با استقرار دولت بويهيان در بغداد، در سده ي چهارم، دوره ي رشد و شکوفايي علم و دانش فرا رسيد. ادب پروري و دانش دوستي آل بويه- که خود نيز اهل فضل و ادب بودند- و وجود عده اي از امرا و وزراي مشوّق علم در دستگاه بويهيان، مؤثرترين عامل در پيشرفت و ترقي علوم عقلي و ايجاد نهضت علمي و آموزشي و رونق بازار دانش و معرفت در اين سده پر جوش و خروش بود(1)؛ زيرا اينان که غالباً با سمت دبيري و با تکيه بر فضل و دانش خويش به درگاه امرا و پادشاهان و خلفا راه مي يافتند و به مدارج عالي تا مرتبه ي وزارت نايل مي شدند، با ايجاد زمينه هاي مساعد علمي و آزادي فکر و انديشه و تأسيس مراکز آموزشي و کتابخانه ها(2) و تشويق و حمايت از دانشمندان، در نواحي مختلف، بزرگان علم و حکمت را با روش هاي گوناگون به کار تأليف و تدوين و تحقيق تشويق مي کردند. از اين رو، در اين دوره ي طلايي، نوابغ و متفکران بسياري طلوع کردند و در ترويج و گسترش دانش اشاعه ي ادب تازي و احياي زبان فارسي پس از ظهور اسلام، تلاش هاي بي دريغي را مبذول داشتند و در نتيجه دانش هاي گوناگون نضج يافت و به صورت علومي کامل در آمد و کتاب هاي جامع و مفيدي در بيشتر رشته ها تأليف شد و بغداد به مجمعي براي شعرا، اديبان، محدّثان، فقيهان، مورّخان، رياضي دانان، فلاسفه، پزشکان و... و مرکزي معتبر براي علوم در جهان اسلام مبدل گشت.(3)
حکومت هاي چندي از جمله بويهيان در ايران و عراق، سامانيان(4) در ترکستان و خراسان، زياريان(5) در طبرستان و حَمدانيان در حلب و موصل و فاطميان در مصر، به ياري فرهنگ و تمدن اسلامي برخاستند و عصر طلايي علوم اسلامي را به وجود آوردند، دايرة المعارف هايي تدوين شد و کتاب مفاتيح العلوم خوارزمي پس از احصاء العلوم فارابي ( متوفاي 339 ق. ) به رشته ي تحرير در آمد. به گفته ي صاحب مفاتيح السعادة علوم انشعاب يافت و رشته هاي آن از سيصد رشته فراتر رفت و به گواهي تاريخ، در بيشتر مناطق مسلمان نشين، از ترکستان در خاور و تا اندلس در باختر، چهره هاي درخشان تاريخي و ادبي و شخصيت هاي بارز علمي ظهور کردند. فيلسوفان بنامي چون: ابونصر فارابي، ابوعلي مسکويه، ابوعلي سينا و طبيعي دان بزرگ قرون وسطي و مخترع عدسي محدّب و ذره بين، ابن هيثم و رياضي دانان و منجّمان شهيري همچون: ابوالوفاء بوزجاني، ابوريحان بيروني، عبدالرّحمن صوفي ( مؤلف صور الکواکب ) و احمد بن عبدالجليل سجزي در اين دوره شهرت علمي يافتند و پزشکان حاذقي مانند: علي بن عباس، مجوسي، اهوازي، ابوالقاسم زهرادي و بوعلي در اين ايام فرخنده مي زيستند. اين دوره، مورّخان چيره دستي چون ابوالفرج اصفهاني، ابن هنده ي اصفهاني، ابوعبيدالله مرزباني و ابن مسکويه(6) را نيز به خود ديده است.
همچنين در اين دوره، ادبيات عرب پيشرفت چشمگيري کرد و به دليل حمايت و تشويق شخصيت هايي چون صاحب بن عبّاد از سرايندگان و تازي نويسان ايراني، شهرهايي چون اصفهان به صورت پايگاه نشر و ترويج زبان و ادب عربي در آمد و در ساير مناطق نيز دربار حاکمان از شاعران و اديبان مملو گشت.
درخشش نحويان برجسته اي همچون ابوعلي فارسي، ابوسعيد سيرافي، ابن جنّي، ابن خالويه از دستاوردهاي اين دوره ي پر افتخار است. اديبان فرهيخته اي در اين سده سر بر آوردند که صيت شهرتشان به گستره ي جهان اسلام رسيده است؛ افرادي چون ابوالطيب متنّبي، ابوبکر خوارزمي، بديع الزمان همداني، ابن فارس همداني و شريف رضي. مترجمان معروفي نيز در اين دوره به کار ترجمه ي متون پرداختند که از ميان آنان مي توان به ابوبشير متّي بن يونس القنّائي، ابو زکريا يحيي بن عدي، ابوعلي بن زُرعة، ابوالخير بن الخمّار حس بن سوار، نظيف النفس، ابوالحسن حرّاني صابي و ابوريحان محمد بن احمد بيروني اشاره کرد.
همچنين خوشنويسان زبردستي در اين دوره هنرنمايي کردند. به عنوان نمونه، در اواخر اين سده، ابن بوّاب قدم به عرصه ي هنر گذارد که قادر بود همه ي انواع خط را با زيبايي تمام بنويسد. و نيز در اين سده بود که ابن حجاج، شاعر شوخ طبع، بر ملک ادب حکم مي راند و غير از احاطه بر بسياري از علوم عقلي و نقلي، در مسائل اجتماعي نيز حضور جدّي داشته و در راه ترويج مذهب شيعه و حفظ ارزش هاي اسلامي تلاش فراوان مي کرد.
پي‌نوشت‌ها:
1- براي مطالعه ي ويژگي هاي علمي و ادبي قرن چهارم ر. ک: «شخصيت ادبي سيد مرتضي» و همين کتاب.
2- ابن عميد کتابخانه اي برابر با يک صد بار شتر کتاب در علوم گوناگون داشت و ابن مسکويه رازي متصدي آن بود و کتابخانه ي صاحب بن عباد داراي صد و هفده هزار جلد کتاب بوده است. ر.ک: الحضارة الاسلامية في القرن الربع الهجري، ج1، ص203-321.
صاحب بن عبّاد سالانه پنجاه هزار درهم از محل وزارت خود به بغداد مي فرستاد تا در ميان علما، فقها، سادات، قرّا، شعرا و صلحا تقسيم کنند.(تجارب السلف، ص246).
3- ر. ک: تاريخ آداب اللغة، ج2، ص220-232. در کتاب الادب في ظل بني بويه، تأليف غناوي، ص127 آمده است: يکي از امتيازهاي دوره ي آل بويه بالا رفتن سطح دانش و فرهنگ بود که خود و وزراي ايشان تأثير به سزايي در ترقي داشتند؛ زيرا آنان وزرا را از ميان نويسندگان و دانشمندان مبرّز برمي گزيند. از اين رو، در تدبير امور نظامي، اداري و اقتصادي سرآمد زمان و مورد اعتماد مردم بودند.
4- سامانيان (279-389ق.) بخارا را پايتخت قرار داده و سلطنت با اقتداري را در ماوراء النهر، خراسان، سيستان، طبرستان، ترکستان و ري و اصفهان ايجاد کردند.
5- ديالمه ي آل زيار از سال 316 تا حدود 118 سال، در طبرستان و گرگان حکمراني داشتند و در پاره اي اوقات دامنه ي حکومتشان تا ري، همدان، بروجرد، قم، کاشان، اصفهان و بالجمله تمام عراق عجم گسترش يافت.
6- در بخش «معاصران ابن حجاج» درباره ي برخي از اين دانشمندان، به طور گذرا سخن خواهيم گفت.
باقري بيدهندي، ناصر؛ (1377)، ابن حجاج شاعر معروف قرن چهارم، قم: مرکز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، چاپ اول
