ضرب المثل های کُردی

نویسنده: جعفر یوسفی

ضرب المثل ها یکی از مؤلفه های ادبیات شفاهی هستند که بخشی از زبان روزمره می باشند و با ساختاری محکم و روان، معنایی کنایی و کاربردی عام، در برگیرنده بزرگ ترین و وسیع ترین مفاهیم اخلاقی و تربیتی بوده که با توجه به اصالت و محتوای آن از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. ( رش احمدی، 1386، 216 ). بهمنیار نیز مثل را جمله ای معرفی می کند که مختصر است و مشتمل بر تشبیه با مضمون حکیمانه که به سبب روانی لفظ و روشنی و لطف ترکیب، شهرت عام یافته باشد و همگان آن را بدون تغییر یا با اندک تغییری به کار ببرند ( بهمنیار، 1369، مقدمه ). از آنجایی که در ایران اقوام مختلف دارای مؤلفه های مشترک فرهنگی فراوانی هستند، ضرب المثل هایی که با لهجه و زبان های مختلف بیان شده اند عموماً به جهت معنا در میان اقوام مختلف ایرانی دارای اشتراک می باشند. از جمله این ضرب المثل ها که در زبان اقوام مختلف ایرانی می توان آن ها را بعضاً با اندکی یا بدون تفاوت یافت با زبان کُردی در زیر اشاره می شود:

1. قه ل وه قه یه ژی رو و رِه ش.
توضیح: معادل فارسی: دیگ به دیگ می گه روت سیاه.
2. تا دووری س ی وی سووری تا نزیکی مارمه ووکی.
توضیح: انسان ها تا از هم دور هستند همدیگر را دوست دارند، اما وقتی در کنار هم باشند آن عطش دوری را ندارند.
این مثل در فارسی به صورت « دوری و دوستی » به کار می رود.
3. قسه یه گ وشتی پ ی ناگری، گ وشتی پ ی دامه نه.
توضیح: سخنی که متناسب با شرایط زمانی و مکانی نباشد از به زبان آوردن آن زیان بار می شوی.
این مثل در زبان فارسی نیز به این صورت آمده است: هر سخن جایی و هر نکته مکانی دارد.
4. گول ب وی وه نه وشه نادا.
توضیح: هر گلی بویی دارد.
5. برامان برایی، کیسه مان جیایی.
توضیح: حساب حساب است کاکا برادر.
6. ره فیقی نائه هل مه که و دوستی ب ی گانه، ئه تکا به تانه.
توضیح: رفاقت با نااهلان باعث رسوایی ات می شود.
7. راس بچو و حاکم مه چوو. ( که لهوری ).
توضیح: سعی کن رفتارت درست باشد تا دچار مشکل و دردسر نشوی.
8. قه وم گ وشتی یه ک بخوا، زوقوانی یه ک ناشکین ی.
توضیح: خویشاوندان هر چند بد باشند ولی در حفظ آبرویت می کوشند.
9. ئه گه گول نیه ی درِ کیش مه به.
توضیح: اگر عامل خیر نیستی شر هم مرسان. این مثل در فارسی با این شعر شناخته می شود: مرا به خیر تو امید نیست شر مرسان.
10.دوس ئه وه یه بمگرین ی نه ک بمکه نینی ی.
توضیح: دوست واقعی آن است که مرا بگریاند نه مرا بخنداند. این ضرب المثل که در آموزه های دینی نیز بر آن تأکید زیادی شده، کنایه از آن است که دوست واقعی عیوب انسان را بیان می کند نه آنکه عیب دوستش را بپوشاند.
11. قورواق وه قی ره قه وی ناوی.
توضیح: معادل فارسی: با حلوا حلوا گفتن دهان شیرین نمی شود.
12. بزن ی کی گه ر، ران ی گه ر ئه کات.
توضیح: کنایه از سرایت فساد از انسان های فاسد به جامعه است.
13. سه ری ب ی روزی هاله ژی ر خاکا.
توضیح: هرکسی که در این دنیا هست روزی اش مشخص و معلوم است. این ضرب المثل نیز در آموزه های اسلامی بسیار مورد تأکید می باشد و حکایت از آن دارد که خداوند متکفل روزی تمامی موجودات زنده است.
14. روزی به قول ناگیری.
توضیح: رزق و روزی بیش از حدی که مقدر است با سعی و تلاش به دست نمی آید.
15. یه ک پی وه یه ک روژ، دوو پی وه دوو روژ.
توضیح: هرچیز به تناسب تکاملش زمان بر است.
16. خوا بدا له که س ی، هه ر دوو چاوی کوی ر ئه کا و بال ی ئه وه س ی.
توضیح: مأیوس شدن، از علائم بدبختی است.
17. کاری گه ن مه که و له خوا مه لالی رو.
توضیح: گناه نکردن از توبه کردن آسان تر است. این مثل کردی نیز ترجمه حدیثی است که انسان ها را به پرهیز از گناه دعوت می کند.
18. نوی ژ که ری نوورینی، کار که ری شیرینی.
توضیح: نماز گزاردن باعث نورانی شدن چهره و کار کردن، باعث جذابیت و دلنشینی انسان می شود.
19. فه رزه ن خال و وه ل ووه.
توضیح: اخلاق و رفتار فرزند به دایی اش می رود. این ضرب المثل در فارسی نیز این گونه به کار می رود: بچه حلال زاده به دایی اش می رود.
20. هه وهه وی شوی نی گورگ.
توضیح: کنایه از کارهای بیهوده بعد از رخداد فاجعه.
21.کوری زرنگ ب ی ت تاریکه شه و فره س.
توضیح: اگر کسی واقعاً خواهان انجام کاری باشد فرصت های زیادی برای انجام آن دست می دهد.
22. به ردی که ش ی ت بیخاته بنی گ وم هه زار ژیر ده ری نایه ری.
توضیح: دردسری که جاهلان به آسانی آن را ایجاد می کنند دانایان به این آسانی ها نمی توانند چاره کنند. این مثل نیز در فارسی بسیار کاربرد داشته و مشهور است که یک دیوانه سنگی را به چاه می اندازد که صد عاقل از درآوردن آن ناتوانند.
23.خلا و خروش آوشی در چو و تازی آوشی به گه ری.
توضیح: خدا به خرگوش می گوید در رو؛ به تازی می گوید بگیرش. این مثل نیز به حکیمانه بودن کار خداوند تبارک و تعالی تأکید دارد. یعنی کار خدا حساب دارد.
24. گلیج پمه قاین سر عروس اَشکند.
توضیح: گل پنبه مادرشوهر سر عروس را می شکند. یعنی کوچک ترین حرف مادر شوهر باعث ناراحتی عروس می شود.
25. پشی ماز رضای خلا موش ناگری.
توضیح: گربه محض رضای خدا موش نمی گیرد. یعنی کسی برای دیگری کار بدون مزد و رایگان انجام نمی دهد.