود. اگر واقف برای اداره ی امور ملکی که وقف عام کرده است فردی را مشخص نکرده باشد، اداره ی اوقاف نظارت بر اداره ی آن را بر عهده می گیرد.

شروط وقت را بشناسیم

مورد وقف بایستی کلیه شرایط زیر را داشته باشد:

مال قابل رؤیت و عینی باشد. (منافع یا دیون نباشد)

ملک متعلق به وقف کننده باشد.

ملک مورد وقف بایستی درآمد و منفعت حلال داشته باشد و منفعت آن متعلق به فرد دیگری به جز وقف کننده نباشد. بنابراین وقف کردن ملکی که در رهن فرد دیگری است مجاز نیست.

در دوره ی استفاده از منفعت، از اصل مال به حد قابل توجهی کاسته نشود و یا اصل مال تمام نشود. بنابراین کالاها و مواد خوراکی و آشامیدنی را نمی توان وقف کرد.

مال موقوفه باید قابلیت تحویل شدن را داشته باشد. وقف مالی که امکان تحویل آن نباشد مجاز نیست.

موقوفه نباید برای بهره برداری جهت منفعت غیر مجاز در دین وقف شده باشد.

آخرین شرط برای صحیح بودن وقف، تحویل ملک مورد وقف است. (2)

اعتبار وقف چند نوع است؟

وقف به اعتبار زمان
وقف به اعتبار زمان به دو نوع وقف منقطع و وقف همیشگی دسته بندی می شود. در وقف منقطع، واقف مال را برای مدت زمان خاصی وقف می کند. در وقف دایم مدت زمانی برای وقف در نظر گرفته نمی شود.

به اعتبار منفعت که به دو دسته ی وقف عام و وقف خاص دسته بندی می شود

به اعتبار موقوف علیه یا موقوف علیهم. (3)

چه کسی مالک اموال وقف شده است؟

یکی از سوالات مهم در زمینه ی مال موقوفه پس از تحقق وقف بودن آن، دانستن این است که مالک مال موقوفه چه کسی است؟ با توجه به نظرات متفاوت صاحبان نظر در این زمینه وجود دارد که مهمترین آن ها به شرح زیر است.

ایجاد نوعی حق انتفاع و مالکیت واقف بر ملک موقوفه

عده ای از فقها اعتقاد دارند که ملک وقف شده به شکل وقف در املاک واقف باقی می ماند. زیرا ماهیت وقف با انتقال مالکیت منافات دارد. و تنها موردی که قابل انتقال است سود یا ثمره ی مال است که می تواند به موقوف علیه انتقال پیدا کند. در همین راستا واقف می تواند در صورتی که به اصل مال نیاز داشته باشد مجوز فروش آن به قیمت مال موقوفه را صادر نماید.

مواردی برای رد این نظریه وجود دارد به عنوان مثال انتقال مال وقف شده به موقوف علیه منافاتی با لزوم حبس ندارد و می توان پس از انتقال مورد وقف از واقف به موقوف علیه اجازه ی نقل و انتقال آن را از موقوف علیه سلب نمود. از طرف دیگر در پس از انجام وقف، واقف اجازه ی انجام هیچ گونه عمل حقوقی یا مادی نسبت به مال وقف شده را ندارد و از آن جایی که فروش ملک هم یک عمل حقوقی و مادی است، واقف را نمی توان مالک مال وقف شده دانست.

در ماده ی 61 قانون مدنی نیز توضیحاتی آورده شده است که نشان دهنده ی این است که واقف نمی تواند از وقف رجوع کند و یا تغییری در آن بدهد یا آن را از موقوف علیهم فردی خارج کند و یا فرد جدیدی را به موقوف علیهم وارد نماید. (4) و (5)

نظریه دوم مبنی بر مالکیت واقف علیه یا علیهم بر ملک موقوفه

بسیاری از فقها اعتقاد دارد که واقف در واقع تملیک ملک موقوفه را به موقوف علیه واگذار کرده است. در این نظریه اعتقاد بر این است که تصور این که ملک مالکی ندارد و یا مالکیت ملک پس از وقف همچنان با واقف است صحیح نیست و ضروری است که مالکیت به طرف مقابل وقف منتقل شود.

در رد این نظریه باید گفت که وقف نوعی مصادره ی مطلوب است. موقوفه مصداق مال است و به این که مال مالک نداشته باشد هیچ اشکالی وارد نخواهد بود.

از نظر فقهی مباحات همگی مال محسوب می شوند. ملکی که صاحب آن ها از آن ها اعراض کرده است نیز مالک ندارند تا زمانی که فردی مالکیت خود را بر آن اثبات کند. طرفداران این نظریه معتقدند که موقوف علیه مالک ملک وقف شده نیست و تنها مجاز است از منافع حاصل از ملک وقف شده استفاده نماید.

مالکیت اموال وقف شده متعلق به خداست

در نظریه سوم فقها اعتقاد دارند پس از وقف ملک، مالک آن خداست و موقوف علیه تنها مجاز است از منافع حاصل از ملک وقف شده بهره ببرد. این نظریه نیز مخالفات زیادی دارد، با این استدلال که مالک تمام جهان هستی پروردگار است اما فقه و امور حقوقی مواردی است که بایستی در زندگی روزمره انسان ها به آن رسیدگی شود؛ بنابراین بایستی اختیار این اموال از نظر حقوقی دراختیار فرد یا سازمانی قرار داشته باشد.

نظریه چهارم؛ فک ملک

فک ملک به معنی آزاد کردن مال و خارج کردن آن از مالکیت مالک است. نظریه پردازان اعتقاد دارند که ملک پس از وقف از مالکیت مالک خارج می شود ولی الزاما مالکیت به فرد دیگری انتقال پیدا نمی کند. در این حالت ملک موقوفه دارای شخصیت حقوقی دانسته می شود و متولی آن یک سازمان یا نماینده ی آن سازمان است. در این حالت مشکل مشخص بودن مالک برای املاک موقوفه حل می شود. (4) و (5)

قانون مدنی در تبعیت از قانون فقه وقف را حبس مال و تسبیل منافع تعریف کرده است. به این معنی که پس از این که وقف با توجه به شرایط وقف انجام شد، ملک از اختیار وقف کننده خارج می شود و هیچ گونه معامله، انتقال یا فروش ملک را نخواهد داشت. ملک از اموال دارایی های وی خارج شده و امکان طلب ملک مورد وقف برای طلبکاران وقف کننده نیز وجود نخواهد داشت.پس از تحقق وقف، مورد وقف شخصیتی حقوقی می شود.

بنابراین پس از انعقاد عقد وقف، واقف و یا موقوف علیه هیچ کدام مالک مورد وقف نخواهند بود. در ماده ی 3 قانون تشکیلات و اختیارات سازمان حج و اوقاف و امور خیریه به صراحت این مساله عنوان شده و مورد وقف به عنوان شخصیتی حقوقی به رسمیت شناخته شده است.

پذیرش شخصیت حقوقی برای مورد وقف باعث شده اختلافات فقهی در این زمینه به پایان برسد و نیز مورد وقف از طلبکاران وقف کننده و موقوف علیه نیز حق قانونی برای تصرف این اموال نخواهند داشت. (6)

جمع بندی و نتیجه گیری

سنت دینی وقف که از رسوم پسندیده ی مسلمانان است، دارای شروط ویژه ای است. رعایت شروط و مشخص بودن تمامی زوایا از مقدمات انجام وقف است و پس از این که عهد وقف تایید شد. مالک مورد وقف به دلایل با اهمیتی بایستی مشخص باشد. از دیرباز در فقه اختلاف نظر هایی درمورد مالک مورد وقف وجود داشته است که همگی سعی بر حفظ شرایط و استمرار منفعت مورد وقف برای جامعه ی اسلامی داشتند.

اما در نهایت تمامی فقها بر سر نظریه ای در این زمینه به توافق رسیدند. این نظریه اعلام می کند که مورد وقف پس از عقد وقف به صورت شخصیتی حقیقی در آمده و مالک مورد وقف خواهد شد. در واقع مورد وقف از مالکیت واقف و واقف علیه خارج شده و تنها منفعت آن توسط واقف علیه در مواردی که شرع مجاز دانسته صرف خواهد شد. (6)

پی نوشتها

www.yasa.co
www.yasa.co
www.yasa.co
آل کاشف محمدالغطا، حسین، تحریرالمجله مکتب، المرتضویه، اول؛چاپ بی تا، نجف
علم الهدی سیدمرتضی،، الانتصاردارالقرآن، ،قم ,۱۴۰۵هق,چاپ اول
حلی، ابوجعفر محقق و المبسوط فی فقه الامامیه، المکتب المرتضویته لاحیا آثار جعفریه، قم، 1378 ه ق، چاپ اول