نويسنده: دکتر همايون مژده اي آذر
شايد براي شما هم اتفاق بيفتد
به اين شرح حال ها دقت کنيد. شايد براي تان اتفاق افتاده باشد:1- يک روز از مدرسه يا مهد کودک به شما تلفن مي کنند و مي گويند لا به لاي موهاي فرزندتان شپش پيدا شده، سريعاً بايد برويد و او را نزد متخصص پوست برسانيد.
2. چند روزي است که احساس مي کنيد فرزندتان سرش زياد مي خارد و از او مي پرسيد که چه مشکلي دارد. او از خارش به ويژه قسمت هاي پشتي سرش شاکي است. او را حمام مي بريد و خوب مي شوييد ولي بهتر نمي شود که هيچ، بلکه بدتر مي شود و شما و همسرتان هم بعد از چند روز از اين قضيه، احساس خارش در سر مي کنيد.
3. از مدرسه تماس مي گيرند و مي گويند از فردا مدرسه به مدت 1 هفته تعطيل است. آنها علت قضيه را به طور واضح بيان نمي کنند ولي بعد از اين و آن مي شنويد که در مدرسه شپش شايع شده است. شما هم به سرعت مي رويد و علاوه بر اينکه کودک را به نزد متخصص پوست مي بريد، به فکر عوض کردن مدرسه اش هم مي افتيد.
4. در ميهماني هستيد و مشغول گفت و گوي خودماني از اين در و آن در، که ناگهان متوجه مي شويد دوست تان مي گويد اخيراً در مدارس ابتدايي و مهد کودک ها شپش سر شايع شده است. بحث بالا مي گيرد. يکي از دوستان تان مي گويد که شپش سر از قديم الايام هم شايع بوده و چيز جديدي نيست.
هر کدام از اين داستان ها حاوي يکي از واقعيت هاي موجود در جامعه در مورد شپش سر است. با توجه به اهميت قضيه در اين جا به يکي از شايع ترين بيماري هاي دوران پيش از دبستان و اوايل دوران ابتدايي مي پردازيم.
بيماري شپش سر از بيماري هاي بسيار شايع در ميان کودکان مهد کودک و سال هاي اول ابتدايي است. در بسياري از مواقع نخستين کسي که شپش يا تخم آن ( رشک ) را لابه لاي سر کودکي که سرش را مي خاراند مي بيند، مربي مهد کودک يا مربي بهداشت مدرسه است. گاهي حين معاينات پيش از ورود کودک به مدرسه، اين مشکل کشف مي شود. به هر حال خارش سر، نخستين علامت بيماري است که گاهي آن قدر مزاحم مي شود که کودک را از خواب و خوراک مي اندازد. شپش عمدتاً شب ها مشغول حرکت و فعاليت ( خون خواري، تخم گذاري و لقاح ) است. جولانگاه اصلي شپش منطقه پس سر، گردن و پشت گوش هاست.
البته موارد بدون علامت هم وجود دارد که حتي تا 2 ماه، تشخيص بيماري به تأخير مي افتد. درگيري با شپش سر هيچ ارتباطي با سطح اجتماعي و درآمد يا ميزان بهداشت فردي ندارد و در واقع بالا شهري و پايين شهري و تميز و کثيف نمي شناسد.
در آمريکا شيوع شپش سر در سياه پوستان بسيار کم است.
پس از آن که شک به وجود شپش سر مطرح شد، کودک به متخصص پوست ارجاع داده مي شود. البته بسياري از مربيان بهداشت و حتي معلمان با علائم و نشانه هاي اين بيماري آشنا هستند. موارد پيچيده تر و مشکل تر نهايتاً به عهده متخصص پوست است.
سرايت بيماري
سرايت بيماري، از راه تماس مو با مو يا تماس مو با وسايل مرتبط با مو است. وسايل مشترک از قبيل حوله و برس و نيز لحاف و ملحفه و پتو نيز عوامل انتقال شپش به حساب مي آيند. دست دادن، سرفه کردن، صحبت کردن، غذا خوردن و تزريق کردن، راه انتقال بيماري به حساب نمي آيند. ضمن اينکه شپش بال ندارد که بپرد! شپش سر تنها بر روي سر قادر به زندگي است و از پوست کف سر خون مي مکد و جدا از سر و مثلاً روي تن يا روي زمين در عرض 10 روز از ميان مي رود. با توجه به آنچه گفته شد بچه هايي که موي بلند و پخش و پلا دارند احتمال اين که از همديگر شپش سر را بگيرند بيشتر است و پسرها و کساني که موي کوتاه يا بافته و بسته دارند کمتر در معرض ابتلاي بيماري هستند. تشخيص بيماري، اغلب با ديدن تخم شپش بر روي موها انجام مي شود و ديدن خود شپش که تعدادشان معمولاً کم است، کمتر امکان پذير است. تخم هاي شپش به طور مايل بر روي ساقه مو چسبيده و به راحتي کنده نمي شوند. تخم هايي که4 سانتي متر بالاتر از کف سر باشند معمولاً خالي هستند. حدود 1 هفته طول مي کشد تا شپش از تخم بيرون بيايد لذا 2 درمان شپش سر ( به فاصله ي يک هفته ) تقريباً صد در صد شپش ها و تخم شان را از ميان مي برد. البته بار دوم، درمان بيشتر براي محکم کاري است چرا که درمان هاي جديدتر بر روي تخم شپش هم مؤثر بوده و انگل را در داخل تخم مي کشد. شپش سر، ناقل وحامل هيچ بيماري مهم و خطرناکي نيست. فقط خارش کف سر و خراشيده شدن و افزوده شدن عفونت ميکروبي ممکن است فرد را آزار دهد. در اين حالت، پوست دردناک و قرمز مي شود و جوش هاي چرکي مي زند. تخم شپش را بايد از شوره سر، بقاياي ژل سر و تافت و قارچ کف سر، زرد زخم و خيلي بيماري هاي ديگر افتراق دهيم.متخصصان پوست و افراد دوره ديده در تشخيص بيماري مشکلي ندارد. تخم هاي شپش را مي توان در زير ميکروسکوپ بررسي کرد و همچنين در زير نور ماوراي بنفش گذاشت و فلوراسانس زرد سبز آن را ديد.
درمان شپش سر را مي توان به دو بخش تقسيم کرد، نخست تغيير در شرايط محيط و ديگري درمان هاي دارويي.
ابتدا يادآوري کنيم که شپش بدن ( شپش تن ) بيماري کاملاً جدايي است که توسط نوع ديگري از شپش پيدا مي شود. اين نوع شپش اغلب در شرايط بهداشتي پايين و در سطوح پايين جامعه زندان ها، در افراد بي خانمان و ولگرد و ....ديده مي شود. شپش بدن هرگز ناحيه سر و افراد با بهداشت مناسب را درگير نمي کند و محل زندگي و تخم گذاري آن نيز لابه لاي درز لباس هاست. هنگامي که براي تغذيه و مکيدن خون به سطح پوست ( اغلب شب ها ) مي آيد، درنواحي گرم و نواحي تحت فشار مثل پشت کمر بند و زير بغل و کشاله ران، خارش و سوزش و دانه هاي قرمز شبيه محل گزش حشره ايجاد مي کند. شپش تن مي تواند ناقل بعضي بيماري هاي خطرناک باشد. شپش تن از طريق پوشيدن لباس مشترک آلوده منتقل مي شود و تقريباً با پوشيدن لباس پاک و تميز از بين مي رود. يک نوع ديگر شپش هم هست که عمدتاً نواحي تناسلي و کمتر زير بغل و ندرتاً مژه ها را درگيرمي کند و انتقال آن هم از راه تماس جنسي با فرد آلوده است. نکته اول در مورد شپش، کشف بيماري در فرد است. با يافتن نخستين مورد بيماري در مدرسه يا منزل يا مهد کودک، بايد او را جدا کرده و به صورت صحيح درمان کرد. بهتر است اطرافيان فرد آلوده را معاينه کرد و افراد احتمالي آلوده را يافت و درمان کرد. با توجه به وجهه بد بيماري شپش سر درجامعه ما، خيلي وقت ها خانواده يا اولياي مدرسه و مهد کودک، وجود يک مورد بيماري را در آن مرکز مخفي مي کنند و اين مورد به پخش شدن بيماري ياري مي رساند و کار پسنديده اي نيست. بهتر است در مورد موارد شيوع و همه گيري شپش در مراکز آموزش و خانواده ها فرهنگ سازي صحيح صورت بگيرد تا ديگر شاهد اين گونه برخوردها با مسئله شپش سر نباشيم.
اهميت آموزش
آموزش پدر و مادر، آموزش معلمين و آموزگاران و مربي هاي مهد کودک ها و آشنا کردن مردم با اصول برخورد با بيمار و واقعيت ها و خرافات موجود در مورد اين بيماري، وظيفه مراکز بهداشت شهري و روستايي و نيز وزارت بهداشت است. به اين ترتيب در صورت بروز موردي از اين بيماري، والدين و اهالي مدرسه يا مهد کودک با همکاري يکديگر، موارد بيماري را مي يابند و بيمار را به نزد پزشک ذيصلاح مي برند. حتي در موارد همه گيري، مراکز بهداشت با فرستادن افراد آموزش ديده تعداد زياد افراد درگير را به طور رايگان مورد درمان قرار مي دهند و بروشورهاي آموزشي نيز توسط اين مراکز تهيه شده است که مدارس و مهد کودک ها با مراجعه به مراکز بهداشتي مي توانند اين بروشورها را تهيه کنند.اصولاً وقتي فردي درگير مي شود خيلي نبايد نگران باشد چرا که يک دوره درمان با داروي مناسب بيش از 90 درصد اثر بخشي دارد و در بار دوم درمان، اين آمار به 100 درصد مي رسد. موارد مقاوم، بسيار نادر است و درمان خاص خود را دارد. کودکان مرکز آموزش يا مهد کودک را مورد معاينه قررا داده،فرد درگير را جدا کرده و مورد درمان قرار مي دهند. فرد درگير را همراه با تمامي افراد خانواده يا هم اتاقي اش درمان مي کنند. نياز به معاينه همه افراد خانواده نيست. بهتر است البسه و آنچه با سر و موهاي بيمار در تماس بوده ( يا نبوده! ) را از جمله لباس ها، روسري، رو بالشي، شانه و برس و... را در ماشين لباسشويي با دماي 65 درجه بشوييد و آنهايي که نمي توانيد ( مثل پتو يا لباس هاي خاص ) را در يک کيسه زباله بيندازيد و 10 روز در گوشه اي رها کنيد تا از شپش پاک شود. به فرش ها و پرده ها و مبل و صندلي ها کاري نداشته باشيد. نيازي به ضد عفوني نيست.
امروزه داروهاي مختلفي براي درمان شپش سر در دسترس است و رايج ترين شان دو داروي لنيران و چرمترين است، موها را به مدت 20 تا 30 دقيقه به دارو آغشته مي کنند و بعد از آن آب مي کشند. اين کار را يک هفته بعد تکرار مي کنند. موارد مقاوم را با داروهاي ديگر از جمله مالايتون، گوگرد، بنزيل بنزوات، اسپينوزاد و دايمتيکون درمان مي کنند. در اين مدت مي توان تخم هاي چسبيده به موها را نيز به کمک شانه هاي ريز يا با دست کَند. آغشتن موها به سرکه سيب رقيق شده با آب ( 50:50 ) به مدت نيم ساعت پيش از حمام رفتن و سپس شانه کردن موهاي آغشته به نرم کننده با يک شانه دندانه ريز فلزي به کنده شدن رشک ها کمک مي کند. اين را بايد هر روز تکرار کرد و وقت گذاشت. البته تقريباً تمام تخم ها خالي يا حاوي شپش مرده هستند و اين کار بيشتر براي رفع نگراني خانواده و اهالي مدرسه و مهد کودک است به خصوص که برخي مراکز تا وقتي که بر روي موي کودک، رشک وجود دارد او را به مرکز آموزشي راه نمي دهند! بعضي کارها نيز مانند اندود کردن موها با سس مايونز!، گريس ماشين! و مانند آن ها نيز منسوخ شده است.
منبع مقاله :
نشريه زيبايي سالم، سال هفتم، اول و پانزدهم دي ماه 1393
