مبادله مالی سفته بازی های کوتاه مدت از منظر اقتصاد اسلامی و اثرات آن در جهش تولید

امروزه فعالیت های اقتصادی تأثیر مستقیمی بر روی تمامی جوانب زندگی بشر دارند. از این رو می توان از آن به عنوان یک عامل تعیین کننده در سرنوشت جوامع نام برد؛ به همین خاطر تمامی کشورهای جهان نگاهی ویژه بر روی انواع فعالیت های اقتصادی دارند و جنبه های منفی و مثبت آن را می سنجند.

به جرأت می توان گفت که در عصر حاضر جنگ های سیاسی بر سر استعمار قلمروی کشورهای دیگر معنای خود را از دست داده است و بیشتر کشورهای جهان سعی دارند از جهت اقتصادی جایگاه و موقعیت خود را در جهان تثبیت نمایند. در این بین فعالیت های اقتصادی نسبتاً جدیدی پا به عرصه وجود گذاشته اند که هر یک می توانند تأثیرات منفی یا مثبتی بر روی چرخه اقتصادی یک کشور و یا حتی سایر کشورها داشته باشد.

سفته بازی یکی از فعالیت های اقتصادی محسوب می‌شود که اخیراً رواج زیادی پیدا کرده است. در این مقاله نگاهی به تأثیرات مبادله مالی سفته بازی های کوتاه مدت از منظر اسلامی و اثرات آن در جهش تولید و نسبت آن از یک سو با کنز و از سوی دیگر با بیع غرری، مقامره و رهان خواهیم داشت.

سفته بازی چیست؟

سفته بازی به خرید دارایی و ابزارهای مالی از جمله ارز با امید افزایش قیمت آن در آینده گفته می شود. این افراد هنگامی که قیمت ها پایین است شروع به سرمایه گذاری می کنند و به محض افزایشِ قیمت دارایی هایشان، آن را با قیمت بالاتری می فروشند و از نوسانات بازار سود می برند.

البته همیشه معاملات به نفع آن ها تمام نمی شود و در این نوع معاملات مالی احتمال از دست رفتن تمام سرمایه یا بخشی از آن بسیار بالاست؛ اما در صورتی که معامله به سود معامله گر بیانجامد، سود قابل توجهی نصیب فرد می گردد. سفته بازان بیشتر تصمیمات خود را براساس تحلیل های فنی و روند حرکت بازار می گیرند. در این نوع معاملات احتمال ضرر بیشتر از احتمال رسیدن به سود است.

مبادله مالی سفته بازی های کوتاه مدت یکی از مهمترین نگرانی های پژوهشگران اقتصادی اسلامی محسوب می‌شود؛ چرا که در اسلام، وجود شفافیت در معامله یکی از شروط اصلی سلامت معاملات است و این اصل در سفته بازی نقض می شود. با وجود اینکه کسب درآمد از طریق سفته بازی های کوتاه مدت از نظر بسیاری از فقهای اسلامی و پژوهشگران اقتصادی کار پسندیده ای نیست و مورد تردید واقع شده است اما سفته بازی در اعماق فعالیت های اقتصادی بسیاری از کشورها ریشه کرده است و عملاً به عنوان یک فعالیت اقتصادی رایج به حساب می آید. (1)

نسبت فعالیت های سفته بازی کوتاه مدت با کنز، بیع غرری، مقامره و رهان

رابطه سفته بازی و کنز: کنز از نظر لغوی به معنای ذخیره نقره و طلاست اما فقط به آن محدود نمی شود و به انباشت بی اندازه هر نوع مال و ثروت و پرهیز از سرمایه گذاری آن در فعالیت های تولیدی و تجاری اطلاق می گردد.

کنز به قدری در دین اسلام مورد مذمت قرار گرفته است که خداوند در آیه ۳۴ و ۳۵ سوره توبه به طور مستقیم به آن اشاره نموده است. در این آیه آمده است که « ای کسانی که ایمان آورده اید، بسیاری از دانشمندان یهود و راهبان، اموال مردم را به ناروا می خورند، و [آنان را] از راه خدا باز می دارند، و کسانی که زر و سیم را گنجینه می کنند و آن را در راه خدا هزینه نمی کنند، ایشان را از عذابی دردناک خبر ده.» بر همین اساس بسیاری از فقها نیز احتکار اموال را امری ناپسند و خلاف شرع می دانند.

همچنین از نظر پژوهشگران اقتصادی نیز کنز به شدت می تواند به بنیان اقتصادی یک کشور لطمه وارد نماید. کنز باعث تلنبار شدن سرمایه و به دنبال آن در گردش مالی جامعه اختلال ایجاد می نماید و ارتباط مستقیمی با افزایش قیمت می گردد و از طرفی بر هم زدن ثبات اقتصادی را مورد هدف قرار می دهد.

به نحوی می توان کنز و سفته بازی را به هم مرتبط دانست؛ چرا که گاهی بعضی از سفته بازان دست به خرید، انباشت و احتکار کالاها ، اوراق مالی و اقلامی می زنند که نیازی به آن ها ندارند و فقط به امید افزایش قیمت آن ها را خریداری می کنند. که این کار مصداق کنز است. البته همیشه نمی توان کنز را به عنوان نوعی سفته بازی کوتاه مدت دانست. در این بین افرادی نیز وجود دارند که به امر سرمایه گذاری مشغول هستند که مفهومی کاملاً جدا از کنز دارد. (2)

رابطه غرر و سفته بازی

غرر یک واژه عربی است که به معنای اغفال کردن، فریب دادن، تطمیع و مخاطره کردن است. غرر در امور مالی اسلامی مسئله مهم و حائز اهمیتی است. بسیاری از اقتصاددانان و پژوهشگران اقتصادی غرر را به عنوان چیزی تعریف می کنند که نتایج نامعلومی دارد. می توان گفت که غرر در معاملاتی اتفاق می افتد که موضوع و مسئله مالی در آن از قبل تعیین و مقرر نشده باشد.

بنابراین، غرر در اسلام به هر نوع معامله ای اشاره دارد که به دلیل کمبود اطلاعات و اطلاع از نتیجه نهایی قرارداد یا ماهیت و کیفیت موضوع آن وجود یا توصیف آنها قطعی نیست. به حتم سفته بازی یکی از مصداق های بارز غرر است. زحیلی اندیشمند معاصر، غرر را به عنوان معامله ای تعریف می کند که در آن خطر از دست رفتن اموال طرفین وجود دارد.

همانطور که گفته شد یکی از ویژگی های سفته بازی این است که در اینگونه معاملات شفافیتی وجود ندارد که این دقیقاً بر روی معاملات غرری نیز صدق می کند. از آنجا که عدم وجود شفافیت در معاملات از نظر اسلام پذیرفته شده نیست، قریب به اکثر فقها نیز اینگونه معاملات را باطل می دانند. البته در این بین اختلاف نظرهایی وجود دارد. بعضی از فقها و اقتصاددانان صرف وجود جهالت را دلیل بر غرری بودن یک معامله نمی دانند و وجود ضرر را نیز برای بطلان اینگونه معاملات لازم می دانند. (3)

رابطه مقامره و رهان با سفته بازی

مقامره نیز یکی دیگر از عقود غیرشرعی است که طرفین آن وارد یک رقابت و مسابقه با یکدیگر می شوند و در آن شرط می گذارند که بازنده مبلغ خاصی را به فرد برنده پرداخت نماید. در نهایت در این نوع معاملات یکی از طرفین بازنده و دیگری برنده خواهد شد. تنها عامل تعیین کننده در مقامره شانس است. در این نوع معاملات احتمال از دست دادن سرمایه به دفعات بیشتر از احتمال کسب درآمد است. به نوعی نمی توان نام معامله را بر روی مقامره گذاشت و نوعی شرط بندیست.

همچنین رهان نیز معنایی شبیه مقامره دارد اما با این تفاوت که در این نوع شرط بندی، افراد خود مستقیماً وارد رقابت با یکدیگر نمی شوند؛ بلکه با یک دیگر بر سر برد یا باخت دیگران شرط بندی می کنند.

این نوع معاملات تاثیرات روانی و اقتصادی منفی زیادی بر روی افراد دارد و در اکثر موارد افراد پس از گذشت مدتی از ورودشان به این عرصه علاوه بر اینکه دچار اختلالات روانی می گردند، حجم زیادی از سرمایه و داریی خود را از دست می دهند. با این حساب به علت مجهول بودن نتیجه و بالا بودن احتمال ضرر، می توان سفته بازی کوتاه مدت را نیز نوعی مقامره و رهان دانست؛ که هم دین اسلام و هم پژوهشگران اقتصادی به شدت با آن مخالف هستند.

نکته ای که در تمامی مبادلات مالی کوتاه مدت به طور مشترک وجود دارد این است که این نوع مبادلات مالی، نامولد هستند و حاصل آن ها را اگر نخواهیم منفی بدانیم، مثبت هم نمی توانیم بدانیم و منجر به هیچ گونه تولیدی نمی شوند. (4)

زیان های سرمایه در مبادلات سفته بازی کوتاه مدت

مبادلات سفته بازی کوتاه مدت بزرگترین زیان را برای جهش تولید دارند. به گفته کارشناسان، جهش تولید زمانی محقق می شود که سرمایه گذاری طولانی مدت بر روی یک فعالیت اقتصادی انجام گیرد حال آنکه افرادی که قصد انجام سرمایه گذاری های کوتاه مدت را دارند هیچ گاه زمان و سرمایه ی خود را صرف فعالیت های طولانی مدت نخواهند کرد و دغدغه آن ها افزایش تولید و بالا بردن بازدهی منابع کشور نیست؛ بنابراین وارد چنین عرصه ای نخواهند شد.

همچنین سفته بازی های کوتاه مدت گاهی می توانند قیمت ها را از حد معقول فراتر برده که همین امر باعث ایجاد نوسان در قیمت های بازار می گردد. هرچند که ممکن است این افزایش قیمت موقتی باشد اما تاثیراتی که این افزایش قیمت بر روی ثبات اقتصادیِ افراد، شرکت ها و حتی کشورها ایجاد می کند، دراز مدت است. یکی دیگر از مضرات سفته بازی این است که در اثر افزایش غیر واقعی قیمت ها نوعی حباب در بازار سرمایه و بازار اقتصادی ایجاد می کند که قطعاً منجر به افزایش بیشتر میزان تورم خواهد شد. مبادله مالی سفته بازی های کوتاه مدت از این طریق تعادل بازار را بر هم می زند. (5)

جمع بندی و نتیجه گیری

سفته بازی های کوتاه مدت به معاملاتی اطلاق می شود که تنها هدف آن کسب درآمد از طریق معاملات پر ریسک و با نتایج نامعلوم است. این نوع مبادلات مالیِ کوتاه مدت آثار مخرب زیادی بر روی اقتصاد جامعه بر جای می گذارند. مهمترین آن این است که افراد انگیزه و میل خود را برای مشارکت در طرح های اشتغال زایی و افزایش میزان تولید از دست می دهند که این امر می تواند اقتصاد یک کشور را به قهقرا بکشاند.

در این نوع مبادلات مالی ریسک از دست دادن سرمایه بسیار بالاتر از کسب درآمد است. البته اینگونه معاملات ممکن است فوایدی نیز داشته باشند اما قطعاً این تاثیرات موقتی است. به همین روی، تعداد مخالفین با این نوع مبادلات مالی بسیار بیشتر از موافقین آن است؛ با این حال باید گفت که مبادلات مالی کوتاه مدت رواج زیادی پیدا کرده اند.

مبادلات مالی سفته بازی تنها از دیدگاه اسلام و پژوهشگران اقتصادی مذموم نیست؛ بلکه در سراسر دنیا به عنوان یک فعالیت اقتصادی منفی از آن یاد می گردد. البته در این بین در میان کارشناسان و فقها، غرر یا مقامره بودن یک معامله را منوط به شرایط خاصی می دانند.

صرف نظر از شبه کنزی بودن مبادلات سفته بازانه کوتاه مدت، حداقل تحت شرایط معینی مبادله سفته بازانه کوتاه مدت می تواند مصداق بیع غرری و رهان تلقی شود. برای مثال عده ای از فقها بر این نظرند که تا زمانی که معامله مجهول با ضرر همراه نباشد، معامله غرری به حساب نمی آید. در هر صورت جهت رفع مشکلات حاصل از اینگونه معاملات، مخالفین و موافقین سفته بازی بایستی به اتفاق نظر برسند. (6)

همچنین بعضی از افراد سفته بازی را با سرمایه گذاری مقایسه می کنند. بله، سفته بازان مانند سرمایه گذاران به این امید داراند که دارایی هایشان را با قیمت بالاتر بفروشند؛ اما تفاوتی که با هم دارند این است که سرمایه گذاران با قصد و به طور دانسته اموال خود را بر روی معاملات کم ریسکی سرمایه گذاری می کنند که احتمال کسب سود در آن ها بالاست.

این در حالیست که سفته بازان بر روی معاملات پر ریسکی سرمایه گذاری می کنند که احتمال از دست دادن سرمایه در آن ها بسیار بالاست اما در صورت برد سود قابل توجهی نصیب سفته باز می گردد. در بهترین شرایط، مبادلات مالی سفته بازی های کوتاه مدت یک بازی حاصل جمع صفر است و ممکن است یک بار سفته باز از معامله ای درآمد قابل توجهی کسب نماید اما در معامله بعدی، به همین میزان و یا حتی بیشتر دچار ضرر و زیان گردد.

پی نوشتها