نويسنده: دکتر سيدرضا مؤدب
از نخستين روزهاي نزول قرآن، جمعي متصدي تلاوت و تدريس آيات شدند که به نام « قرّاء » شهرت يافتند تمام اشتغال آنان، قرائت و تدريس قرآن بود و پيامبر (صَلَّي اللهُ عَليهِ و آله و سلم) نيز آنها را به ديگران معرفي نمود. در روايتي آمده است که پيامبر (صَلَّي اللهُ عَليهِ و آله و سلم) فرمود:
خُذُوا القرانَ مِن أربعةٍ: عبداللهِ بنِ مسعود و سالم مَولي حُذيفة و معاذِبني جبل و أُبيّ بنِ کعب؛
قرائت قرآن را از عبدالله بن مسعود و سالم مولي حذيفه و معاذبن جبل و أبيّ بن کعب بگيريد. (4)
مهم ترين قرّاي قرآن در حيات پيامبر (صَلَّي اللهُ عَليهِ و آله و سلم) که از کبار صحابه نيز بوده اند، طبق نقل ذهبي در معرفة القراء، هفت نفر بودند، که به ترتيب تاريخ وفات چنين مي باشند: (5)
ابيّ بن کعب ( م 20 هـ. ق )؛ عبدالله بن مسعود ( م 32 هـ. ق )؛ ابوالدرداء عويمر بن زيد ( م 32 هـ. ق )؛ عثمان بن عَفّان ( م 35 هـ. ق )؛ علي بن ابي طالب ( عَليهِ السَّلام ) ( م 40 هـ. ق )؛ ابوموسي اشعري ( م 44 هـ. ق ) و زيدبن ثابت ( م 45 هـ. ق ).
به گزارش ذهبي، اين گروه هفت نفره، حافظ قرآن نيز بوده اند. (6)
قرّاي ديگر که معروف ترين آنها، قراي سبعه هستند، قرائت خود را عرضاً از آنان دريافت کرده اند؛ يعني قرائت خود را بر آنها از حفظ يا از روي کتاب، عرضه کرده اند و آنها را محور تأييد خود قرار داده اند. لذا اسانيد قرّاء سبعه و حتي عشره بر اساس قراآت آنهاست.
مردم هر شهري از بلاد اسلامي، به ويژه کوفه، مدينه، مکه و... به قرائت آنان اهتمام خاصي مي ورزيده اند. در هر شهري، قرّاي معروفي مي زيستند که بعدها جمعي از آنها توسط ابي بکر محمدبن موسي بن عباس بن مجاهد تميمي بغدادي ( م 324 هـ. ق ) به نام « قرّاي سبعه » معروف شدند. وي در کتاب السبعة في القراآت به تفصيل، قرائت آن را بيان نموده است. آنها هر کدام براي خود قرائتي مستقل داشتند. در اين مجال به شناخت مختصري از آنان و از راويان آنان پرداخته مي شود.
عبدالله بن عامر دمشقي
s عبدالله بن عامر دمشقي يحصبي، ( م 118 هـ. ق ) مقري و امام اهل شام در قرائت (7) بود. او قرآن را بر مغيرة بن شهاب مخزومي و أبوالدرداء قرائت نمود و مغيره بر عثمان بن عفان، و او بر پيامبر (صَلَّي اللهُ عَليهِ و آله و سلم) قرائت کرد. عجلي و نسائي وي را ثقه دانسته اند. او دو راوي به نام هاي هشام بن عمار ( م 245 هـ. ق ) و عبدالله بن احمد دمشقي ( م 242 هـ. ق ) معروف به ابن ذکوان داشت. عبدالله بن عامر از نزديک ترين قراي سبعه به عهد تابعين است و خود مي گويد: « پيامبر رحلت فرمودند، در حالي که من دو سال سن داشتم. » (8)عبدالله بن کثير
عبدالله بن کثير مکي ( 45-120 هـ. ق ) امام و مقري مکه بود. او بر اساس گفته ابوعمر داني، قرائت خود را عرضاً از عبدالله بن سائب مخزومي گرفته است. ابن حجر مي گويد: « وي قرائت خود را بر مجاهد بن حبر و درباس مولي ابن عباس، عرضه داشته و درباس بر ابن عباس و او بر ابيّ بن کعب و زيدبن ثابت قرائت نموده است. » (9) دو راوي او، بزّي و قنبل بوده اند.عاصم بن ابي النجود
عاصم بن ابي النجود کوفي (10) ( م 129 هـ. ق ) امام و مقري و نحوي اهل کوفه و بسيار خوش صدا بوده است. وي قرائت خود را بر عبدالرحمن سُلَمي و زر بن حبيش عرضه داشته است. عبدالرحمن بن سلمي بر حضرت ( علي عَليهِ السَّلام ) و زر بن حبيش بر ابن مسعود، قرائت خود را عرضه کرده اند. دو راوي او، حفص بن سليمان دوري ( م 180 هـ. ق ) و ابوبکر شُعبة بن عياش ( م 193 هـ. ق ) است. عاصم امام شيعه در قرائت بوده است و نسبت به ساير قرا نزد شيعه برتري خاصي دارد. زيرا وي در قرائت خود با عبدالرحمن سلمي هيچ گاه مخالفت ننمود و امروز غالب مصاحف رايج ميان مسلمان ها به قرائت حفص از عاصم است. زيرا قرائت عاصم به علي ( عَليه السَّلام ) و ابن مسعود برمي گردد، و آنان نيز از پيامبر (صَلَّي اللهُ عَليهِ و آله و سلم) قرائت را فراگرفته اند.ابوعمرو بصري
ابوعمرو بن علاء بصري (11) ( 68-154 هـ. ق ) مقري بصره بود. معروف است که وي اهل فارس بوده است. قرائت خود را بر حميدبن قيس اعرج و يحيي بن يعمر و مجاهد و سعيد بن جبير و عکرمه و عبدالله بن کثير عرضه داشته است. (12) در مکه، کوفه، مدينه و بصره، قرائت خود را بر جمع زيادي از قرّا عرضه کرد. راويان ابوعمروبن علاء، حفص بن عمرو دوري ( م 264 هـ. ق ) و صالح بن زياد بن عبدالله سوسي ( م 261 هـ. ق ) مي باشند.حمزة بن حبيب زيّات
حمزة بن حبيب زيّات کوفي (13) ( 80-156 هـ. ق ) مقري کوفه بود. ذهبي در مورد وي مي گويد: « او پيشوا و امام و حجت نسبت به کتاب خدا بوده است. » وي قرائت خود را عرضاً از سليمان اعمش و حمران بن أعين گرفت. شيخ طوسي وي را از اصحاب امام صادق ( عَليه السَّلام ) شمرده است. اعمش، وي را حبرالقرآن ناميده است. جماعتي از اهل حديث وي را در قرائت مذمت نموده و نماز را به قرائت وي باطل دانسته اند. (14) راويان او عبارتند از: خلف بن هشام بزار ( م 229 هـ. ق ) که در ده سالگي حافظ قرآن بوده و ابن جزري او را يکي از قراي عشره ناميده است، (15)، و خلاد بن خالد ( م 220 هـ. ق ) وي امام در قرائت بوده است.نافع بن عبدالرحمن
نافع بن عبدالرحمن ابي نعيم (16) ( م 169 هـ. ق ) مقري مدينه بود. قرآن را از جمعي از تابعين اهل مدينه، مانند عبدالرحمن بن هرمز و أبي جعفر القاري و شيبة بن نصاح و مسلم بن جندب و اصبغ بن عبدالعزيز، فراگرفت. راويان وي، ورش ( عثمان بن سعيد م 197 هـ. ق ) و قالون ( عيسي بن ميناء م 220 هـ. ق ) مي باشند. ابن مجاهد مي نويسد: « نافع امام و قاريِ مدينة الرسول بعد از تابعين، و آگاه به وجود قراآت و پيرو آثار ائمه ي گذشته در بلد خود بوده است. »علي بن حمزه کسائي
علي بن حمزه کسائي کوفي (17) ( م 187 هـ. ق ) رياست قرائت را در کوفه بعد از حمزه زيّات برعهده داشت. وي قرائت خود را در چهار مرتبه، عرضاً از حمزة بن زيات اخذ نموده است. راويان وي، حفص بن عمر ( م 264 هـ. ق ) و ليث بن خالد بغدادي ( م 240 هـ. ق ) مي باشند. ابن مجاهد مي گويد: « مردم الفاظ قرائت خود را از کسائي به هنگام قرائت وي، مي گرفتند. »پي‌نوشت‌ها:
1. صحيح بخاري، ج3، ص 228، فضائل القرآن.
2. ذهبي، معرفة الفقراء، تحقيق عواد معروف، ص 24-42.
3. همان.
4. ابن حجر عسقلاني، تهذيب التهذيب، ج5، ص 274.
5. ابن جزري، غاية النهاية في طبقات القراء، ج1، ص 204.
6. ابن حجر، تهذيب التهذيب، ج5، ص 368 و غاية النهاية في طبقات القراء، ص 443.
7. تهذيب التهذيب، ج5، ص 38 و غاية النهاية في طبقات القراء، ج1، ص 348.
8. ابن جزري، غاية النهاية في طبقات القراء، ج1، ص 288.
9. ابن حجر، تهذيب التهذيب، ج12، ص 178.
10. ابن جوزي، غاية النهاية في طبقات القراء، ج1، ص 261.
11 و 12. البيان، ص 137.
13. غاية النهاية في طبقات القراء، ج2، ص 330.
14. همان، ج1، ص 535 و عثمان ذهبي، معرفة القراء الکبار علي الطبقات و الاعصار.
مؤدب، سيدرضا؛ ( 1392 )، نزول قرآن و رؤياي هفت حرف، قم: مؤسسه بوستان كتاب ( مركز چاپ و نشر دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميّه قم )، چاپ سوم.
/ج
