نظافت و زينت در روابط زوجين

نويسنده: علي حسين زاده

نظافت و زينت لباس و بدن، از جمله اموري است که باعث پيوستگي هر چه بيشتر همسران مي شود و زمينه را براي آرامش آنان فراهم مي کند، همچنان که توجه نکردن به آن، دلزدگي و تنفر از يکديگر و به دنبال آن ناسازگاري آنان را افزايش مي دهد. اين موضوع باعث شده است تا مسئله نظافت و آرايش، جايگاه خاصي را در تعاليم اسلامي به خود اختصاص دهد و يکي از امور مؤثّر در تحکيم نظام خانواده به شمار آيد. در اين قسمت پس از ارائه ي بخش کوتاهي در زمينه ي اهميت نظافت و آراستگي زن و مرد، برخي از مصداق آن را مورد توجه قرار مي دهيم و سپس به آسيب هاي ناشي از بي توجهّي به آن مي پردازيم.

اهميت نظافت و آراستگي همسران

پاکيزگي و نظافت، اهميت خاصي در آيين آسماني اسلام دارد. امام اميرالمؤمنين (عليه السّلام) در حديثي ضمن دستور به رعايت نظافت و پاکيزگي، به بيان تأثير ظاهري و باطني آن مي پردازند:
تنظفوا بالماء من المُنتِنِ الريح الذي يُتأذي به، تعهّدوا انفسکم فان الله عزّوجلّ يبغض من عباده القاذورة الذي يتأنف به من جلس اليه؛ (1) با آب خود را از بوي بدي که ديگران از آن اذيت شوند، نظافت کنيد و بدان پايبند باشيد. پس به درستي که خداوند از ميان بندگانش، بنده اي را که هر کس کنارش بنشيند، بيني خود را بگيرد، دوست ندارد.
همچنان که از اين روايت استفاده مي شود، بي مبالاتي نسبت به پاکيزگي سبب اذيت و آزار هم نشينان مي شود. ( تأثير ظاهري ) و آزرده شدن هم نشينان نيز زمينه ساز بغض و دوري از رحمت خداوند ( تأثير باطني ) خواهد شد. بر اين اساس، رعايت نظافت با همه ي زحمتي که دارد، از اخلاق انبيا به شمار آمده است: « قال الرضا (عليه السّلام): من اخلاق الانبياء التنظف؛ (2) نظافت از اخلاق انبيا است ». از اين جا روشن مي شود که اهتمام اسلام به نظافت و آراستگي همسران، به دليل تأثير ظاهري و باطني آن است و رعايت اين اصل باعث پيوند هر چه بيشتر همسران به يکديگر خواهد بود. دستورات دين در منابع اسلامي هم به زنان توصيه کرده است که نظيف و آراسته باشند و هم مردان را از بي توجهي به آن بر حذر داشته:
عن رسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم) انه کان اذا اراد ان يتزوج امرأة بعث اليها فقال شمّي ليتها فان طالب ليتها طاب عرفها؛ (3) عادت پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) اين بود که وقتي قصد ازدواج با زني را داشتند، کسي را به سوي او مي فرستادند و به او مي گفتند: صفحه گردن او را بو کنيد. پس اگر گردنش خوش بو بود، بدن خوش بويي دارد.
اهتمام رسول (صلي الله عليه و آله و سلم) به خوش بو بودن زن و احراز آن پيش از ازدواج، نشانگر تأثير آن در آرامش همسر و سازگاري با اوست. پاکيزگي و آراستگي زنان اهميت خاصي دارد و اسلام جزئيات آن را نيز مورد توجه قرار داده است؛ ولي از سوي ديگر آراستگي مردان را نيز در جهت پاسداري از پاکدامني همسران خود مورد تأکيد و سفارش بوده است. حسن بن جهم مي گويد: امام کاظم (عليه السّلام) را ديدم که خضاب کرده بود. با تعجب پرسيدم: آيا خضاب کرده ايد؟ حضرت پاسخ دادند:
نعم ان التهئية ممّا يزيد في عفة النساء و لقد ترک النساء العفة بترک ازواجهن التهئية ثم قال ايسرّک ان تراها علي ما تراک عليه اذا کنت علي غير تهيئة؟ قلت: لا قال: فهو ذاک؛ (4) آري، اصلاح مرد عفت زن را افزايش مي دهد و زنان به سبب ترک اصلاح مردان به فساد کشيده مي شوند. سپس فرمود: آيا تو دوست داري زن خود را به حالتي مثل خود که اصلاح را ترک کرده اي، ببيني؟ گفتم: نه، فرمود: نکته همين است و او نيز همين طور است.
اکنون که ديدگاه اسلام درباره ي نقش و اهميت نظافت و آراستگي در زندگي خانوادگي روشن شد، مناسب است به بيان برخي از نمونه هاي آن بپردازيم که در منابع اسلامي مطرح شده است.

رهنمودهايي به همسران

در اين بخش وظايف زن و مرد در زمينه ي آراستگي و نظافت را به طور جداگانه بررسي مي کنيم:

أ. رهنمودهايي به مردان

مردان با رعايت نکات ذيل، آراستگي و نظافت خويش را حفظ کرده و زمينه سازگاري با همسران خود را فراهم مي کنند:

1. شستشوي بدن و لباس

استفاده از آب براي نظافت بدن - به ويژه پاها و لباس - اولين و مهم ترين دستورالعمل براي بهداشت است. چنانچه امام علي (عليه السّلام) در روايتي فرمودند: بوي بد مردم آزار را به وسيله ي آب بزداييد. (5) رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) نيز در حديثي ضمن تأکيد بر نظافت بدن و لباس، نقش آن را در سلامت ظاهري و باطني خانواده تبيين کرده و فرمودند:
اغسلوا ثيابکم و خذوا من شعورکم و استاکوا و تزيّنوا و تنظّفوا فانّ بني اسرائيل لم يکونوا يفعلون ذلک فزنت نساءهم؛ (6) لباس هاي خود را بشوييد و موهاي خود را کم کنيد، مسواک بزنيد و آراسته و پاکيزه باشيد. پس به درستي که بني اسرائيل چنين نکردند و در نتيجه زنانشان آلوده شدند.

2. نظافت و آراستگي مو

يکي از مظاهر مهم زيبايي، موي انسان است. از اين جهت معصومان (عليهم السّلام) آن را جامه اي خدايي دانسته و ما را به گرامي داشتن آن امر فرموده اند.
قال رسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم): الشعر الحسن من کسوة الله فاکرموه؛ (7) موي زيبا، از پوشش هاي الاهي است؛ پس آن را گرامي بداريد و به آن رسيدگي کنيد.
مقصود از گرامي داشتن مو در درجه ي اول توجه به پاکيزگي آن و در مراتب بعد آراستن آن است. رسول گرامي اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) اهميت رسيدگي به وضعيت مو را اين گونه بيان فرمودند:
« من انخذ شعراً فليحسن ولايته او ليجزّه؛ (8) کسي که مو بلند مي کند، پس بايد خوب به آن رسيدگي کند يا آن را کوتاه کند ».

3. نظافت ناخن

به منظور حفظ بهداشت و نظافت ناخن، رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) به مردان فرمودند: « يا معشر الرجال قصّوا اظافيرکم؛ (9) اي گروه مردان، ناخن هايتان را کوتاه کنيد ».

4. استعمال بوي خوش

خوش بويي و استعمال بوي خوش، از جمله ويژگي هايي است که زنان را به همسر خود متمايل مي سازد تا آن جا که امام رضا (عليه السّلام) آن را از اخلاق انبيا (صلي الله عليه و آله و سلم) به شمار آورده اند: « الطيب من اخلاق الانبياء؛ (10) خوش بويي، از ويژگي هاي انبياست ». و رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) براي خوش بويي بيش از غذا هزينه مي کردند:
عن الصادق (عليه السّلام): کان رسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم) ينفق في الطيب اکثر مما ينفق في الطعام؛ (11) امام صادق (عليه السّلام) فرمودند: رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) بيش از آنچه درباره ي غذا خرج کند، در بوي خوش خرج مي کرد.
حضرت حتي نوع و ويژگي عطر مناسب مردان را مشخص کرده و فرموده اند:
طيب الرجال ما ظهر ريحه و خفي لونه؛ (12) بوي خوش براي مردان، چيزي است که بوي آن آشکار و رنگ آن مخفي باشد.
به کار بردن بوي خوش علاوه بر جاذبه ي طبيعي که سبب کشش همسران به سوي يکديگر مي شود، تقويت نيروي جنسي را نيز به همراه دارد که اين امر نيز به نوبه ي خود زمينه ي آرامش و گرايش همسران را به يکديگر فراهم مي سازد:
قال رسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم): ان الريح الطيبة تشّد القلب و تزيد في الجماع؛ (13) پيامبر گرامي (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمودند: بوي خوش رابطه قلبي را تقويت و آميزش را افزايش مي دهد.
شايد به دليل همين آثار مثبت است که حضرت فرمودند: آنچه را که براي به دست آوردن عطر هزينه کني، اسراف شمرده نمي شود: « ما انفقت في الطيب فليس بسرف؛ (14) آنچه در بوي خوش خرج کني، اسراف نيست ».

5. پوشش زيبا

پوشش آراسته و زيباي مردان نيز، از جمله اموري است که به ايجاد فضاي انس و آرامش در خانواده مي انجامد. امام صادق (عليه السّلام) آراستن خود به لباس زيبا را از جمله اخلاق الاهي دانسته و به آن دستور داده اند:
البس و تجمل، فان الله جميل يحب الجمال و ليکن من حلال؛ (15) لباس بپوش و زيبا باش. به درستي که خدا زيبا را دوست دارد؛ البته اين کار بايد از حلال باشد.
جالب آن که پيامبر اعظم (صلي الله عليه و آله و سلم) براي همسران خود در منزل از لباس هاي شاد استفاده مي کردند و بدين وسيله زمينه ي مسرّت آنان را فراهم مي ساختند:
عن ابي عبدالله (عليه السّلام): ان رسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم) کانت له ملحفة مورَّسة يلبسها في اهله حتي يردع علي جسده؛ (16) رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) روپوشي داشت که با گياهي چون زعفران رنگ شده بود و آن را براي خانواده به تن مي کرد. رنگ اين روپوش بر بدن حضرت تأثير مي گذاشت.
در حديثي ديگر حکم بن عتيبه مي گويد:
دخلت علي ابي جعفر (عليه السّلام) و هو في بيت منجّد و عليه قميص رطبٌ و ملحفة مصبوغة قد اثر الصبغ علي عاتقه فجعلت انظر الي البيت و انظر في هيئته فقال لي: يا حکم ما تقول في هذا؟ فقلت: ما عسيتَ ان اقول و انا اراه عليک فامّا عندنا فانما يفعله الشابُّ المرهَّق. فقال: يا حکم! من حرّم زينة الله التي اخرج لعباده؟ فامّا هذا البيت الذي تري فهو بيت المرأة و انا قريب العهد بالعرس و بيتي البيت الذي تعرف؛ (17) بر امام باقر (عليه السّلام) وارد شدم و او در خانه اي زينتي بود، لباسي نرم بر تن داشت و روپوشي رنگين در برداشت که رنگش بر دوش حضرت اثر گذاشته بود. پس من مبهوت به خانه و حالتي که حضرت در آن بود، نگاه مي کردم. پس حضرت فرمود: اي حکم! در اين باره چه مي گويي؟ گفتم: مي خواهي چه بگويم در حالي که شما را به اين حالت مي بينم. همانا در ميان ما اين کارها را جوانان خام انجام مي دهند. حضرت فرمود: اي حکم، چه کسي زينتي را که خدا براي بندگانش فراهم ساخته است، تحريم مي کند؟ اين خانه که مي بيني، خانه همسر من است و من تازه ازدواج کرده ام؛ امّا خانه من همان خانه اي است که مي داني.
از اين روايت و روايات مشابه آن معلوم مي شود که مرد لازم است در منزل، خود را براي همسرش بيارايد و از لباس هايي که دل خواه همسر است، استفاده کند. منزلت مرد در اجتماع نبايد مانع از آن شود که در محيط منزل و در برابر همسر به گونه اي ظاهر شودکه ديگران مي پسندند؛ بلکه بايد به گونه اي باشد که همسرش مي پسندد.

ب. رهنمودهايي به زنان

از آن جا که لطافت و آراستگي زنان وديعه اي الاهي و عاملي مؤثر در جذب همسران به شمار مي رود، اولياي دين رهنمودهاي بيشتري را در زمينه ي نظافت و زينت آنان ارائه کرده و موارد ديگري را نيز به آنچه درباره مردان گفته شد، بر شمرده اند؛ بنابراين ضمن پرهيز از طرح موارد مشترک ميان زنان و مردان، تنها به موارد اختصاصي بانوان يا به برخي موارد متفاوت آراستگي زنان اشاره مي کنيم:

1. خوش بويي

خوش بويي، از ويژگي هايي است که هم براي مرد و هم براي زن پسنديده است؛ ولي به دليل اهميت بيشتر اين ويژگي در زنان، آيين اسلام توجه ويژه اي به دلنشين بودن رايحه ي زنان داشته است. به همين جهت امام صادق (عليه السّلام) خوش بويي را شاخصه ي بهترين همسر دانسته و فرموده اند: « خير نسائکم الطيبة الريح؛ (18) بهترين زنان شما زن خوش بو است ».
در مباحث قبلي گذشت که رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) هنگامي که مي خواستند با زني ازدواج کنند، زني را مي فرستادند تا صفحه گردنش را ببويد و خوش بويي گردن را شاخص خوش بو بودن آن زن به شمار مي آورند. (19) و نيز حضرت يکي از دلايلي را که بر اساس آن، مردان را به ازدواج با دوشيزگان فرا مي خواندند، آن مي دانستند که دهان آنان خوش بوتر است:
تزوجوا الابکار فانهن الطيب شييء افواهاً؛ (20) با دوشيزگان ازدواج کنيد به درستي که دهانشان پاکيزه تر است.
با توجه به اين که استشمام بوي خوش از همسر عاملي بسيار مؤثر در جذب همسر و مقدمه اي براي سازگاري بيشتر شمرده مي شود، توصيه ي بزرگان دين همواره به خانم ها اين بوده است که خود را براي همسر معطّر و خوش بو سازند و حتي آن را از حقوق مردان بر همسران خويش دانسته اند:
عن ابي عبدالله (عليه السّلام): قال جائت امرأة الي رسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم) فقالت: يا رسول الله ما حق الزوج علي المرأة؟ قال: اکثر من ذلک فقالت: فخبرني عن شييء منه... قال: و عليها ان تطيّب باطيب طيبها؛ (21) زني خدمت رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) آمد و گفت: اي رسول خدا، حق شوهر بر زن چيست؟ حضرت فرمود: فراوان است. پس آن زن گفت: به بخشي از آن مرا آگاه کن. حضرت فرمود:... بر اوست که به بهترين بوي خود را خوش بو سازد.
البته زينت هاي زنان - از جمله معطر بودن آنان - نبايد از حريم محارم فراتر رود و به عرصه ي جامعه کشيده شود. آراستگي زنان در محيط اجتماعي، زمينه ساز تحريک مي گردد و خود سبب ناهنجاري هاي متعدد خانوادگي و اجتماعي است؛ از اين رو اسلام زنان را از ارائه زينت به نامحرمان بر حذر داشته است:
عن ابي عبدالله (عليه السّلام): لا ينبغي للمرأة ان تجمّر ثوبها اذا خرجت من بيتها؛ (22) امام صادق (عليه السّلام) فرمودند: سزاوار نيست زن هنگامي که از خانه خارج مي شود، خود را خوش بو سازد.
در روايتي ديگر، رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) زني که خود را خوش بو سازد و از خانه خارج شود، دور از رحمت خداوند دانسته و درباره او فرمودند:
ايّة امرأة تطيبت ثم خرجت من بيتها فهي تلعن حتي ترجع الي بيتها متي رجعت؛ (23) هر زني که خود را خوش بو سازد، آن گاه از خانه خود خارج شود تا به خانه خود بر نگردد، همواره ملعون است.

2. آرايش دست

برخي رهنمودهاي اولياي دين، درباره آراستگي دست است. براي نمونه، در حالي که براي مردان کوتاه بودن ناخن پسنديده بود، براي زنان بلند گذاشتن آن زينت به شمار آمده است. رسول اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) به زنان فرمودند:
طَوّلن اظافيرکن فانه ازين لکنَّ؛ (24) ناخن هايتان را بلند بگذاريد؛ چرا که براي شما زينت بيشتري دارد.
نکته ي ديگري که در زمينه ي دست مورد توجه قرار گرفته، استفاده از رنگ براي آراستن آن است. در گذشته معمولاً براي خوش رنگ کردن دست، از خضاب استفاده مي شد. بر همين اساس، از امام صادق (عليه السّلام) روايت شده است که فرمودند:
لا ينبغي لها ان تدع يدها من الخضاب و لو ان تمسحها بالحِنّاء مسحاً و ان کانت مسنةً؛ (25) براي زن سزاوار نيست که خضاب را ترک کند، دست کم اين که حنا استعمال کند، گرچه پا به سن گذاشته باشد.
با گذشت زمان، شيوه ي استفاده از رنگ براي زينت کردن دست، دست خوش تعبير شده؛ ولي اصل استفاده از آن همچنان مطلوب است. جالب آن که تأکيد اين روايت بر آن است که حتي زنان پير نيز آن را ترک نکنند. شايد يکي از دليل هاي اين تأکيد نيز آن باشد که نفس آرايش زن براي شوهر، از ارزش قايل شدن او براي همسر حکايت مي کند، هر چند آرايش زن در آن سن جاذبه جواني را نداشته باشد.

3. آراستن مو

با توجه به نقش اساسي مو در زيبايي و آراستگي زنان، لازم است در جهت نظافت و زينت آن تلاش دو چنداني صورت گيرد. در اين زمينه روايتي از امام باقر (عليه السّلام) نقل شده است که حضرت وصل کردن چيزي از قبيل کلاه گيس را به موي زن براي زينت در برابر همسر جايز دانسته و فرموده اند:
سئل ابوجعفر (عليه السّلام) عن القرامل التي تصنعها النساء في روؤسهنّ يصلنه بشعورهن؛ فقال: لا بأس به علي المرأة ما تزيّنت به لزوجها؛ (26) از امام باقر (عليه السّلام) درباره ي ابريشم و ديگر وسايلي که زنان به موهايشان مي بندند، پرسيده شد. پس حضرت فرمودند: آنچه که با آن زن براي شوهر خود زينت کند، مجاز است.

4. استفاده از زيور آلات

علاقه به زينت در سرشت زن نهفته و با خميره ي وجود او عجين شده است. به همين جهت، اسلام استفاده از نوع زيور آلات را براي زنان روا دانسته، هر چند برخي انواع آن - از جمله طلا و لباس ابريشم - را براي مردان ممنوع کرده است. از ديدگاه اسلام روا نيست زن شوهردار لحظه اي بدون زينت باشد. بايد از حدّاقل امکانات نيز براي آراستن خود بهره جويد. امام صادق (عليه السّلام) در اين خصوص مي فرمايند:
لا ينبغي للمرأة ان تعطل نفسها و لو ان تعلّق في عنقها قلادة؛ (27) سزاوار نيست زن خود را بدون زينت بگذارد. دست کم اين که بايد به گردن خود گردن بندي بياويزد.
بنابراين، نوع زينت نيز مهم است (28) و هر چه گرايش همسر هماهنگ تر باشد، در جهت جذب او تأثيرگذارتر است؛ ولي مهم تر از آن اصل زينت است که زن بدين وسيله نشان مي دهد براي شوهر خويش ارزش و احترام ويژه اي قائل است.

5. پوشش زيبا

برخي زنان بهترين لباس خود را براي استفاده در مجالس و مراسم اختصاص مي دهند و با ادعاي احساس يکرنگي با شوهر، کمتر به پوشيدن آن ها در برابر همسر تمايل دارند؛ امّا بر اساس آنچه گذشت، از ديدگاه اسلام زن بايد بهترين لباس خود را براي همسرش بپوشد. اين اقدام ضمن آن که باعث جذب هر چه بيشتر مرد به همسر خود مي شود و او را به وي علاقه مند مي سازد، زمينه اي فراهم مي آورد که مرد چشم به زنان ديگر و آراستگي آنان ندوزد و هرگز در مقام مقايسه همسر خود با آنان برنيايد و اين به نوبه خود عاملي است که سازگاري همسران را بيشتر و زمينه ي تزلزل بنياد خانواده را تا حدود زيادي از بين مي برد. (29) به اين دليل رسول اکرم يکي از حقوق شوهر را پوشش زيباي زن دانسته و فرموده اند:
و عليها ان تلبس احسن ثيابها؛ (30) بر زن است که در برابر شوهر، بهترين لباس خود را بپوشد ».

پي‌نوشت‌ها:

1. محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج 10، ص 99.
2. همان، ج 75، ص 335.
3. ميرزا حسين نوري، مستدرک الوسائل، ج 14، ص 180.
4. محمدبن يعقوب کليني، الکافي، ج 2، ص 567.
5. محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج 10، ص 99.
6. نهج الفصاحه، ص 72.
7. محمدبن حسن حرّ عاملي، وسائل الشيعه، ج 2، ص 129.
8. همان.
9. ميرزا حسين نوري، مستدرک الوسائل، ج 5، ص 61.
10. محمدبن يعقوب کليني، الکافي، ج 6، ص 510.
11. همان، ص 512.
12. همان.
13. همان، ص 511.
14. محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج 100، ص 252.
15. محمدبن حسن حرّ عاملي، وسائل الشيعه، ج 5، ص 6.
16. همان، ص 30.
17. همان، ص 31.
18. همان، ج 20، ص 30.
19. ميرزا حسين نوري، مستدرک الوسائل، ج 14، ص 180.
20. همان، ص 180.
21. محمدبن يعقوب کليني، الکافي، ج 5، ص 334.
22. همان، ص 519.
23. محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج 100، ص 256.
24. همان، ج 73، ص 125.
25. محمدبن حسن حرّ عاملي، وسائل الشيعه، ج 2، ص 97.
26. همان، ج 20، ص 178.
27. همان، ج 2، ص 97.
28. « عليها ان تزيّن باحسن زينتها؛ بر او است که با بهترين زينت خود را زينت کند ». محمدبن يعقوب کليني، الکافي، ج 5، ص 508.
29. براي آشنايي بيشتر با مدل هاي آرايشي و جذابيت رنگ ها ر.ک: ارل ال منيدل، با ويتامين ها چگونه زيبا بمانيد و تدآندروز، رنگ درماني.
30. همان.