رشد زبان و گفتار در کودکان

مهارت1: زبان

برقراري ارتباط از راه گفتار و زبان، فرايند انساني طبيعي و پيچيده اي است که به تدريج بر مبناي ارتباط هاي پيش زبان شناختي کودک مانند گريه، خنده، اشاره و حرکت شکل مي گيرد و نه تنها مستلزم تفکر و شنوايي و دريافت و ارسال اطلاعات است، بلکه نيازمند ان است که کودک مهار هوا براي توليد اصوات به کلمات را به گونه اي بياموزد که توليدهاي وي براي افراد متعلق به همان فرهنگ قابل فهم باشد ( دادستان، 1387 ).
در خلال سال اول و در آغاز سال دوم زندگي، کودک به تدريج به زبان و گفتار دست مي يابد. در اين مرحله بايد از رفتارهاي پيش- زبان شناختي سخن گفت چه قبل از آن که کودک بتواند منابع قراردادي زبان را به کار بندد، يعني پيش از آغاز دومين سال زندگي، نمي توان از زبان به معناي دقيق کلمه سخن به ميان آورد.
فعاليت صوتي در خلال 15 ماه نخستين زندگي به طور قابل ملاحظه اي متحول مي گردد و از گريه ها و فريادها در هفته هاي اول زندگي به قان و قون و سپس مهار تلفظ در توليد نخستين کلمات و ظرفيت باز پديدآوري بلافاصله ي کلماتي که بزرگ سال مي گويد، تبديل مي شود.
در پايان نخستين سال و آغاز دومين سال زندگي، ميزان فهم زبان افزايش مي يابد و کودک برخي از کلمات و اصطلاحاتي را در چهارچوب مناسب ارائه مي شوند، مي فهمد پيش از آن که بتواند همان کلمات را بيان کند.
نخستين کلمات قراردادي، يا لااقل آن چه را که والدين قراردادي مي دانند، بين 9 تا 18 ماهگي ظاهر مي شوند و ميانگين سني بروز آن ها تقريباً 12 تا 14 ماهگي است ( دارلي و وينيتز، 1961 ). تأخير بارز در بروز نخستين کلمات، همراه با ناتواني نسبي در کنش صوتي و کلامي، يعني رغبتي نسبت به بيان و مبادله صوتي و لفظي و درک ضعيف کلامي، اغلب يکي از نخستين نشانه هاي تأخير گفتار است ( کانت ول وبيکر، 1985 ).
افزايش کلمات توليدي و دريافتي بين بروز نخستين کلمات تا پايان سال دوم زندگي، نسبتاً کند است. سپس با يک دوره افزايش سريع مواجه مي شويم که آغاز آن اغلب با بروز جمله هاي دو کلمه اي يا بيش تر مقارن است.
اسميت ( 1926 ) بر اساس يک بررسي گسترده درباره ي تعداد کلمات دريافتي، به نتايجي که در پي مي آيند دست يافته است: کودک در حدود 18 تا 20 ماهگي تقريباً 20 کلمه، در حدود 30 ماهگي تقريباً 500 کلمه، در حدود 48 ماهگي تقريباً 1500 کلمه و در 5 سالگي 2000 کلمه را مي فهمد. اما آمار دقيقي درباره ي تحول کلامي در زمينه ي توليدي در دست نيست و به نظر مي رسد که همواره نوعي نا هم طرازي بين فهم و توليد کلمات وجود دارد و کلمات، جملات يا استعاراتي را که مي فهميم همواره بيش از کلماتي هستند که مي توانيم به کار بنديم. مسلم است که اکتساب کلمات تازه با اتمام دوره ي کودکي به پايان نمي رسد و فرايند اکتساب، البته با آهنگي کندتر، در سراسر زندگي ادامه مي يابد. پژوهشگران مختلف ( کيتين و بوهر، 1978 ) تعداد کلمات و اصطلاحاتي را که يک فرد فرهنگ يافته مي تواند بفهمد بين 20000 تا 40000 تخمين زده اند.
ظرفيت ترکيب چندين کلمه در يک جمله توانايي بياني نظام زباني کودک را به طور قابل ملاحظه اي افزايش مي دهد: نخست آن که تحقيق پيام هاي لفظي که شامل چندين کلمه اند، ارزش خبري جمله ها را تقويت مي کند و در وحله ي دوم، يک جمله که از چندين کلمه تشکيل شده باشد به مراتب بهتر از يک « کلمه- جمله » مي تواند روابط مکاني يا ملکي را بيان کند. بنابراين دست يابي کودک به گفتار ترکيبي بين 20 تا 24 ماهگي معرف مرحله بسيار پراهميتي در تحول زبان شناختي است ( دادستان، 1387 ).
اما يادگيري زبان، علاوه بر افزايش خزانه ي لغات، مستلزم فهم و اکتساب ساخت هاي دستوري است و فعل، هسته ي اصلي معنايي و دستوري يک جمله قلمداد مي شود. بدين ترتيب است که پس از استقرار بيان ترکيبي- که از عناصر در کنار هم قرار گرفته تشکيل شده است- جمله هايي پديدار مي شوند که در آن ها يک فاعل، يک فعل و يک مکمل وجود دارند. مرحله ي بعد، افزودن صفات، کلمات ربط و تصريف هاي عمده ي افعال در جملات است. در آخرين وحله، کاربرد صحيحي ضميرها و کلمات ربط انتزاعي تر پديدار مي شود.
زبان اصيل ترين عامل در شکل گيري روابط اجتماعي است. زبان در سرتاسر زندگي در حال تکامل است ولي بخش عمده ي شکوفايي و توسعه ي استعداد زبان آموزي در 3 سال اول زندگي شکل مي گيرد. در 4 سالگي کودک مبناي اصلي ساختار زبان مادري را فراگرفته است و در حد تفهيم و تفاهم در زندگي روزمره از آن بهره مي گيرد و تلفظ کلمات مشکل را به راحتي انجام مي دهد.
استعداد به دلخواه شکوفا نمي شود. بايد براي آن برنامه ريزي کرد، برنامه اي متناسب با توان کودک تا براي او لذت بخش باشد. کساني که استعداد کلامي دارند زبان را دوست دارند، برکلمات تسلط دارند و با حجم وسعيي از کلمات آشنا هستند.
از آن جايي که زبان در ايجاد و آغاز روابط اجتماعي نقش کليدي دارد، کودک بايد با قواعد و قوانين آن آشنا باشد. مثل خطاب کردن، حالات رسمي، اصطلاحات مؤدابنه و تشريفاتي و نقل قول هاي غيرمستقيم و ...
کساني که در زمينه ي مهارت هاي گفتاري سرآمد و در سطح بالا قرار دارند ممکن است مهارت آن ها در يکي از زمينه هاي زير به منصه ظهور برسد:
در زمينه ي نگارش مثل نويسندگي، روزنامه نگاري، مترجمي
در زمينه ي ارتباطات مثل سخنراني و سخنوري، معلمي، مشاوره، روان کاوي، قضاوت، اجراي برنامه هاي تلويزيون و ...
در جدول 8 مراحل اجمالي اکتساب زبان ارائه شده اند. مشاهده چنين جدولي مي تواند اين نکته را القا کند که فرايند اصلي تحول زبان در 4 تا 5 سالگي به پايان رسيده است. چنين استنباطي در عين حال درست و نادرست است: درست بودن آن به اين معناست که اولاً سطح درک و توليد کودک 5-4 ساله امکان برقراري ارتباط و عملکرد زبان را در حد قابل ملاحظه اي براي وي فراهم کرده است و ثانياً کودک 4 تا 5 ساله مکانيزم هاي بنيادي زبان يعني مؤلفه هاي گوناگون آن را به دست آورده است. اما از زاويه اي ديگر، نمي توان پذيرفت که تحول زبان در حد 5-4 سالگي پايان يافته باشد. چرا که راهي دراز تا ريدن به حد صلاحيت و کارآمدي بزرگسال بايد پيموده شود.
جدول 8: رشد زبان ( دريافتي- بياني )

مهارت های کسب شده	سن تقریبی
اصوات اولیه ( تکرار بازی گونه ی سیلاب ها، اصوات و هم صداها- حداقل شامل 4 صدا در یک رشته باشند )	6 ماهگی
اشاره زبانی ( کودک به طور ارادی و تقلیدی اشاره می کند که می خواهد ارتباط برقرار نماید: مثل بای بای کردن و انجام بازی های کودکانه )	9 ماهگی
ماما- دادا- که به معنی مادر یا بابا به کار برود.	12 ماهگی
انجام دستورات یک قسمتی بدون اشاره. نظیر بده به من ...	18 ماهگی
جملات دو کلمه ای- خزانه ی لغات شامل 20 کلمه باشد.	2 سالگی
انجام دستورات دو قسمتی بدون اشاره نظیر: توپ را روی زمین بگذار و قلم را به من بده.	5/2 سالگی
خزانه ی لغات شامل 250 کلمه. جملات 3 یا 4 کلمه ای	3 سالگی
گفتن داستان هایی در مورد تجربیاتش و کاربرد ساختارهای دستوری پیچیده. درست سؤال کردن. مثل: خانه ها از چه ساخته شده اند؟	4 سالگی
خزانه ی لغات بیش از آن چه که قابل شمارش باشد و انجام دستورات 3 قسمتی به طور صحیح	6 سالگی

فعاليت هايي جهت رشد استعداد کلامي

1. ارائه ي تصاويري به کودک و از او بخواهيد با دقت نگاه کند و به سؤالات شما پاسخ دهد. هدف از اين کار تشويق کودکان به صحبت کردن است.
2. ارائه ي تصاويري به کودک و از او بخواهيد با دقت نگاه کند و شکل متفاوت را پيدا کند. با هدف تشويق کودکان به بيان تفاوت هاي موجود در اشکال.
3. تصاوير مرتب شده اي به کودک نشان داده شود و از او خواسته شود بعد از توجه به تصاوير راجع به آن ها صحبت کند. هدف از اين کار تشويق کودکان خجالتي به صحبت کردن است.
4. تصاوير را به کودک نشان دهيد و جزئيات يکي از آن ها را شرح دهيد و از کودک بخواهيد آن را نام ببرد. بعد اين کار را به کودک خود بسپاريد تا به صورت بازي اجرا کنند يعني يک نفر از کلاس خارج شود و بچه ها يک شيء را براي او توصيف مي کنند و او را حدس مي زند. با هدف حرف زدن، گوش کردن، استدلال کردن.
5. تصاوير را به کودکان نشان دهيد و از آن ها بخواهيد هر يک را نام ببرند. بعد از چندين بار تکرار، از آن ها بپرسيد که صداي کدام يک از کلمات همانند است و کدام يک متفاوت؟ هدف يافتن کلمات هم قافيه و هم پايان از نظر صداست.
6. تصاوير را به کودک نشان داده مي شود و از او بخواهيد شکل متفاوت را پيدا کند و تفاوت آن را با صداي بلند بگويد. با هدف افزايش تمرکز و توجه و تمرين براي بيان کردن مطالب.
7. تصاوير را به کودک نشان داده مي شود و از او بخواهيد با آن ها جمله بسازد.
8. مستمر گفتن صداي ز- خ به صورت مسابقه. بچه ها را دو به دو روبروي هم بنشانيد و از آن ها بخواهيد که يک نفس و بدون مکث صداي ز- خ را ادا کنند بدون مکث و يک نفس. هر کس و در زمان طولاني تري اين کار را انجام داد، برنده است و بعد کودک ديگري با کودک برنده مسابقه مي دهد.
9. يافتن اشکال متفاوت از بين تصاوير ارائه شده به کودک. کودک بايد علت متفاوت بودن شکل را توضيح دهد.
10. تصاوير را به کودک نشان دهيد و از او بخواهيد از راست به چپ به آن ها نگاه کند و داستان آن ها را بيان کند.
11. تصاوير را به کودک نشان دهيد واز او بخواهيد نام هر يک را بگويد و با توجه به اشکال، يکي از آن ها را توضيح دهد. با هدف تمرين براي خوب گوش دادن و توجه به تفاوت هاي اشياء.
12. تصاوير را به کودک نشان دهيد و از او بخواهيد اشتباه هر تصوير را با ذکر دليل بيان کند، جهت افزايش توجه و دقت.
13. استفاده از کارت هاي ديدآموز، جهت ارائه ي اطلاعات عمومي متناسب با سن کودک.
14. تعريف لطيفه توسط کودک جهت تقويت شناخت نکات مهم و مبهم يک مطلب.
15. بازي با کلمات جهت افزايش حجم گنجينه ي لغات، به اين صورت که يک کلمه تلفظ شود و کودک با حرف آخر آن، کلمه ي جديد بسازد.
16. آموزش صحيح مکالمه ي تلفني به کودکان.

تمرين هاي طبيعي براي تحريک زبان گفتاري

معلمان و والدين براي تحريک زبان به طور طبيعي مي توانند از برخي فرصت ها در زندگي روزانه ي کودک در مدرسه يا خانه سود ببرند. ( لونتال، 1984، به نقل از لرنر، 1997 ):
1. گسترش دادن
اين روش يکي از فنوني است که به گسترش و نيرومند ساختن زبان کودک کمک مي کند. در مکالمه ي زير، بزرگسال، گفتار محدود کودک را بسط مي دهد.
کودک: « شيريني ».
معلم يا والد: « شيريني؟
کودک: « من شيريني مي خواهم. »
معلم يا والد: « خوب، شيريني اين جاست! ».
2. گفتگوي موازي
در اين فن، بزرگسال تلاش مي کند که به رشد زبان از طريق تهيه ي تحريکات زباني حتي زماني که گفتاري شنيده نمي شود، کمک نمايد. هم چنان که کودک بازي مي کند، معلم يا والدين درباره ي آن چه که کودک فکر مي کند، حدس مي زند و از عبارت کوتاهي براي توصيف اعمال او استفاده مي کنند. بنابراين جهت استفاده در آينده، کلمات و جمله هايي را وارد ذهن کودک مي کنند. براي مثال، اگر کودک بر روي موزاييک هاي کف اتاق ضربه بزند، معلم ممکن است بگويد، اين ها موزاييک هستند. اگر من بر روي موزاييک هاي کف اتاق ضربه بزنم، اين عمل من ممکن است سر و صدا ايجاد کند. سر و صداي زياد، تق، تق، تق، موزاييک، موزاييک من. ضربه زدن روي موزاييک. تق تق موزاييک.
3. صحبت کردن با خود
در اين فن، معلم زبان گفتاري را از طريق پرداختن به فعاليت هايي که مستقيماً کودک را درگير نمي کند، مدل مي کند. هم چنان که معلم تکاليف يا کارش را در مجاورت با کودک کامل مي کند، او مي تواند از فرصت هايي براي تحريک زبان گفتاري که براي کودک قابل شنيدن است استفاده کند. براي مثال، معلم ممکن است در حالي که مشغول بريدن کاغذ است بگويد: « من مي خواهم اين کاغذها را ببرم. بريدن کاغذ. من به قيچي نياز دارم. قيچي من. قيچي را باز مي کنم، مي بندم بازشو، بسته شو. من مي توانم ببرم، ببرم، ببرم ».

تمرين هايي براي آموزش زباني کلامي- گفتاري

در زير برخي از فعاليت هايي که مهارت هاي زبان کلامي براي سخن گفتن را بهبود مي بخشند، فهرست شده اند.

افزايش واژگان گفتاري

برخي از کودکان مبتلا به اختلال هاي زباني واژگان بسيار محدود و مفهوم بسيار خاص و محدود و عيني از معناي لغات دارند. در سراسر زندگي، واژگان شنيداري انسان بيش تر از واژگان گفتاري آن هاست. کودکان کم سن مدت ها قبل از اين که توانايي توليد و استفاده از کلمات را پيدا کنند، قدرت فهميدن آن را به دست مي آورند. کودکان مبتلا به اختلال زباني ممکن است توانايي بازشناسي کلمات را وقتي آن ها را مي شنوند، داشته باشند اما در استفاده از آن کلمات ناتوان باشند. بزرگسالاني که دچار ضايعات مغزي هستند ممکن است توانايي به خاطر آوردن کلمات را به آساني از دست بدهند و اين مشکل ناشي از آسيب به نواحي مغزي مرتبط به زبان است. اين شرايط به عنوان « ديس نوميا »، معرفي شده است، که به معني ناتواني در به خاطر آوردن نام اشياء است. کودکان ممکن است به جاي اسامي اشياء از کلماتي مثل چيز، چيچي يا اين و آن و يا از حرکات سر و دست يا پانتوميم براي بيان کلماتي که به ذهنشان نمي آيد، استفاده کنند. تمرين هاي زير مي توانند به کودکان در جهت استفاده از کلمات و افزايش واژگان گفتاري قابل دسترس کمک نمايند.
1. نام بردن يا ناميدن
از کودک بخواهيد که اشياء معمولي داخل يا خارج اطاق را نام ببرد. ( صندلي، در، ميز، درخت، سنگ ). از او بخواهيد که اشياء را در يک جعبه يا کيف جمع کند. هم چنان که آن ها را بيرون مي آورد، نامشان را بازگو کند. از کودک بخواهيد که رنگ ها، حيوان ها، اشکال و غيره را نام ببرد. مجموعه اي از تصاوير اشياء مواد آموزشي با ارزشي هستند. شما مي توانيد با چسباندن مقوا به پشت تصاوير يا پوشاندن آن ها با مواد شفاف چسب دار تصاوير را مقاوم کنيد.
2. کار در فروشگاه
بازي کار در فروشگاه ( ابزارفروشي، سوپرمارکت، رستوران، فروشگاه کفش و غيره ) به کودک امکان استفاده از کلمات براي ناميدن اشياء را مي دهد. يک کودک نقش مشتري و ديگري فروشنده را بازي مي کند. خريدار کالايي را درخواست مي کند و فروشنده از ميان تصاوير، تصوير مربوط به آن شيء را به او مي دهد.
3. نام بردن سريع
به کودک زمان مشخصي بدهيد ( براي مثال يک دقيقه ) تا همه ي اشياي داخل اتاق را نام ببرد. تعداد اشيايي را که نام برده است به منظور کنترل بر روند بهبودي در اين فعاليت ثبت کنيد. شما هم چنين مي توانيد از کودک بخواهيد که سريع اشيايي را که در تصوير مي بينيد نام ببرد. نوع ديگر اين تمرين را مي توان با ورزش ها، حيوانات اهلي و اشياي بيرون از اتاق انجام داد.
4. کلمات حذف شده
از کودک بخواهيد کلمه اي را که يک معما را کامل مي کند بيان کند. براي مثال: « چه کسي نامه را تحويل مي دهد؟ » ( نامه رسان ). « من بالا و پايين انداختم ». ( توپ ) داستاني را براي کودک بخوانيد، در جاهاي خاصي مکث کنيد يا کلمه را حذف کنيد. از کودک بخواهيد که کلمه ي حذف شده را بيان کند. استفاده از تصاوير به يادآوري و ناميدن اشياء کمک مي کند.
5. ترکيب کلمه
برخي از کلمات زماني بهتر آموخته مي شوند که به عنوان بخشي از يک مجموعه به کار برده شوند. وقتي يکي از موارد مجموعه نام برده مي شود، ممکن است به کودک در يادآوري مورد دوم کمک کند. براي مثال، کاغذ- مداد، پسر- دختر، کلاه- کت و سگ- گربه. مجموعه هايي مثل روزهاي هفته و ماه هاي سال ممکن است به اين شيوه آموخته شوند.
6. کلمات دشوار
گوش به زنگ و مراقب کلمات دشوار باشيد. وقتي به اين چنين کلمه اي اشاره مي کنيد، فوراً جلسه اي را به آن اختصاص دهيد و سپس تمرين هايي را براي استفاده از اين کلمه برنامه ريزي کنيد.

توليد اصوات گفتاري

برخي از کودکان در شروع فعاليت هاي حرکتي که براي توليد گفتار ضروري است مشکل دارند. اين چنين کودکاني ممکن است توانايي به يادآوردن کلمات را داشته باشند اما در فعاليت مناسب عضلات گويايي علي رغم نبود فلج عضلاني ناتوان باشند. چنين وضعيتي به عنوان نوعي از آپراکسي گويايي توصيف شده است. متخصصان گفتاري که در زمينه ي مشکلات گفتاري کار مي کنند در درمان اين شرايط مي توانند نقش مهمي داشته باشند.
1. تمرين عضلات و اندام هاي گفتاري
کودک براي استفاده از عضلات گويايي مختلف که در سخن گفتن مورد استفاده قرار مي گيرند بر اساس فعاليت هاي غيرگفتاري تشويق مي شود. مثل لبخند زدن، جويدن، بلعيدن، سوت زدن، خميازه کشيدن، فوت کردن و به حرکت درآوردن زبان در جهات مختلف.
2. درک حرکات و لرزش ها و مشاهده ي اصوات
هم چنان که ملعم اصواتي را توليد مي کند، کودک حرکات اداء صوت را از طريق لمس چهره يا گلوي معلم درک مي کند و حرکات دهان معلم و شکل گيري آن را در هنگام توليد اصوات مشاهده مي کند. استفاده از آينه به منظور توانا کردن کودک براي مشاهده ي حرکت عضلاني گويايي خود هنگامي که اصواتي را توليد مي کند در اين زمينه سودمند است.

مهارت 2: فعاليت هاي آگاهي واج شناختي

برخي از کودکان مبتلا به ناتوانايي هاي يادگيري نياز به آموزش ويژه براي کسب مهارت هاي شنيداري دارند. در اين قسمت آگاهي واج شناختي، توجه شنيداري، تميز شنيداري و حافظه شنيداري بررسي شده اند.
آگاهي واج شناختي
براي موفقيت در مراحل اوليه ي خواندن، کودک بايد صداي واج هاي هر زبان را درک کند. چرا که لازم است هر زبان را که با يک شکل حرفي از ديگر صداها متمايز مي شود را تميز دهد.

1. اشعار کودکانه

براي کودک اشعار کودکانه بخوانيد. به تصاوير نگاه کنيد و بر اجزاء هم قافيه تأکيد کنيد. کودکان از اين که اشعار کودکانه را تکرار کنند لذت مي برند. هر از گاهي لغتي را که بخش قافيه دار است حذف کنيد و از کودک بخواهيد که لغت را بيان کند، « جواد و جليل رفتند نزد ... »

2. هم قافيه کردن لغات

قافيه دار کردن يا هم قافيه کردن از جمله بازي هاي لذت بخش براي کودکان پيش دبستاني است. کلمه ي مرد را بيان کنيد و از کودک بخواهيد بگويد کدام يک از کلمه ها: دوچرخه، مگس، نردبان مثل کلمه مرد شروع مي شود يا تصاوير کلماتي را که با سام شروع مي شود پيدا کند. همين طور که از کودک بخواهيد که عکس تمامي کلماتي را که با حرف ( ب ) شروع مي شود از داخل صفحات يک روزنامه پيدا کند يا فهرستي از کلمه ها را به او بدهيد و بخواهيد که کلمه ي متفاوت را پيدا کند. مثلاً اين کلمه ها: پدر، پهلو، تاجر، پارو. يا به کودک بگوييد به مجموعه هاي سه تايي از کلمات گوش کند و کلمات هم قافيه را پيدا نمايد. مثلاً: موش، لب، گوش.

3. بخش کردن اصوات گفتاري

براي کمک به کودکان در جهت شناسايي اصوات گفتاري در کلمه، تصويري را بر روي يک کارت که حاکي از کلمه ي مختصري است قرار دهيد. زير تصوير، مستطيلي رسم کنيد و آن را به تعداد واج هاي کلمه تقسيم کنيد. از کودک بخواهيد که لغت را به آرامي بگويد و در هر مربع براي هر صداي تلفظ شده علامتي بگذارد. ( بال، بلاچمن، 1991، به نقل از لرنر، 1997 ).

4. چيستان هاي هم قافيه

معلم گروهي از لغت ها را بر مي گزيند، يکي هم قافيه با « سير » و ديگري هم قافيه با « است ». سپس چيستاني را مي پرسد به گونه اي که جواب آن با « شير » يا « است » هم قافيه باشد. کودکان به بخشي از بدنشان اشاره مي کنند که با جواب چيستان هم قافيه است. براي مثال، « وقتي صبح گرسنه هستيد، بهتره که يک ليوان ... بخوريد » که جواب آن شير مي شود و يا کودکان به « دست » خود اشاره مي کنند به خاطر اين که « دست » با « است » هم قافيه است. اين کار را با ديگر بخش هاي بدن نيز انجام دهيد. مي توانيد چيستان هاي هم قافيه بسازيد و از کودک بخواهيد که مشابه آن را درست کند. براي مثال، برگ سبز چمني ورق ورق مي شکني= کاهو. يک روش ساده تر اين است که بگوييم با فلان کلمه هم قافيه است و درباره ي آن توضيح دهيم. براي مثال، هم قافيه با آهوست. ( کاهو ).

5. شمارش صداها

شمارنده هايي مثل چوب بستني تهيه کنيد. بر روي هر کارت تصويري را که نشان دهنده ي لغتي کوتاه است قرار دهيد. از لغاتي با تعداد يکساني از حروف استفاده کنيد. ( براي مثال لامپ، ران، کاپ ). براي شمارش صدا، لغت را به آرامي بيان کنيد و از کودک بخواهيد که شمارنده اي را به ازاء هر صدا زير آن تصوير بگذارد. مجموعه اي از کارت ها را تهيه کنيد که يک بخش از آن ها شامل تصاوير و لغات و قسمت ديگر تنها دربرگيرنده تصاوير باشد. ( کالدول، لرنر و همکاران، 1996، به نقل از لرنر، 1997 )

6. جانشين کردن و جابه جايي اصوات

اين فعاليت دشوارتر از هم قافيه کردن است. اين تمرين را مي توان در يک کلمه يا بيش از يک کلمه انجام داد. به اين مثال ها توجه کنيد، از کودک بخواهيد که اولين حرف يک کلمه را با حرف انتهايي کلمه ديگر ترکيب کند و کلمه جديدي درست کند. براي مثال: حرف اول کلمه موش را بردارد و به جاي حرف انتهايي شور بگذارد. ( شوم )

7. حذف کردن اصوات و کلمات

در اين فعاليت کودکان ياد مي گيرند که لغتي را انتخاب کنند و يک صداي آن را بردارند و لغت را بدون آن صدا تلفظ کنند. براي مثال، يک سيلاب اين کلمه را بردار « زمين بازي ». حالا آن را بدون بازي بيان کن. اين تکليف زماني که از کودک خواسته مي شود واجي را از کلمه بردارد دشوارتر مي شود: « بگو توپ ». حالا آن کلمه را بدون « پ » بيان کن، « بگو آشپزخانه » حالا آن را بدون « پ » بيان کن.

8. اصوات آغازين

سه لغت مثل سگ- شير- سار به کودک بدهيد و از او بخواهيد که بگويد کدام لغت مثل شور با « ش » شروع مي شود. از او بخواهيد که به لغاتي که مثل کتاب شروع مي شوند، فکر کند، تصاويري را پيدا کند که مثل کتاب آغاز مي شوند يا تصاويري را پيدا کند که با صداي « ک » شروع مي شوند.

9. ترکيب صداها

صداهاي يک لغت را به طور جداگانه بيان کنيد و از کودک بخواهيد که صداها را ترکيب کند و کلمه اي بسازد. براي مثال، ک، ت، ا، ب براي کتاب.

مهارت 3: يادگيري الگوهاي زبان شناختي

1. تعميم ريخت شناسي ( صرفي )

برخي از کودکان در يادگيري دروني سازي و استفاده از ساختار ريخت شناسي زبان مشکل دارند. همه ي ما بايد تعميم هايي در ارتباط با جمع بستن کلمات، زمان گذشته و حالت کلي انجام دهيم. هم چنين ما بايد استثناهايي را که تعميم دادن در آن شرايط درست نيست را بياموزيم. معمولاً براي جمع بستن از: ها، ان، ات استفاده مي شود، انسان ها، معلمان، کارخانجات و خيرات. در برخي از موارد براي جمع بستن، شکل اصلي کلمه به شکل ديگري تغيير مي کند و با تعميم هاي مذکور هماهنگي ندارد: ادب- آداب، رسم- رسوم و غيره. لازم به ذکر است زماني که بخواهيم به تعدادي از موارد اشاره کنيم شکل کلمه نيز تغيير نمي کند، براي مثال، دو ماهي، سه دختر، چهار صندلي و غيره. به کودکاني که در چنين تعميم هايي مشکل دارند، جمع بستن اشياء و حيوانات و غيره در قالب بازي مي تواند کمک کننده باشد.

2. استفاده از ريخت شناسي براي تعميم ريخت شناسي

از کودک بخواهيد تصويري که توصيف کننده ي جمله اي است که شما با صداي بلند مي گوييد را نشان دهد. براي مثال، دو تصويري که نشان دهنده ي دو فعاليت يکسان هستند را به کودک نشان دهيد: يک تصوير فعاليتي را که در جريان است و تصوير ديگر فعاليتي را که به اتمام رسيده است نشان مي دهد. سپس بگوييد « پسر تصوير را رنگ مي کند » و از کودک بخواهيد يکي از تصاوير را برگزيند. به دنبال آن بگوييد که « تصوير حالا رنگ شده است » و بخواهيد که تصوير مناسب را انتخاب کند. به همين شکل، شما مي توانيد براي نشان دادن اشکال جمع جملاتي به اين شکل را در کنار هم قرار دهيد: « سگ دويد » و « سگ ها دويدند ».

جمله سازي

برخي از کودکان مي توانند از کلمات مجزا يا عبارات کوتاه استفاده کنند اما توانايي به کار بردن واحدهاي زباني طولاني تر يا جمله ها را ندارند. در اکتساب زبان، کودکان بايد الگوهاي جمله سازي را به گونه اي که بتوانند جملات جديد توليد کنند را دروني سازند. برخي از زبان شناسان بيان مي کنند که کودک به ماشين توليدکننده ي جمله تبديل مي شود. براي رسيدن به اين وضعيت، کودک به مهارت هايي از جمله توانايي درک زبان، يادآوري توالي کلمات و صورت بندي قواعد پيچيده دستوري نياز دارد.

1. تجربه کردن و يادگيري با انواع مختلف جمله ها

با يک جمله ي ساده محوري آغاز کنيد و به کودک کمک کنيد که گشتارهايي را توليد کند. براي مثال، دو جمله محوري که مي توانند به شکل هاي مختلف با يک ديگر ترکيب شوند.
جمله محوري: « کودکان بازي مي کنند ».
جمله محوري: « کودکان خسته هستند ».
جمله ترکيب شده: « کودکاني که خسته هستند، بازي مي کنند ».
« کودکاني که بازي مي کنند خسته هستند ».
حالات مختلفي از جمله ها مي توانند تمرين شوند:

جملات بياني

کودکان بازي مي کنند.
کودکان بازي نمي کنند.
بازي ها به وسيله ي کودکان انجام مي شود؟
کودکان بازي هايي انجام مي دهند.

جملات سؤالي

آيا کودکان بازي مي کنند؟
آيا کودکان بازي نمي کنند؟
آيا بازي به وسيله ي کودکان انجام مي شوند.
آيا کودکان بازي هايي انجام مي دهند؟

2. کلمات ساختي يا ربط دهنده

همان طور که قبلاً ذکر شد، کلماتي مثل رو، در، زير، و چه کسي، کدام يک، ارتباط ميان بخش هاي جمله را نشان مي دهند که در داخل جمله بهتر ياد گرفته مي شوند. مشاهده ي دقيق نشان مي دهد که برخي از کودکان مفهوم روشني از معناي اين چنين کلماتي ندارند. شما مي توانيد به کودکان در جهت درک اين گونه مفاهيم کمک کنيد. اگر از آن ها بخواهيد که مکعب هايي را در، روي يا زير يک ميز يا صندلي قرار دهند و سپس درباره ي آن چه که آن ها انجام مي دهند توضيح دهيد. کلماتي مثل هنوز، اما، هرگز، کدام يک اغلب نياز به توضيح دارند. جملاتي را تنها با کلمات اصلي در اختيار کودک قرار دهيد و سپس از او بخواهيد که کلمات ساختي را به طوري که در مثال زير مي بينيد اضافه کند.
« احمد پدرش خانه رفت »

3. جانشين ساختن کلمات براي ساختن جمله ها

از کودک بخواهيد که جمله هاي جديدي را از طريق تعويض يک کلمه مجزا در يک جمله بسازد. براي مثال: « من کت خود را درآوردم ». « من چکمه هاي خود را درآوردم. »
« کودک در حال خواندن است ». « کودک در حال دويدن است ». « کودک در حال پريدن است ».

4. بازي اکتشافي

براي کمک به کودکان در جهت يادگيري طرح سؤال، شيء خاصي را پنهان کنيد و از کودک بخواهيد که سؤال هايي را در ارتباط با محل آن تا زماني که آن را پيدا کند، بپرسد.

تمرين مهارت هاي زبان گفتاري

متخصصان خواندن، بيان مي کنند که تمرين براي تحکيم مهارت هاي خواندني که جديداً آموخته شده اند، ضروري است. آن ها غالباً بيان مي کنند، « شما خواندن را از طريق خواندن ياد مي گيريد ». کودکان مبتلا به نقص در زبان بيان شفاهي، هم چنين نياز به تمرين و فرصت هاي متعددي براي استفاده از کلمات و ساختن آن ها از طريق تمرين مهارت هاي گفتاري مورد نياز دارند.

1. تمرين هاي زبان گفتاري

فعاليت هاي متعددي را مي توان به منظور استفاده از زبان گفتاري و سخن گفتن برنامه ريزي کرد. اين گونه فعاليت ها عبارتند از: مکالمه کردن، بحث کردن، برنامه هاي راديو يا تلويزيون، جلسات نمايش و گفتگو، بازي نمايشي، گفتگوي تلفني، گزارش گري، مصاحبه گري، داستان گويي، معماگويي يا لطيفه ها، دادن گزارش درباره ي کتاب، بازي نقش، سرودخواني و نمايش عروسکي.

2. بحث درباره اشياء

به کودک کمک کنيد که درباره ي ويژگي هاي يک شيء صحبت کند- رنگ، اندازه، شکل، ترکيب و بخش هاي اصلي- و آن را با اشياء ديگر مقايسه کند.

3. طبقات

موادي را داخل جعبه قرار دهيد که بتوان از آن ها براي آموزش طبقات مثل اسباب بازي ها، لباس ها، حيوانات، ميوه، لوازم خانگي و وسايل نقليه استفاده کرد. از کودک بخواهيد موارد را که با يک ديگر در يک طبقه قرار مي گيرند پيدا کند و بگويد آن ها چه چيزي هستند.

4. درک مطلب

سؤال هايي را از کودک بپرسيد که نياز به فکر کردن و پاسخ دادن دارد. براي مثال: « چرا بايد ماهي قرمز را در ظرف پر از آب قرار داد؟ » « چرا دوختن لباس کوتاه در مقايسه با لباس بلند آسان تر است؟ »

5. به اتمام رساندن داستان ها

داستاني را براي کودک بيان کنيد و از او بخواهيد که آن را به اتمام برساند. براي مثال، « علي به ملاقات محمد در يک شهر غريب رفت. وقتي هواپيما فرود آمد، علي نتوانست محمد را در فرودگاه ببيند... ».

6. بگو من چطور...

شما دندان هايتان را مسواک مي زنيد، به مدرسه مي رويد و غيره. هم چنين، « بگو به من چرا؟ ... »، « بگو به من ما کجا انجام دهيم ... ؟ » اين چنين سؤال هايي مي توانند فرصتي را براي تمرين هاي با ارزش فراهم سازند. ( لرنر، 1997 )
منبع مقاله :
دکتر احمد عابدي ... { و ديگران } ؛ (1391)، مهارت هاي مورد نياز کودکان براي ورود به مدرسه، اصفهان: نشر نوشته، چاپ اول