انباشت کالاهاي وارداتي در گمرک، توسعه يا وابستگي؟

در دهه ي پنجاه شمسي

چکيده:

افزايش قيمت نفت در دهه ي 50 شمسي به جاي اينکه باعث توسعه و پيشرفت کشور شود باعث از دست رفتن سرمايه بسيار و هم ايجاد نابساماني در سازمان هاي دولتي گرديد. درآمد نفت براي خريد کالاها و لوازم مختلف به کار انداخته شد که هم سبب تورم بي سابقه گرديد و هم بنادر و گمرکات کشور را با حجم عظيمي از کالاهاي وارداتي روبرو کرد. اوضاع در اواسط دهه ي 50 به حدي بحراني شد که براي رفع مشکلات پيش آمده در گمرکات، بنادر و فرودگاهها محمدرضا پهلوي خود وارد عمل شد.

واژگان کليدي:

نفت، افزايش قيمت، واردات، گمرک، راهها، بنادر، فرودگاهها، دهه پنجاه، رژيم پهلوي، اقتصاد

مقدمه

در ابتداي دهه ي پنجاه شمسي بهاي نفت افزايش بي سابقه اي يافت و در مدت کمتر از دو سال از بشکه اي 2/5 دلار به بشکه اي 12 دلار رسيد ( مجيدي 1382، 140 ). اين مسأله بسياري از تحليلگران اقتصادي وقت را بر آن داشت در خصوص اهميت افزايش قيمت نفت و تأثير آن بر سياست اقتصادي دولت ها به بحث بپردازند و اوضاع کشورها را تجزيه و تحليل نمايند. همان زمان بسياري از اقتصاددانان بر اين باور بودند که اگر تزريق پول نفت به اقتصاد کشورهاي نفت خيز با مکانيسم هاي دقيق همراه نشود افزايش قيمت نفت به جاي اينکه وضعيت اين کشورها را بهبود بخشد آنها را با چالش هاي جدي رو به رو خواهد کرد. معلوم است اين وضعيت براي کشورهايي که « در تاريکي تصميم مي گيرند و برنامه ريزي مي کنند و بودجه تنظيم مي نمايند » تا چه حد خطرناک است ( همو، 140 ).
براي تبيين وضعيت اقتصادي کشورهاي نفت خيز و پيامدهاي افزايش قيمت نفت در آن کشورها، در اين مقاله سعي شده است به زبان ساده اوضاع کلي اقتصادي، تحليل و نقطه هاي آسيب پذير اقتصاد کشورهاي نفت خيز نشان داده شود تا معلوم گردد که اگر با پديده ي افزايش قيمت نفت با درايت برخورد نشود چه اثرات سوئي مي تواند داشته باشد و حتي مي تواند انقلاب هاي اجتماعي و سياسي را سبب گردد.
اصلي در اقتصاد هست که بسياري از مسائل اقتصادي را با آن مي سنجند و آن اصلِ عرضه و تقاضاست. هماهنگي عرضه و تقاضا به طور عموم سبب سلامت اقتصاد يک کشور است. اما اگر عاملي وارد اقتصاد شود و اين تناسب را بر هم زند اقتصاد کشور آسيب جدي مي بيند. اين چيزي بود که در اقتصاد ايران ناديده گرفته شد ( يگانه 1384، 233 ).
بخواهيم يا نخواهيم بپذيريم اقتصاد قانونمندي خاص خود را دارد و با دستورالعمل و اجبار نمي توان براي هميشه قيمت کالاهايي را ثابت نگه داشت يا آن را افزايش يا کاهش داد. اقتصاد مکانيسم و عملکرد خود را دارد يا به عبارت ديگر اين اجتماع است که به مکانيسم اقتصاد حرکت مي دهد. اين نکته اي بود که بعضي از رجال اقتصادي ايران بر آن تأکيد مي ورزيدند اما مقامات بالاتر نمي پذيرفتند ( عاليخاني 1381، 235 ).
افزايش قيمت نفت را از دو منظر بايد نگريست: يکي از منظر کشورهاي نفت خيز و ديگري از نگاه کشورهاي صنعتي و خريدار نفت. قيمت نفت افزايش يافت و پول قابل ملاحظه اي به دست کشورهاي نفت خيز رسيد اما در مقابل کشورهاي صنعتي که اين نفت را به مصرف مي رسانيدند مجبور بودند براي جبران افزايش قيمت نفت، قيمت کالا و خدمات خود را افزايش بدهند. پيش از اين اگر يک وسيله ي برقي که در کارخانه هاي ايران مورد استفاده بود با قيمت ده دلار به دست کارخانه دار مي رسيد، اکنون بايد بابت آن 50 دلار پرداخت مي شد. اين اولين تأثير افزايش قيمت نفت بود. بعد از آنکه تقاضا بر عرضه غلبه کرد وضع از اين هم بدتر شد. از يک سو کشورهاي نفت خيز درصدد بودند درآمد نفت را هزينه کنند و از سوي ديگر به خدمات کشورهاي صنعتي که خريدار نفت هم بودند نياز داشتند. وقتي که قيمت نفت بالا رفت و تقاضا افزايش يافت از دو جهت قيمت خدمات کشورهاي صنعتي افزايش يافت: يکي به سبب افزايش قيمت نفت که آنها مجبور بودند قيمت محصولات خود را افزايش دهند تا هزينه اي که از ناحيه ي افزايش نفت بر آنها تحميل گرديده بود جبران شود و هم از جهت اينکه وقتي تقاضا براي کالايي زياد شود خود به خود قيمت آن نيز افزايش مي يابد.
ايران در ابتداي دهه ي پنجاه در بسياري از زمينه ها هنوز عقب مانده بود. راهها، بنادر، فرودگاهها و اسکله ها پاسخگوي نيازها نبود ( سند شماره ي 5 ). کشور در بسياري از زمينه هاي توليدي و صنعتي به خارج وابستگي داشت. اما در اين وضعيت قيمت نفت افزايش يافت و دولت پودار شد. اکنون دولت مي خواست اين پول را به اقتصاد تزريق کند و يکشبه راه صد ساله را برود. سازمان هاي دولتي به تکاپو افتادند و طرح و برنامه هاي کلان را در دستور کار خود قرار دادند، چنين بود که ساخت و سازها شروع گرديد و پروژه هاي عظيمي طرح ريزي شد. سازمان هاي دولتي اکنون مي توانستند برنامه هاي نوسازي را د نبال کنند و به مدد پول نفت، کارخانه بسازند، پل احداث کنند، راهسازي نمايند، فرودگاهها را گسترش دهند، بافت هاي فرسوده شهرها را نوسازي کنند و بسياري ديگر از اين عمليات شگرف را دنبال نمايند ( يگانه 1384، 149 ).
اين ايده البته به جاي خود ستودني است. کيست که نخواهد کشورش را پيشرفته و سازمان يافته و مدرن و متجدد ببيند؟ اما اگر اجراي چنين پروژه هايي و تبديل چنين رؤياهايي به واقعيت با تدبير همراه نباشد مي تواند سبب گردد که معادل آنچه کشور به دست آورده، از دست بدهد. اين امري بود که در ايران دهه ي 50 اتفاق افتاد.
وقتي با زمزمه ي افزايش قيمت نفت تکاپوها شروع شده بود مديران سازمان برنامه که موظف به تأمين اعتبار مورد نياز بودند با حجم عظيمي از درخواست ها رو به رو شدند. عبدالمجيد مجيدي، رئيس وقت سازمان برنامه و بودجه، مي گويد: « وقتي درآمد نفت قرار بود بالا برود ما وحشتمان مي گرفت چون هميشه بيش از آنچه عملاً درآمد اضافه شود تعهدات اضافه مي شد. » ( مجيدي 1382، 140 )
اين در حالي بود که بسياري از مقامات دولتي تنها افزايش درآمد را مي نگريستند و از بسياري موانع و مشکلاتي که فرارويشان بود يا در آينده امکان داشت وقوع يابد غافل شده بودند.
براي تبيين موضوع بايد از تمثيلي استفاده نمود. فردي تصميم مي گيرد کارخانه اي احداث کند. او خانه اي دارد که در حال حاضر 250 ميليون تومان ارزش دارد و باغي دارد که به همين قيمت مي خرند. اين فرد با خود مي انديشد که اکنون 500 ميليون تومان سرمايه دارد و مي تواند کارخانه اي با همين سرمايه بسازد. او کار خود را با گرفتن اعتباري از بانک شروع مي کند. زميني مي خرد و ساخت و ساز را شروع مي کند و کار را تا نيمه به پيش مي برد اما ناگهان قيمت مصالح و ديگر خدمات افزايش مي يابد و محاسبات او را دستخوش تحول مي کند. آنچه را هم که او به عنوان سرمايه تلقي مي نمود اکنون به نصف بها از او نمي خرند. اين فرد تاکنون مبالغي هم هزينه کرده است. او مي بيند جز با فروش خانه، کار پيش نمي رود اما خريداري براي خانه پيدا نمي شود. مدتي که مي گذرد مجبور مي شود خانه را به نصف بها بفروشد و کار خود را تا مرحله اي جلو ببرد، اما افزايش قيمت مصالح مانع از آن مي شود که بتواند کار را به اتمام برساند، باغش را هم مي فروشد اما با فروش آن هم راه به جايي نمي برد. اکنون بايد به تعهدي که به بانک داده، عمل نمايد که اين مسأله را ديگر نمي تواند ناديده بگيرد. او ناچار مي شود کار را نيمه رها کند؛ حال هم خانه اش به فروش رفته و هم باغش و آن هم به نصف قيمت و تعهد بانکي هم دارد و هيچ سرمايه ي ديگري ندارد. او اکنون کار را رها مي کند با دنيايي از مشکلات و تعهدات.
مي توان گفت اين فرد نه کارخانه اي را به بهره برداري رسانده و نه توليدي ايجاد کرده، بلکه فقط هست و نيستش را از دست داده است. همين فرد اگر با حساب و کتاب دقيق تري وارد کار مي شد مسلماً مي توانست در وضعيت بهتري قرار گيرد اما چون همه ي جوانب کار را نديده بود با اين مشکلات رو به رو شد.
دولت ايران نيز درست همين وضعيت را داشت. وقتي قيمت نفت افزايش يافت ايران صاحب ذخيره ي ارزي زيادي شد و بلافاصله شروع به اجراي طرح هاي گسترده نمود اما چون تورم، ميزان توانمندي داخلي، نيروي کار متخصص و بسياري زمينه هاي ديگر را در محاسبه ي خود داخل ننموده بود با بحران هاي جدي روبرو گرديد. البته همان زمان بودند کساني که خطر را حس مي کردند و هشدار مي دادند اما گويي پول نفت همه ي مقامات را مست کرده بود.
اکنون با توجه به بحث مختصر بالا يکي از معضلات اقتصاد ايران در دهه ي پنجاه مورد بررسي قرار گرفته و اسنادي نيز براي اثبات ادعا در پايان بحث ارائه مي شود.
با افزايش قيمت نفت پروژه هاي زيادي اجرايي گرديد اما براي انجام بسياري از کارهاي فني و صنعتي، به محصولات و مصالح صنعتي خارجي نياز افتاد که مي بايست تهيه مي شد. بنيان کار که ريخته شد به کارخانه هاي خارجي سفارشاتي داده شد و اين امر در مقياسي بسيار وسيع صورت گرفت. پس از آن بلافاصله سيل کالاهاي خارجي به سوي کشور سرازير شد به نحوي که نه بنادر چنين ظرفيتي داشتند و نه فرودگاهها. راههاي شوسه و راه آهن هم در حد مشخصي مي توانستند فعاليت نمايند و جوابگوي بخشي از تقاضاها بودند. هر چه زمان مي گذشت حجم کالاها در گمرکات کشور افزايش مي يافت و گاه اتفاق مي افتاد که بار کشتي ها براي هفته ها تخليه نمي شد و صاحبان کشتي هزينه اي نيز بابت معطلي در بنادر دريافت مي کردند که از جمله، همين هزينه ي اضافي به اضافه ي هزينه ي انبارداري، آسيب ديدگي کالاها و فاسد شدن بعضي کالاها، بسياري از محاسبات را به هم مي زد ( اسناد شماره ي 3 و 5 ).
منوچهر فرمانفرماييان که خود از نزديک با اين مسائل رو به رو بود در اين خصوص مي نويسد: « کشورهاي صادر کننده ي نفت براي سه سال ديگر با چنان سرمستي و آزمندي به خريد رو کردند که نظيرش را دنيا هرگز به خود نديده بود. اين امر به صورت صف کشتي هايي که در دريا منتظر بودند و نمي توانستند بار کالاهايشان را خالي کنند خود را نشان مي داد. پولي که بابت خسارت معطلي کشتي ها و انبارداري و هزينه ي ضايعات پرداخت مي شد در واقع ثروتي بود که دور ريخته مي شد. » ( فرمانفرماييان 1386، 476 )
در اين زمان بود که سازمان بازرسي ارتش درگير موضوع شد و گزارشي از وضعيت بنادر کشور تهيه نمود و به عرض محمدرضا پهلوي رسانيد. در پي اين گزارش دفتر مخصوص شاهي نيز اوامر ملوکانه! را به نخست وزيري ابلاغ کرد. نخست وزيري هم از وزارتخانه ها، سازمان ها و شرکت هاي دولتي خواست که براي ترخيص کالاهاي سفارشي خود مراجعه نمايند و علت تأخير ترخيص کالاها را نيز بيان دارند تا به استحضار دفتر مخصوص شاهنشاهي برسد.
در پي اين دستور، بين سازمان هاي دولتي مکاتباتي صورت گرفت و هر وزارتخانه، سازمان و شرکتي که پاسخ داد، بخشي از موانع کار را برشمرد ( سند شماره 7 و ضمايم آن ). مواردي هم بود که صاحب کالا شناسايي نمي شد و براي شناسايي سازماني که کالا سفارش داده بود و از ترخيص آن خودداري کرده بود ماهها مکاتبه مي شد ( سند شماره ي 7/8 ).
گاهي روزنامه هاي وابسته به دولت نيز نمي توانستند از واقعيت امر چشم پوشي کنند و اقدام به درج گزارش هايي مي نمودند که البته بعضي از مسئولين را برمي آشفت و حقيقت را انکار مي کردند ( سند شماره ي 7/4 ).
براي غلبه بر اين نارسايي ها سعي گرديد اسکله هاي تجاري احداث شود تا بخشي از مشکلات از ميان برود اما همين مسأ‌له نيز خود به مشکلي تبديل شده بود. بسياري از پروژه هايي که براي غلبه بر اين قبيل مشکلات به مرحله ي اجرا رسيد به موقع تکميل نمي شد و اين خود بر نارضايتي ها دامن مي زد ( سند شماره ي 4 ).
در سال 1354 بعضي از شرکت ها و سازمان هاي دولتي از جمله شرکت هاي ملي نفت، صنايع پتروشيمي، ذوب آهن [ و ] سازمان هاي انرژي اتمي و بنادر و کشتيراني از دولت خواستند تأسيسات بندري خاصي براي آنها ايجاد شود تا با فراغ خاطر بتوانند نيازمندي هاي خود را برطرف نمايند و محمدرضا پهلوي هم از اين طرح حمايت کرده بود ( سند شماره ي 2 ).
گاه هزينه ي انبارداري کالاها و عدم پيش بيني آن در بودجه، کار ترخيص کالا را به تأخير مي انداخت. براي رفع مشکل، بعضي سازمان ها از نخست وزيري درخواست مي نمودند به گمرک دستور داده شود در اين قبيل موارد با آنها همکاري نمايد ( سند شماره ي 17 ).
مدتي که گذشت فرياد همه به آسمان برخاست. کمر گمرکات زير بار واردات خم شد و انبارهاي گمرک مملو از کالا گرديد. ترخيص کالا متضمن تشريفاتي بود و حمل آن نيز مقدماتي لازم داشت که آن مقدمات فراهم نشده بود. هر چه زمان مي گذشت مسأله وجه نامناسبي به خود مي گرفت.
گذر هر کس به بنادر ايران مي افتاد از حجم عظيم کالاهاي وارداتي که در اطراف به طرز نامطلوبي روي هم چيده شده بود متعجب مي گرديد. سر آنتوني پارسونز سفير انگلستان در ايران از بازديد خود از اسکله هاي خرمشهر چنين روايتي دارد: « من اسکله هاي خرمشهر را در منتهي اليه خليج فارس که بندر عمده ي تجارتي ايران بود ديدم و از مشاهده ي کوههاي انباشته از ماشين آلات و کالاهاي مصرفي و کيسه هاي شکر و سيمان که بدون نظم و ترتيب در کنار هم ريخته شده بود منظره اي که شايد هرکول را هم به وحشت مي انداخت، شگفت زده شدم. » ( پارسونز 1363، 25 )
اين در حالي بود که حتي قبل از ورود بي حد و حصر کالا به بنادر کشور، مسئولان به نارسايي ها و کمبود امکانات و وسايل اشاره مي کردند. در همان زمان گزارش هاي فني حمايت از آن داشت که مسئولين امر براي انبار، ترخيص و انتقال کالاهاي وارداتي با مشکلات جدي رو به رو بودند. علاوه بر آن تباني، اخذ رشوه و ناديده گرفتن حقوق دولت و فساد و نابودي بعضي از اقلام نيز مقامات را به شدت نگران کرده بود. از جمله کساني که در اين خصوص گزارش مشروحي براي اميرعباس هويدا نخست وزير وقت فرستاد سپهبد روحاني بازرس ويژه ي نخست وزيري بود که هشدار لازم را به نخست وزير داده بود ( سند شماره ي 1 ).
در نيمه هاي دهه ي پنجاه وضعيت بنادر، فرودگاهها و پايانه هاي بازرگاني کشور به حدي نابسامان شد که شاه وارد ميدان گرديد. او ابتدا دستور داد شه بندري در بندرعباس بسازند و دستگاههاي اجرايي مربوطه به تکاپو افتند، اما خود اجراي چنين طرحي هم زمان مي برد و هم بر حجم کالاهاي بنادر مي افزود. چرا که ساخت همين بنادر هم مستلزم حجم ديگري از واردات بود که کار را مشکل تر مي کرد ( سند شماره ي 5 ).
بعد از آنکه وضع خيلي بحراني شد شاه فرماني صادر کرد که بنادر از کالا تخليه گردد و بعد که مشاهده کرد باز هم مسأله حل نشده است با تأکيد بر مجازات متخلفين از مسئولين امر توضيح خواست ( سند شماره ي 6 ). اما مسأله با دستور حل نمي شد چرا که خانه از پاي بست ويران بود.
آنچه در ادامه مي آيد بخش اندکي از اسناد فراوان در اين زمينه است که در آرشيو مرکز پژوهش، سنجش و اسناد رياست جمهوري موجود است. تحليل اين اسناد و بازنگري در آنها مي تواند به منزله ي چراغي فراراه تصميم گيران امروز کشور باشد که قبل از اقدام به هر کاري، اول سابقه ي امر را ببينند و مسأله را از جنبه هاي مختلف مورد مداقه قرار دهند و بعد تصميم بگيرند.

سند شماره ي 1

گزارش سپهبد روحاني، بازرس نخست وزيري، در خصوص افزايش انباشت کالا در گمرکات کشور

[ شير و خورشيد ]
نخست وزيري
[ تاريخ: ] 51/10/16 [ 13 ]، محرمانه
حضور محترم جناب آقاي نخست وزير
محترماً به استحضار عالي مي رساند پس از شرفيابي آقاي لاجوردي، مقرر فرموديد به اظهارات ايشان در مورد وضع گمرک تهران و ترخيص کالا و مال التجاره رسيدگي و نتيجه به حضور عالي گزارش شود. آقاي لاجوردي با اينجانب ملاقات و اظهار داشتند روش جديدي که گمرک براي ترخيص کالا و ارزيابي غيابي اتخاذ نموده، موجب رکود کارها و ازدحام فوق العاده در گمرک و تأخير در ترخيص کالا گرديده است. براي رسيدگي به موضوع، گمرک تهران مورد بازديد قرار گرفت و مشاهده گرديد جمعيت مراجعين زياد و ترخيص کالا هم نسبت به سابق با تأخير بيشتري انجام مي شود.
پس از اين بازديد، با تيمسار سپهبد آزموده ملاقات و علت اين تغيير روش که موجب ازدياد ازدحام مراجعين و تأخير در ترخيص کالا را فراهم نموده، سؤال گرديد. تيمسار آزموده اظهار نمودند روش قديمي که به شکل ارزيابي حضوري انجام مي گرفت نمايندگان تجار و حق العمل کاران با ارزيابان گمرک متفقاً کالاهاي وارده را بازديد و بازرسي مي نمودند و با بازرسي هايي که به عمل آمد مشاهده گرديد در اين نوع ارزيابي، حق العمل کاران و نمايندگان تجار با ارزيابان تباني و با گرفتن رشوه، حقوق گمرکي را تا آنجا که مقدور بود کاهش مي دادند و اجناس را فوري ترخيص مي نمودند. براي اينکه از اينگونه فعل و انفعالات جلوگيري شود و به عوايد دولت لطمه وارد نيايد پس از بررسي هاي متمادي با متخصصين، روش جديد اتخاذ که بدون حضور حق العمل کار و نماينده ي تاجر، ارزياب اجناس را بدون اينکه بداند متعلق به کيست بازديد و حقوق گمرکي و سود بازرگاني را تعيين و پس از اعلام و وصول اين حقوق، جنس مرخص مي گردد.
با تيمسار آزموده مذاکره شد که اين روش موجب ازدياد درآمد دولت و از هرگونه سوء استفاده ي احتمالي هم جلوگيري مي نمايد ولي همان طور که مشاهده گرديد روش اخير ازدحام فوق العاده ي مراجعين و تأخير در ترخيص در کالا را در گمرک تهران فراهم نموده. تيمسار آزموده دستور دادند مأمورين و ارزيابان بيشتري به گمرک تهران اعزام و در کارها حداکثر سرعت را به خرج دهند. در بازديد ثانوي که بدون اطلاع و مخفيانه پس از 20 روز انجام شد مشاهده گرديد ازدحام کمتر و اجناس هم زودتر مرخص مي شود و وضع بهتر شده است و از طرفي با ايجاد انبارهايي در جاده ي قديم کرج از طرف گمرک، سهولت بيشتري فراهم گرديده است.
با عرض مراتب، روش جديد از سوء استفاده ي ارزياب ها و حق العمل کاران جلوگيري مي نمايد و از طرفي عوايد دولت را در سطح قابل ملاحظه اي بالا مي برد و به تيمسار سپهبد آزموده در اجراي اوامر عالي تأکيد گرديده است که با اعزام بازرس و افزايش مجدد مأمورين از شکايات تجار واردکننده در مورد تأخير در ترخيص کالا جلوگيري نمايد.
با تقديم احترام سپهبد روحاني [ امضا ]
[ حاشيه ي راست: ] تيمسار روحاني.
[ حاشيه ي پايين، اول: ] ملاحظه شد. [ امضا: اميرعباس هويدا ] 10/17
[ حاشيه ي پايين، دوم: ] جناب آقاي نخست وزير ملاحظه فرمودند بايگاني شود. 10/17

سند شماره ي 2

دستور محمدرضا پهلوي به دولت در خصوص هماهنگي لازم در زمينه ي ايجاد تأسيسات بندري مورد نياز بعضي سازمان هاي دولتي

[ تاج ]
دفتر مخصوص شاهنشاهي
[ تاريخ: ] 1354/9/26، [ شماره: ] 4-460 م، موضوع: ايجاد هماهنگي براي تأسيسات بندري در بندرعباس بين شرکت ها و سازمان هايي که در آن بندر فعاليت دارند.
جناب آقاي اميرعباس هويدا، نخست وزير
اوامر مطاع اعليحضرت همايون شاهنشاه آريامهر به اين شرح شرف صدور يافت: دولت هماهنگي لازم را در زمينه ي ايجاد تأسيسات بندري مورد نياز شرکت هاي ملي نفت، صنايع پتروشيمي، ذوب آهن [ و ] سازمان هاي انرژي اتمي و بنادر و کشتيراني در بندرعباس به وجود آورند.
رئيس دفتر مخصوص شاهنشاهي [ امضا: نصرت الله معينيان ]
[ حاشيه ي راست، اول: ] براي استحضار جناب آقاي نخست وزير تقديم شود. [ امضا: هادي هدايتي ] 54/9/26
[ حاشيه ي پايين، دوم: ] ابلاغ به جناب مجيدي.
[ مهر: ] محرمانه
[ ورود به دفتر: ] شماره ي 22-262/ م، 1354/9/26

سند شماره ي 3

گزارش سپهبد ازهاري، رئيس ستاد بزرگ ارتشتاران، در خصوص وضعيت نامساعد بنادر خليج فارس

[ آرم ]
[ شير و خورشيد ]
ستاد بزرگ ارتشتاران
تاريخ: 35/2/14 [ 25 ]، شماره: 12-12-21/204، از: اداره ي چهارم آماد و خدمات، به جناب آقاي نخست وزير، موضوع: بازديد از بنادر و خليج فارس، محرمانه، شخصاً مفتوح فرماييد.
1. به فرمان مطاع مبارک شاهانه مقرر گرديد از سواحل و بنادر خليج فارس بازديد به عمل آيد.

الف: بندرعباس

1. در تاريخ 2535/1/25 تعداد چهل و پنج کشتي تجارتي در بندرعباس منتظر تخليه بودند.
2. اسکله ها فاقد جرثقيل مي باشند و عمليات تخليه منحصراً وسيله ي جرثقيل کشتي ها به عمل مي آيد.
3. بهره برداري از کارگران موجود با مديريت خوبي به عمل نمي آمد.
4. به علت عدم مهارت در سيستم انبارداري، کالاهاي تخليه شده به طرز صحيحي انبار نگرديده بود و به همين علت احتمال دارد مقاديري از کالاها از بين برود.
5. به علت آشفتگي وضع انبارها و نبودن راههاي ورودي کافي، در صورت بروز آتش سوزي، خودروهاي آتش نشاني نخواهند توانست به خوبي از انجام وظايف محوله برآيند.
6. کاميون هاي منتظر حمل کالا، تحت شرايط خاصي متمرکز نبودند و به صورت پراکنده در محل هاي مختلف مشاهده مي شدند.
7. درباره ي تهيه ي زمين به منظور ايجاد انبار و جمع آوري کالاها اقدامي به عمل نيامده بود و کالاها در حوالي اسکله ها انبار شده بودند.
8. طرح تهيه ي سربندر معوق مانده و اقدامي به عمل نيامده است.
9. هزارها کيسه ي سيمان متعلق به شرکت معاملات خارجي که در فضاي آزاد انبار شده بودند از بين رفته است.

ب: بندر خرمشهر

1. اعلام گرديد که در تاريخ 2535/1/16 تعداد 128 کشتي در انتظار تخليه بوده اند که زمان متوسط انتظار 5 ماه مي باشد.
2. علاوه بر 9 اسکله ي موجود، 4 اسکله که قرار بود وسيله ي پيمانکاران کره اي ساخته مي شد برابر برنامه پيشرفت ندارند.
3. با در نظر گرفتن اينکه تعدادي از انبارها مرتب بود ولي به طور کلي از سيستم انبارداري خوبي استفاده نمي شد.
4. رئيس بندر که حدود چهار هفته قبل به اين سمت منصوب گرديده بود ضمن اينکه فردي قوي و مصمم به نظر مي رسيد دستوراتي درباره ي بهبود وضع صادر نموده است که تا اندازه اي رضايت بخش است. نامبرده به مشکلات واقف بوده و توجه داشت که وسايل تخليه به علت عدم مراقبت، وضع نامطلوبي داشته و کارگران تحت يک سازمان مرتب و با انضباط انجام وظيفه نمي نمايند.

پ: بندر بوشهر

1. عمليات بندري در اين محل با مقايسه به دو بندر بالا کمتر است.
2. انبارها وضع بهتري داشتند و از سيستم انبارداري خوبي استفاده مي شد.
3. زمين جهت تهيه ي انبار در نظر گرفته شده و کالاها مستقيماً به انبارها وارد مي شوند.
4. فرماندار و رئيس بندر از هماهنگي و تشريک مساعي خوبي بهره مند هستند.

ت: بندر شاهپور

1. در تاريخ 2535/1/26 تعداد چهل و پنج فروند کشتي در بندر شاهپور در حال انتظار تخليه بودند.
2. نتيجه ي بازرسي از شرف عرض پيشگاه مبارک شاهانه گذشت فرمان مطاع مبارک ملوکانه شرف صدور يافت که مراتب جهت رسيدگي و اقدام مقتضي به نخست وزيري اعلام گردد.
رئيس ستاد بزرگ ارتشتاران، ارتشبد ازهاري [ امضا ]
[ حاشيه ي راست: ] رونوشت متضمن ابلاغ امريه ي مبارک ملوکانه به جناب آقاي وزير راه و ترابري ابلاغ شود. [ امضا: هادي هدايتي ]
[ مهر: ] محرمانه
[ ورود به دفتر: ] شماره ي 23-261 / م، 2535/2/18
[ مهر: ] بايگاني دفتر محرمانه ي نخست وزير
شماره: 17

سند شماره ي 4

درخواست ستاد بزرگ ارتشتاران از نخست وزير مبني بر تحويل به موقع اسکله تجارتي بندرعباس

[ شير و خورشيد ]
ستاد بزرگ ارتشتاران
تاريخ: 2535/2/18، شماره: 14-12-21/204، از: اداره ي چهارم ( تأسيسات و املاک )، به جناب آقاي نخست وزير، موضوع: تکميل و تحويل اسکله ي تجارتي بندرعباس، خيلي محرمانه.
برابر اطلاع واصله، اسکله هاي تجارتي بندرعباس به موقع تکميل نخواهد شد و به علاوه ساختمان جاده و راه آهن بندرعباس از برنامه هاي ساختماني حذف گرديده و در نتيجه، اسکله ي تجارتي موجود که مقرر بود در اختيار نيروي دريايي شاهنشاهي قرار گيرد به موقع تحويل نخواهد شد. با توجه به توسعه ي سريع نيروي دريايي شاهنشاهي، تحويل به موقع اسکله ي مذکور ضرورت خاص دارد. عليهذا خواهشمند است مقرر فرماييد اقدامات لازم معمول دارند تا در تحويل به موقع اسکله ي تجارتي بندرعباس تأخيري ايجاد نگردد.
رئيس ستاد بزرگ ارتشتاران، ارتشبد ازهاري [ امضا ]
[ حاشيه ي راست: ] رونوشت به سازمان برنامه و وزارت راه و ترابري ابلاغ و مرتباً پيگيري شود و گزارش خواسته شود. [ امضا: هادي هدايتي ] 2/19
[ مهر: ] خيلي محرمانه
[ ورود به دفتر: ] شماره ي 262/23/ م، 2535/2/19

سند شماره ي 5

گزارش وزارت راه و ترابري در خصوص وضعيت بنادر و افزايش حجم کالا

[ شير و خورشيد ]
وزارت راه و ترابري، سازمان بنادر و کشتيراني
به تاريخ: 2535/3/9، [ شماره: ] 123/2989/ م، محرمانه، موضوع: وضعيت بنادر
دوست گرامي جناب آقاي هادي هدايتي، وزير مشاور و معاون اجرايي نخست وزير
بازگشت به نامه ي شماره ي 23-262/ م، مورخ 2535/2/19 منضم به فتوکپي نامه ي شماره ي 12-12- 204/ م، مورخ 2535/2/14 تيمسار ارتشبد ازهاري، رياست ستاد بزرگ ارتشتاران، به استحضار مي رساند به طوري که اطلاع دارند بر اثر رشد سريع اقتصاد کشور، حجم مبادلات کالا از طريق بنادر بازرگاني نيز در سال هاي اخير پيش از حد افزايش يافته و بر تعداد کشتي هاي حامل کالا به بنادر افزوده شده است. به علت عدم توسعه ي بنادر، هماهنگ با رشد اقتصادي مملکت، تراکم کالا و انتظار نوبت در بنادر به وجود آمده. در سال گذشته اين تراکم تشديد گرديد و در نيمه ي دوم سال نيز طرح ضربتي دولت براي رفع تراکم و از بين بردن مدت انتظار نوبت کشتي ها به مورد اجرا گذارده شد ليکن چون ظرفيت انبارها و باراندازها و محوطه و همچنين تأسيسات بندري محدود بوده، لذا امکان تفکيک و صفافي (2) و رعايت اصول ايمني کالا وجود نداشته و به علت تراکم کالا از خيابان ها و محوطه هاي آزاد و راههاي ورودي نيز جهت تمرکز کالا استفاده شده است. در پايان مدت طرح ضربتي علاوه بر تعداد 56 فروند کشتي مشغول تخليه و بارگيري در اسکله ها و لنگرگاههاي بنادر جنوبي کشور تعداد 248 فروند نيز به انتظار نوبت باقي ماند.
از اول سال جاري مجدداً تلاش هاي پيگير براي صفافي و تفکيک و رفع تراکم کالا شروع شد به طوري که در عرض ماههاي فروردين و ارديبهشت علاوه بر افزايش قدرت تخليه با بازديد مديرعامل و مسئولان از بنادر و صدور دستورالعمل هاي لازم در محل و اجراي برنامه هاي فوري در ظرف اين مدت بهبود نسبي در وضع آشفته ي بنادر بوجود آمده و تعداد کشتي هاي منتظر نوبت نيز از 248 فروند [ به ] 191 فروند کاهش داده شده است.
بديهي است علاوه بر محدوديت ظرفيت بنادر، عدم هماهنگي و همکاري سازمان هاي ديگر از قبيل عدم هماهنگي بين قدرت بارگيري و تخليه ي بندر از کشتي ها با قدرت حمل و نقل کالا از بندر، عدم ترخيص و حمل کالا وسيله ي صاحبان آنها به موقع از بندر، کمبود وسايل حمل و نقل به صورت يک سره از بندر، درخواست اولويت متعدد براي کالاهاي مختلف، عدم وجود سردخانه و انبارهاي عمومي و اختصاصي در خارج از محوطه هاي بندري و گمرکي، عدم همکاري صاحبان کالا، عدم هماهنگي بين ميزان سفارشات و خريد کالا از خارج با ظرفيت و امکانات بنادر و قدرت ترابري داخلي و جذب فوري آنها در بازارهاي مصرف از جمله عوامل تشديد وضع تراکم در بنادر بوده است که تا رفع اشکالات، مرتباً پيگيري خواهد نمود. مضافاً به منظور حداکثر بهره وري از تأسيسات و تجهيزات و استفاده از نيروي انساني متخصص و مکانيزه کردن فعاليت ها همانند بنادر پيشرفته ي جهان، عمليات تخليه و بارگيري، باربري و انبارداري در بنادر جنوبي اخيراً به بخش هاي خصوصي واگذار شده که اميد مي رود ظرف ماههاي آينده مسائل موجود به طور محسوسي مرتفع گردد.
اينک پاسخ به مواد مندرج در نامه ي رياست ستاد بزرگ ارتشتاران به شرح زير به استحضار مي رساند:

الف: بندرعباس

1. تعداد انتظار نوبت کشتي ها در اين بندر به 25 فروند تقليل داده شده است.
2. بر طبق مقررات و پيمان هاي حمل بين المللي تخليه ي کالا از خن کشتي ها الزاماً به عهده ي کشتي بوده و بدين جهت در بنادر ايران نيز تخليه از داخل خن (3) کشتي ها بر روي وسايل حمل در کنار کشتي وسيله ي جرثقيل کشتي ها صورت مي گيرد.
3. در موارد 3 و 4 و 5 و 6 به طوري که در بالا اشاره شد اقدامات فوري معمول گرديده.
4. در مورد بند 7 با تفکيک و صفافي کالا در محوطه ها، محل براي انبار کردن کالا تأمين شد و کالاهاي تخليه شده بر روي اسکله به محوطه ها منتقل گرديده است.
5. درباره ي بند 8 هم اکنون پيمانکار اجراي طرح شه بندرِ [ بندر ] عباس به سرعت مشغول تجهيز کارگاه مي باشد.
6. تخليه ي سيمان از کشتي، نگهداري و حمل آن با شرکت سهامي معاملات خارجي است.

ب: بندر خرمشهر

1. تعداد کشتي هاي منتظر نوبت به 93 فروند کاهش داده شده است.
2. يک اسکله از چهار اسکله ظرف يک ماه آينده تحويل و بقيه در نيمه ي اول سال جاري تحويل خواهد شد.
3. در موارد 3 و 4 نيز به گونه اي که در فوق اشاره شده اقدامات در دست اجرا است.

پ: بندر بوشهر

تعداد کشتي هاي منتظر نوبت در اين بندر به 6 فروند تقليل يافته است.

ت: بندر شاهپور

تعداد کشتي هاي منتظر نوبت در اين بندر67 فروند حامل کالاي دولتي از قبيل گندم، شکر، سيمان، گوسفند [ و ] ميوه مي باشد.
وزير راه و ترابري، ارادتمند
جواد شهرستاني [ امضا ]
[ مهر: ] محرمانه
[ ورود به دفتر: ] شماره ي 23-262/ م، 2535/2/10
[ مهر: ] بايگاني دفتر محرمانه ي نخست وزير
شماره: 27

سند شماره ي 6

انتقاد محمدرضا پهلوي از تهيه و اجراي طرح هاي مورد نياز به منظور جلوگيري از توقف غيرمعقول کشتي ها در بنادر

[ تاج ]
دفتر مخصوص شاهنشاهي
تاريخ: 2535/10/21، نمره 72-200/ م، محرمانه، موضوع: برنامه ي زمان بندي شده مربوط به ماده ي 3 فرمان ( تهيه و اجراي طرح هاي مورد نياز به منظور جلوگيري از توقف غيرمعقول کشتي ها در بنادر و اجراي برنامه هاي فوق العاده با انجام کار شبانه روزي براي برطرف کردن تنگناهاي بنادر و حمل محمولات به مراکز توزيع داخل کشور )
جناب آقاي اميرعباس هويدا نخست وزير
گزارش شماره ي 56052، مورخ 2535/10/16 و ضمايم آن از شرف عرض گذشت و اوامر مطاع مبارک ملوکانه به اين شرح شرف صدور يافت: « مگر فرمان ما را نخوانده اند؟ چرا اين گزارش ناقص است و تمام طرح هايي که مقرر بوده است تهيه شود نشده است؟ برنامه ي زمان بندي شده ي مربوط به جلوگيري از توقف غيرمعقول کشتي ها را نفرستاده اند. طرح زمان بندي شده ي تخليه ي گمرکات بنادر و حمل کالا به مراکز توزيع را هم نفرستاده اند. به علاوه قسمتي از همين طرح ساختمان بنادر هم فاقد زمان بندي است. فوراً بايد وزارتخانه هاي مسئول توضيح بدهند و برنامه ي زمان بندي شده را خيلي زودتر از مهلت يک ماهه ي اضافي، ارسال دارند. البته قبلاً در کميسيون خاص سازمان برنامه و بودجه هماهنگ شود. ضمناً به مسئولين امر ابلاغ شود در صورت تأخير در اين کار مؤاخذه خواهند شد. فعلاً اين طرح در کميسيون رسيدگي شود. »
در اجراي اوامر مطاع همايوني خواهشمند است مقرر فرمايند گزارش و طرح هاي لازم را ارسال دارند تا به شرف عرض برسد.
رئيس دفتر مخصوص شاهنشاهي [ امضا: نصرت الله معينيان ]
[ مهر: ] محرمانه
[ مهر: ] ورود به دفتر نخست وزيري
[ تاريخ: ] 2535/10/21، شماره: 56562
[ مهر: ] ورود به دفتر حفاظت نخست وزيري
تاريخ: 2535/10/22، شماره: 4552/2/ م
[ مهر: ] بايگاني اداره کل حفاظت نخست وزيري
شماره: 49

سند شماره ي 7

دستور محمدرضا پهلوي مبني بر رسيدگي به گزارش مربوط به وضعيت بنادر، به انضمام گزارش مزبور

[ تاج ]
دفتر مخصوص شاهنشاهي
تاريخ: 2536/11/12، نمره: 4-400/ م، محرمانه، موضوع: وضع کالاهاي وارده به گمرک نوشهر جناب آقاي جمشيد آموزگار نخست وزير
حسب الامر مطاع مبارک ملوکانه فتوکپي گزارش تقديمي تيمسار سپهبد رضا طباطبايي وکيلي، رئيس بازرسي مالي و حسابرسي ارتش شاهنشاهي، به پيوست ايفاد مي گردد. اوامر مطاع مبارک ملوکانه به اين شرح شرف صدور يافت: « نخست وزير دستور دهند فوراً رسيدگي و اقدام شود. »
رئيس دفتر مخصوص شاهنشاهي [ امضا: نصرت الله معينيان ]
[ حاشيه ي پايين: ] آقاي عظيمي، با توجه به گزارش ضميمه و گزارش ضميمه ي نامه ي ديگري که طي همين شماره و تاريخ از دفتر مخصوص رسيده است: 1. مراتب از وزارت مسکن و شهرسازي استفسار شود و بر اساس گزارش اين وزارت، پاسخ دفتر مخصوص تهيه شود. 2. کپيه [ به ] وزارتخانه ها و سازمان هاي دولتي ابلاغ شود که نسبت به ترخيص کالاهاي وارده اقدام نمايند. 3. سوابق را براي پيگيري نزد تيمسار سرلشکر ارم ارسال فرمايند. [ امضا: محمود کاشفي ] 11/15

سند شماره ي 7/1

[ شير و خورشيد ]
ستاد بزرگ ارتشتاران
بسم الله الرحمن الرحيم
قربان خاک پاي مقدست گردد. در امتثال فرمان جهان مطاع مبارک شاهانه مراتب زير را در مورد وضع محموله وارده به گمرک نوشهر به خاکپاي مبارک همايوني معروض مي دارد. تعداد 63 صندوق وسايل ماشين آلات متعلق به وزارت مسکن و شهرسازي که وزن آنها معادل 96866 کيلوگرم مي باشد با کشتي بالتيسگي به بندر نوشهر وارد شده و به علت عدم مراجعه ي صاحب کالا، جزو اموال متروکه قرار گرفته و تاکنون نيز با وجود اقدامات و تأکيدات اداره ي گمرک، وزارت مسکن و شهرسازي در مورد ترخيص آنها اقدامي نکرده است.
با عنايت به اينکه خاطر خطير مبارک شاهانه تعلق گرفته که کليه ي اجناس به طور سالم و با قيمت ارزان به دست مصرف کننده برسد [ و ] به منظور جلوگيري از فساد و تباهي و همچنين پيشگيري از پرداخت هزينه هاي انبارداري که در نتيجه ي توقف خارج از معقول محمولات در انبارها، گمرک به طور تصاعدي به اجناس تعلق مي گيرد، در صورت استقرار اراده ي (4) سنيه ي مبارک شاهانه، متصديان مربوطه نسبت به ترخيص فوري آنان اقدام سريع به عمل آورند. منوط به اراده ي سنيه ي مبارک شاهانه است.
غلام و جان نثار به شاهنشاه
سپهبد رضا طباطبايي وکيلي [ امضا ]
[ مهر: ] بايگاني اداره کل حفاظت نخست وزيري
شماره: 16.

سند شماره 7/2

[ شير و خورشيد ]
ستاد بزرگ ارتشتاران
بسم الله الرحمن الرحيم
قربان خاک پاي مقدست گردد. در امتثال فرمان جهان مطاع مبارک شاهانه، مراتب زير را در مورد حراج اموال و اشياي کالاهاي متعلق به دولت شاهنشاهي تقديم پيشگاه مبارک همايوني مي نمايد:
1. هم اکنون مقدار زيادي از اشياي خريداري شده ي دولت شاهنشاهي ايران به علت عدم مراجعه ي نمايندگان صاحب کالا جزو اموال بي صاحب منظور گرديده و برابر مقررات جهت حراج به اداره ي حراج ايران تحويل گرديده اند.
2. اجناس و اشياي متروکه و حراجي منظور متعلق به وزارتخانه ها و سازمان هاي معروضه ي زير مي باشند: وزارت کشاورزي و منابع طبيعي، وزارت کار و امور اجتماعي، وزارت اطلاعات و جهانگردي، وزارت منابع طبيعي، وزارت تعاون و عمران روستايي، وزارت امور خارجه، وزارت پست و تلگراف و تلفن، بيسيم پهلوي، شرکت مخابرات ايران، شرکت ملي نفت ايران، سازمان راديو تلويزيون ملي ايران، مؤسسه ي استاندارد، جمعيت شير و خورشيد سرخ ايران، راه آهن دولتي ايران، دانشگاه مشهد، دانشکده ي پزشکي دانشگاه فردوسي، دانشگاه پهلوي، دانشگاه تبريز، بيمارستان رضا پهلوي، مرکز پزشکي پهلوي، بيمارستان فاطمه پهلوي، بيمارستان شهناز پهلوي، مرکز پزشکي رضا پهلوي، باشگاه شاهنشاهي ايران، هواپيمايي ملي ايران، باشگاه هواپيمايي کشوري.
3. بعضي از اين کالاها متجاوز از يازده سال است که از مرزهاي کشور وارد ايران شده و تاکنون به طور بلاتکليف در اداره ي گمرک باقي مانده اند.
4. با اينکه اداره ي حراج، پس از وصول کالاي بي صاحب به انبار حراج، به غير از حراج جنس وظيفه ي ديگري ندارد، مع الوصف به پاس احترام به سازمان ها و وزارتخانه هاي دولتي و همچنين حفظ منافع دولت شاهنشاهي از حراج آنان خودداري کرده و ناچاراً به وزارتخانه ها و ادارات ذي ربط در مورد ترخيص آنان اخطارهاي مکرري نموده ولي تاکنون وزارتخانه ها و سازمان هاي مذکور در فوق براي ترخيص و روشن کردن وضع آنها اقدامي به عمل نياورده اند و حدس زده مي شود که با وجود اخطارهاي مکرر اداره ي گمرک باز هم وزارتخانه ها و سازمان هاي دولتي مذکور از وجود چنين کالاهايي در انبارهاي حراج اطلاع ندارند.
5. هم اکنون کليه ي کالاهاي متعلق به وزارتخانه ها و مؤسسات دولتي مذکور در انبارهاي حراج شماره ي 2، 3، 4 [ و ] 8 قرار دارند.
6. در صورت استقرار اراده ي مبارک شاهانه به منظور جلوگيري از حراج و فاسد شدن و تباهي اجناس و پيشگيري از پرداخت هزينه هاي انبارداري که در نتيجه ي توقف خارج از معقول محمولات در انبارها به طور تصاعدي به آنان تعلق مي گيرد و با توجه به اينکه مبالغ بسيار زيادي براي خريد و حمل اين کالاها هزينه گرديده، نسبت به ترخيص فوري آنان اقدام لازم معمول دارند.
7. به علت عدم مراجعه ي به موقع نماينده ي سفارتخانه هاي مجارستان و انگليس قسمتي از محمولات وارده به سفارتخانه هاي مذکور به انبار شماره ي 2 حراج تحويل گرديده که محموله ي سفارتخانه ي انگلستان به علت بي توجهي و اهمال نماينده ي سفارت، متجاوز از 8 سال است در گمرک تهران بلاتکليف مانده است.
8. مراتب استحضاراً به پيشگاه مبارک شاهانه معروض، منوط به اراده ي سنيه ي مبارک شاهانه است.
غلام و جان نثار شاهنشاه
سپهبد رضا طباطبايي وکيلي [ امضا ]
[ مهر: ] بايگاني اداره کل حفاظت نخست وزيري
شماره: 16

سند شماره ي 7/3

[ شير و خورشيد ]
نخست وزيري
[ تاريخ: ] 2536/11/18، [ نمره: ] 71188
وزارت کشاورزي و عمران روستايي، وزارت کار و امور اجتماعي، وزارت اطلاعات و جهانگردي، وزارت امور خارجه، وزارت پست و تلگراف و تلفن، شرکت مخابرات ايران، شرکت ملي نفت ايران، مؤسسه ي استاندارد، جمعيت شير و خورشيد سرخ ايران، راه آهن دولتي ايران، دانشگاه فردوسي، دانشگاه پهلوي، دانشگاه تبريز، بيمارستان رضا پهلوي، بيمارستان فاطمه پهلوي، مرکز پزشکي رضا پهلوي، باشگاه شاهنشاهي ايران، هواپيماي ملي ايران، باشگاه هواپيمايي کشوري.
رونوشت نامه ي شماره ي 4-400/ م، مورخ 2536/11/13 دفتر مخصوص شاهنشاهي متضمن ابلاغ امريه ي مبارک ملوکانه و گزارش تيمسار سپهبد رضا طباطبايي وکيلي، رئيس بازرسي مالي و حسابرسي ارتش شاهنشاهي [ و ] ضميمه ي آن درباره ي عدم ترخيص کالاهاي متعلق به آن وزارت / سازمان که بر اثر عدم مراجعه و ترخيص، جزء اشياي متروکه و حراجي قرار گرفته به پيوست ارسال مي گردد.
در امتثال امريه ي مبارک ملوکانه خواهشمند است دستور فرماييد فوراً به اين موضوع رسيدگي و اموال متعلق به آن وزارت / سازمان را ترخيص نموده و نتيجه را ضمن توضيح علت باقي بودن آن اشياء در گمرک اعلام دارند تا به استحضار دفتر مخصوص شاهنشاهي برسد.
وزير مشاور در امور اجرايي
محمود کاشفي [ امضا ] 36/11/18 [ 25 ]

سند شماره ي 7/4

[ شير و خورشيد ]
وزارت بازرگاني
دفتر وزير
[ شماره: ] 6260/ ح، [ تاريخ: ] 36/9/15 [ 25 ]
جناب آقاي محمود کاشفي، وزير مشاور در امور اجرايي
بازگشت به نامه ي شماره ي 8-261/ م، مورخ 2536/8/30 منضم به فتوکپي شرح روزنامه ي رستاخيز متضمن پي نوشت جناب آقاي نخست وزير در مورد توقف واگنهاي حامل سيمان در جلفا به اطلاع مي رساند با رسيدگي که به عمل آمد، معلوم شد که بين بيست و دوم تا بيست و هشتم آبان ماه 2536، جمعاً 138 (5) واگن حامل سيمان از شوروي به گمرک جلفا وارد شده که از اين تعداد، هشتاد واگن مربوط به سيمان دولتي و بقيه متعلق به بخش خصوصي بوده است. واگن هاي حامل سيمان هم به موقع ترخيص يا تخليه شده است. طبق موافقتنامه ي منعقد بين وزارت بازرگاني و گمرک ايران در صورتي که مدت توقف واگن هاي حامل سيمان بخش خصوصي از پانزده روز تجاوز نمايد واگن ها از طرف گمرک جلفا براي تخليه در اختيار نمايندگي شرکت سهامي گسترش خدمات بازرگاني قرار مي گيرد. گزارش رسيده حاکي است که در حال حاضر هم در گمرک جلفا تراکم وجود ندارد.
وزير بازرگاني [ امضا: کاظم خسروشاهي ]
[ حاشيه ي پايين: ] عيناً از عرض مي گذرد، 36/9/16
[ حاشيه ي راست، اول: ] ملاحظه شد، به استحضار جناب آقاي نخست وزير رساندم. [ امضا: محمود کاشفي ] 36/9/16
[ حاشيه ي راست، دوم: ] فعلاً بايگاني. 36/9/19 [ 25 ]
[ مهر: ] محرمانه
[ مهر: ] ورود به دفتر حفاظت نخست وزيري
[ تاريخ: ] 2536/9/15، شماره: 8-261/ م

سند شماره ي 7/5

[ آرم ]
دانشگاه فردوسي، دفتر رئيس
تاريخ: 36/11/25 [ 25 ]، شماره: 1/46821
حضور ارجمند جناب آقاي محمود کاشفي، وزير مشاور در امور اجرايي نخست وزير
بازگشت به نامه ي شماره ي 71188، مورخ 36/11/18 [ 25 ] در مورد عدم ترخيص کالاهاي دانشگاه فردوسي از گمرک، اشعار مي دارد: بيست پارتي کالاي متعلق به اين دانشگاه، در دي ماه سال جاري ترخيص گرديده است و در مورد بقيه، کوشش مي شود سريعاً اقدام گردد. مسئول دفتر مرکزي دانشگاه در تهران که در انجام وظايف محوله و گردش کار ترخيص کالا کوتاهي کرده بود در ماه گذشته از کار برکنار شده است. به معاون اداره ي تدارکات دانشگاه مأموريت داده شد که با مراجعه به گمرک ايران نسبت به تحويل آخرين قسمت از کالاهاي دانشگاه اقدامات لازم را تا حصول نتيجه پيگيري نمايد.
با عرض ارادت و احترام، رئيس دانشگاه فردوسي
پرويز آموزگار [ امضا ]
[ حاشيه ي پايين: ] بقيه ي پاسخ ها جمع آوري شود. [ امضا: محمود کاشفي ] 36/11/30 [ 25 ]

سند شماره ي 7/6

[ آرم ]
دانشگاه فردوسي، دفتر رئيس
تاريخ: 36/12/14 [ 25 ]، شماره: 1/49730
دوست معظم جناب آقاي محمود کاشفي، وزير مشاور در امور اجرايي نخست وزير
پيرو نامه ي شماره ي 1/46821، مورخ 36/11/25 [ 25 ] موضوع ترخيص کالاهاي متعلق به اين دانشگاه از گمرک اشعار مي دارد: شانزده پارتي کالاي اين دانشگاه که از سال هاي پيش سفارش و ترخيص نشده بود در بهمن و اسفندماه سال جاري از گمرک مشهد و خرمشهر ترخيص و نماينده اي جهت بررسي و ترخيص ساير کالاهاي متعلق به اين دانشگاه به تهران عزيمت نموده است که پس از حصول نتيجه مراتب متعاقباً اعلام مي گردد.
با تجديد ارادت و احترام، رئيس دانشگاه فردوسي
پرويز آموزگار [ امضا ]
[ حاشيه ي راست، اول: ] آقاي اسپهبدي، خواهشمندم دستور فرماييد با پرونده ي مربوطه ارسال فرمايند. 36/12/20 [ 25 ]
[ حاشيه ي راست، دوم: ] ملاحظه شد. 36/12/24 [ 25 ]
[ مهر: ] ورود به دفتر حفاظت نخست وزيري
2536/12/21، شماره: 8-261/ م

سند شماره ي 7/7

[ آرم ]
باشگاه هواپيمايي شاهنشاهي
تاريخ: 2536/11/24، شماره: 9829
جناب آقاي دکتر محمود کاشفي، وزير محترم مشاور در امور اجرايي
بازگشت به نامه ي شماره ي 71188، 2536/11/8 در مورد ترخيص اموال باشگاه هواپيمايي از گمرک، به محض وصول نامه ي مذکور، نماينده ي لجستکي اين باشگاه با رياست گمرک غرب تهران ملاقات و پس از بررسي کامل پرونده هاي موجود، فقط دو قلم کالا متعلق به باشگاه بود که يکي مربوط به دو عدد مدل هليکوپتر ( که مورد استفاده ي بچه هاست ) [ مي باشد ] و يک عدد پرژکتور مي باشد که اين دو اقلام هوايي درخواست گرديده، بايستي گمرک مهرآباد اعلاميه جهت وصول کالا به اين باشگاه مي فرستاد و چون اعلاميه ي مذکور به دست باشگاه نرسيده، لذا اقلام فوق را به گمرک غرب تهران فرستاده اند. لذا فوراً دستور ترخيص داده شد و اجناس مذکور ترخيص گرديد. مراتب جهت استحضار به اطلاع رسيد.
با تقديم احترامات، مدير عامل باشگاه هواپيمايي شاهنشاهي
سرلشکر علي اصغر رفعت [ امضا ]
آدرس: ميدان شهياد، خيابان فرودگاه مهرآباد، صندوق پستي 2843، تلفن: 649580، تهران، ايران
[ حاشيه ي پايين: ] فعلاً اقدامي ندارد تا جواب ساير سازمان ها برسد. 11/26

سند شماره ي 7/8

[ شير و خورشيد ]
نخست وزيري
به عرض عالي مي رساند: در مورد ترخيص کالاي مربوط به وزارتخانه ها و سازمان هاي دولتي از گمرک، در تهران بيمارستاني به نام شهناز پهلوي وجود ندارد. در شهرستان هاي تبريز، مشهد و محلات بيمارستان هايي به نام شهناز پهلوي نامگذاري شده که معلوم نيست اجناس ترخيص شده مربوط به کدام يک از آنها مي باشد. با تيمسار طباطبايي تلفني مذاکره شد، هنوز جوابي نداده اند. به همين جهت نامه ي صادره ارسال نشد. مراتب معروض تا در صورتي که اجازه فرمايند در اين مورد با تيمسار طباطبايي يا با امضاي جنابعالي و يا اينجانب مکاتبه و خواسته شود توضيح دهند که منظورشان کدام يک از اين بيمارستان ها مي باشد.
با احترام، فرشيد 2536/12/3
[ حاشيه ي پايين: ] مي توانيد اطلاعات بيشتري از گمرک بگيريد. [ امضا: محمود کاشفي ] 12/4

سند شماره ي 7/9

[ شير و خورشيد ]
وزارت راه و ترابري، راه آهن دولتي ايران
تاريخ: 2536/12/16، شماره: 25399
جناب آقاي محمود کاشفي، وزير مشاور در امور اجرايي
عطف به مرقومه ي شماره ي 71188، مورخ 2536/11/18 در امتثال امريه ي ملوکانه، فوراً به موضوع رسيدگي و نتيجه را ذيلاً به استحضار مي رساند. راه آهن دولتي ايران سه فقره کالا در اداره ي فروش گمرک موجود دارد که يک فقره ي آن مربوط به تعدادي قلاب واگن مي باشد که به طور نمونه از طرف کمپاني استيت تريدينگ هندوستان حمل شده و به علت عدم مصرف اين نوع قلاب ها در راه آهن به موقع به کمپاني مزبور اطلاع داده شده، نسبت به خروج آنها اقدام نمايد و متأسفانه اقدامي ننموده است و دو قلم ديگر 50 اصله تراورس و چهار قطعه لوازم آهني مربوط به واگن مي باشد که به علت مشخص نبودن کمپاني فرستنده و نداشتن اسناد حمل، ترخيص نشده و به منظور جلب موافقت گمرک مبني بر خروج لوازم فوق، ضمن مکاتبه و مراجعه ي نماينده ي راه آهن به مديريت اجرايي منطقه ي مرکز و شمال گمرک ايران اقدام گرديده است.
اصولاً راه آهن دولتي ايران به علت نياز مبرم به کالاهاي خريداري شده از خارج کشور به محض اطلاع از ورود کالا اقدام به ترخيص مي نمايد و در بعضي موارد هم که اسناد حمل به موقع واصل نشود با سپردن تعهد اقدام به ترخيص و حمل کالا از گمرک مي گردد و چنانچه دفاتر بعضي گمرکات عدم ترخيص کالا را نشان دهد مربوط به محمولاتي مي باشد که با تعهد ترخيص شده ولي تشريفات گمرکي آنها به علت نرسيدن اسناد مربوطه انجام نگرفته است و در دفاتر گمرک به عنوان اجناس ترخيص نشده قيد مي گردد که به محض وصول اسناد، اقدام لازم به عمل مي آيد. ضمناً به استحضار مي رساند نماينده ي ترخيص کالاهاي راه آهن به گمرکات مراجعه و ضمن بررسي معلوم گرديده راه آهن دولتي ايران کالاي ديگري که مدت توقف قانوني آنها منقضي شده باشد در گمرکات موجود ندارد.
با تقديم احترام، رئيس کل راه آهن دولتي ايران
مسعود طباطبايي ديبا [ امضا ]

سند شماره ي 7/10

[ آرم ]
شرکت ملي نفت ايران
National Iranian Oil Company
خيابان تخت جمشيد، تهران، نشاني تلگرافي، نفت ملي
تاريخ 2536/12/20، شماره: 21121-10/1
نخست وزيري
جناب آقاي محمود کاشفي، وزير مشاور در امور اجرايي
بازگشت به نامه هاي شماره ي 71186 و 71188، مورخ 2536/11/18 آن جناب در مورد گزارش تيمسار سپهبد رضا طباطبايي وکيلي، رئيس بازرسي مالي و حسابرسي ارتش شاهنشاهي، راجع به کالاهاي ترخيص نشده و متروکه ي بخش هاي دولتي من جمله شرکت ملي نفت ايران که براي حراج به انبارهاي مربوطه منتقل گرديده اند اشعار مي دارد:
چنانچه اطلاع دارند در سنوات گذشته گسترش طرح هاي صنعتي و عمراني کشور و افزايش واردات جهت اجراي طرح هاي مزبور و از طرف ديگر تراکم بيش از حد کالا در انبارها و محوطه هاي بنادر و گمرکات جنوب و سورشارژهاي کشتيراني موجب گرديد که واردکنندگان کالا قسمت قابل توجهي از احتياجات خود را از طريق زميني و هوايي به ساير گمرکات کشور وارد نموده و در نتيجه گمرکات مزبور نيز مواجه با تراکم کالا و مشکلات ترخيص ناشي از آن گردند. به طوري که بعضي از واردکنندگان به علت يافت نشدن به موقع محمولات و يا ضايع بودن کالا پس از يافت شدن و يا مواجه بودن با پرداخت هزينه هاي گزاف انبارداري به علت به طول انجاميدن عمليات پيدايش و ترخيص کالا از ترخيص بعضي محمولات منصرف گرديده و احتياجات خود را از راه تجديد سفارش و يا طريق ديگري تأمين نمايند. علي هذا در مورد کالاهاي متروک گزارش شده متعلق به شرکت ملي نفت ايران که ممکن است مربوط به پيمانکاران مجري پروژه هاي شرکت و شرکت هاي نفتي وابسته و يا واردات مستقيم شرکت هاي مزبور بوده و به علل مذکور ترخيص نشده باشد ترتيب داده شده است که نمايندگان بخش هاي مختلف وارد کننده ي مستقيم کالاي شرکت ملي نفت ايران به انبارهاي فوق مراجعه و پس از تفکيک کالاهاي مزبور نسبت به ترخيص فوري آنها اقدامات لازم را معمول دارند و از آنجا که مطالبه ي هزينه هاي انبارداري محمولات موصوف و عدم پيش بيني پرداخت آن در بودجه ي واحدهاي مربوطه ي شرکت ممکن است ترخيص آنها را مواجه با موانع و مشکلاتي نمايد لذا چنانچه در اين مورد نيز دستور لازم به گمرک ايران جهت عدم مطالبه ي هزينه ي انبارداري و تشريک مساعي با شرکت جهت ترخيص فوري کالاهاي فوق صادر فرمايند مزيد تشکر مي باشد.
حسنعلي مهران [ امضا ]
[ حاشيه ي پايين: ] سابقه.
[ مهر: ] ورود به دفتر حفاظت نخست وزيري
تاريخ: 2536/12/22، شماره: 125198
[ مهر: ] بايگاني اداره کل دفتر نخست وزيري
شماره: 41
[ مهر: ] اداره ي مراسلات، 36/12/22

سند شماره ي 7/11

[ شير و خورشيد ]
وزارت کشاورزي و عمران روستايي
تاريخ: 2537/2/23، شماره: 6770/620
نخست وزيري
عطف به نامه ي شماره ي 71188، 2536/11/18 منضم به رونوشت نامه ي شماره ي 4-400/ م، مورخ 2536/11/13 دفتر مخصوص شاهنشاهي و گزارش تيمسار سپهبد رضا طباطبايي وکيلي رئيس بازرسي مالي و حسابرسي ارتش شاهنشاهي، به استحضار مي رساند با مراجعه به اداره ي گمرک جنوب و اداره ي فروش منطقه ي مرکز و شمال گمرک ايران و انبارهاي حراج شماره ي 2-3-4 و تشخيص چهار فقره کالاي متعلق به واحدهاي تابعه و وابسته ي اين وزارت سه فقره که سفارش دهندگان آن مشخص گرديد ترخيص و در مورد يک فقره ي ديگر که شامل قطعات يدکي ماشين آلات و در انبار شماره ي 4 مي باشد پس از شناسايي و تعيين واحد سفارش دهنده نسبت به ترخيص آن اقدام لازم به عمل خواهد آمد.
از طرف وزير کشاورزي و عمران روستايي [ امضا: ناخوانا ]
[ حاشيه ي پايين: ] آيا ساير سازمان ها هم اقدام و نتيجه را اعلام کرده اند؟ در صورتي که جواب منفي است پيگيري شود. [ امضا: محمود کاشفي ] 37/2/26 [ 25 ]

سند شماره ي 7/12

[ آرم ]
Hospital Noterdam Dame De Fatima
بيمارستان نتردام دوفاتيما
تهران، يوسف آباد، تاريخ: 3 تير 2537، شماره: 233/ ژا/ م، به: تيمسار سرلشکر هوشنگ ارم بازرس مخصوص نخست وزير، از: بيمارستان نتردام دوفاتيما
احتراماً پاسخ نامه ي شماره ي 8-261 م، مورخ 2537/3/9 به استحضار مي رساند که ترخيص سيستم Paging اين بيمارستان به علت مفقود شدن اصل اسناد مربوطه و به تعويق افتادن تشريفات مخصوص به ترخيص سيستم هاي بيسيم و نيز کوشش در استفاده از معافيت هاي گمرکي تاکنون معوق مانده بوده است. ليکن با پيگيري لازم، کالاي فوق در تاريخ 2537/3/30 از اداره ي فروش منطقه ي مرکز و شمال ترخيص گرديد. به پيوست يک برگ صورت جلسه ي ترخيص کالاي فوق جهت اطلاع تقديم مي گردد.
با تقديم احترامات، رئيس بيمارستان نتردام دوفاتيما، تيم تراتر [ امضا ]
[ حاشيه ي پايين، اول: ] پيگيري و اطلاع فرمايند. [ امضا: محمد صفا ]
[ حاشيه ي پايين، دوم: ] فعلاً اقدامي ندارد.
[ ورود به دفتر: ] شماره ي 8-261/ م، 2537/4/2

پي‌نوشت‌ها:

1. کارشناس ارشد مرکز پژوهش، سنجش و اسناد رياست جمهوري.
2. چيدن صندوق ها، جعبه ها يا بسته ها به صورت منظم ( لغت نامه ي دهخدا ).
3. به فتح خ، طبقه ي زيرين کشتي ( فرهنگ معين ).
4. در اصل: اداره.
5. روي اين عدد نوشته شده است: 165.

منابع تحقيق:
1. اسناد حفاظت نخست وزيري، به شماره ي بازيابي 464، 2156، 2243.
2. پارسونز، سرآنتوني. 1363. غرور و سقوط. ترجمه ي منوچهر راستين. تهران: انتشارات هفته.
3. عاليخاني، علينقي. 1381. خاطرات. تهيه ي غلامرضا افخمي. تهران: نشر آبي.
4. فرمانفرمائيان، منوچهر. 1386. خون و نفت. ترجمه ي مهدي حقيقت خواه. تهران: انتشارات ققنوس.
5. مجيدي، عبدالمجيد. 1382. خاطرات. ويراستار حبيب لاجوردي. تهران: گام نو.
6. يگانه، محمد. 1384. خاطرات. به کوشش ضياء صدقي. تهران: نشر ثالث.
منبع مقاله :
مرکز پژوهش، سنجش و اسناد رياست جمهوري، مديريت اسناد؛ (1391)، مجموعه مقالات تاريخ و اسناد؛ مجموعه ي اول: اقتصاد، تهران: نشر خانه کتاب، چاپ اول