[35] ابوالفتح هلال بن محمد بن جعفر بن سعدان بن عبدالرحمن بن ماهوية بن مهيار بن مرزبان بغدادي حفار
نام: هلال
نام پدر: محمد
کنيه و لقب: ابوالفتح [ن.م]
اسم اشهر: بغدادي
سال و محل تولد: 322 ق [ن.م]
سال و محل وفات: 414 ق [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: فقه و حديث
استادان: ابوالقاسم اسماعيل بن علي بن علي بن رزين دعبلي، همچنين از ابوعبدالله حسين بن يحيي بن عياش قطان، ابوعلي اسماعيل بن محمد صفار، ابوعمر و بن السماک، ابوجعفر محمد بن عمرو رزاز، ابوالحسن علي بن محمد مصري و جمعي ديگر استماع حديث کرد.
شاگردان: شيخ طوسي، ابوالفوارس طرّاد بن محمد بن علي زينبي، ابوبکر احمد بن الحسين بيهقي و خطيب بغدادي
سرگذشتنامه:
از شيعيان ايراني الاصل و ساکن بغداد و مشهور به بغدادي است، ولي نام خانوادگي و قبيله اي او حفار ( به معني قبرکن ) است.آثار:
الامالي.منابع و مآخذ:
دايرة المعارف تشيع، 3 / 287؛ تاريخ بغداد، 14 / 75.[36] ابومحمد حسن بن محمد بن هيثم عجلي
نام: حسن
نام پدر: احمد
کنيه و لقب: ابومحمد
اسم اشهر: حسن عجلي
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 400 ق، کوفه
مذهب و شريعت: شيعه ي اثني عشري
رشته ي علمي و تخصص: فقه
آثار:
الجامع و المثانيمنابع و مآخذ:
دهخدا، 6 / 9000[37] ابومحمد عبدالله بن محمد بخاري خوارزمي
نام: عبدالله
نام پدر: محمد
کنيه و لقب: ابومحمد
اسم اشهر: بافي
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 398 ق، بغداد
مذهب و شريعت: شافعي
رشته ي علمي و تخصص: فقه، ادب شعر
استادان: ابوالقاسم عبدالعزيز بن عبدالله دارکي شافعي، ابواسحاق ابراهيم بن احمد مروزي شافعي و ابوعلي بن ابي هريره
شاگردان: ابوالطيب طبري، ابوعبدالله محمد بن ابراهيم صانعي خوارزمي، ابوبکر محمد بن بکر بن محمد نوقاني طوسي و علي بن محمد ماوردي
سرگذشتنامه:
سرگذشت بافي پيش از سکونتش در بغداد روشن نيست، اما پس از آنکه در بغداد اقامت گزيد، به حلقه ي درس فقه ابوالقاسم عبدالعزيز بن عبدالله دارکي شافعي درآمد و پس از درگذشت او به جاي وي به تدريس پرداخت. او تنها به درس دارکي بسنده نکرده و از درس فقه دو استاد معروف ديگر روزگار خود، ابواسحاق ابراهيم بن احمد مروزي شافعي و ابوعلي ابن ابي هريره نيز بهره برد.آثار:
تنها اثر منقول او بيست و اندي بيت شعر است که هر قطعه ي سه چهار بيتي آن در وزن و مضموني جداگانه سروده شده است و مي توان آنها را در منابع معتبر يافت.اضافات:
بافي هر قطعه از اشعار خود را به تناسب حال و مقام بر تني چند از شاگردان يا معاصران خود انشا مي کرده است. قاضي ابوالقاسم علي بن المحسن تنوخي و ابوزرعه روح بن محمد رازي شافعي و ابوالطيب طبري از مستمعان و راويان اشعار او بوده اند. اين سروده ها علاوه بر پختگي و رواني از صناعات ادبي نيز برخوردار است و در آنها به احکام فقهي و اخلاقي و نکوهش اهل نجوم اشاره شده است.منابع و مآخذ:
دانشنامه ي جهان اسلام، 623/1.[38] ابويعلي جعفري، محمد بن حسن بن حمزه
نام: محمد
نام پدر: حسن
کنيه و لقب: ابويعلي
اسم اشهر: ابويعلي جعفري / طالبي
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 463 ق [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه امامي
رشته ي علمي و تخصص: فقه و کلام
استادان: شيخ مفيد، سيد مرتضي و حسين بن عبيدالله غضائري
شاگردان: ابوالحسن سليمان بن حسن صهرشتي، ابوطالب بن معدي سيلقي، ابوعبدالله محمد بن هبة الله بن جعفر طرابلسي، ابوالحسن بن هلال عماني و ابومنصور بن احمد.
مناصب و مقام ها: جانشيني شيخ مفيد و زعامت اماميه پس از وي
سرگذشتنامه:
هر چند منابع رجالي اماميه و اهل سنت از وي نام برده اند و شرح حال از او به دست داده اند، با اين همه، دانسته ها درباره ي ابويعلي بسيار نيست. ابويعلي با دختر شيخ مفيد ازدواج کرد و پس از مرگ شيخ به خاطر شايستگي اش جانشيني او و تصدي درس کلام و فقه، به وي منتقل گرديد و اين تصدي به وي شوکت اجتماعي ممتازي بخشيد، به گونه اي که از نقاط دور و نزديک چون موصل، صيدا، طرابلس و کربلا براي پرسش در موضوعات گوناگون علمي به وي رجوع مي کردند. شهرت او در دانش و بويژه فقاهت چندان بوده که حتي شرح حال نويسان غير شيعي از او با عباراتي همچون « فقيه الاماميه »، « من دعاة الشيعة » و « من کبار علماء الشيعه » ياد کرده اند. به گفته ي ذهبي، ابويعلي به حدوث قرآن قائل بوده و براي اثبات آن به وجود آيات ناسخ و منسوخ تمسک مي جسته است.آثار:
تأليفات ابويعلي بيشتر به صورت مسئله يا پاسخ به مسائلي است که از وي پرسش مي شده است که بعضي از آنها از قول نجاشي اشاره مي شود: جواب المسألة الواردة من صيدا، جواب مسألة اهل الموصل، المسألة في مولد صاحب الزمان (عج)، المسألة في الرد علي الغلاة، المسألة في اوقات الصلاة، کتاب التکمله، الموجز في التوحيد، مسألة في ايمان آباء النبي (صلي الله عليه و آله و سلم)، مسألة في المسح علي الرجلين، مسألة في العقيقة، جواب المسائل الوارده من طرابلس و المسألة في ان الفعال غير هذه الجملة.اضافات:
البته جانشيني ابويعلي در مقام شيخ مفيد، نبايد به معناي رياست مطلق اماميه در آن عصر تلقي گردد، چرا که بدون شک سيد مرتضي ( 436 ق ) پس از شيخ مفيد به اين جايگاه دست يافته بود.منابع و مآخذ:
دايرة المعارف بزرگ اسلامي، 6 / 434-435.[39] ابويعلي حمزه
نام: حمزه
نام پدر: عبدالعزيز
کنيه و لقب: ابويعلي، سالار
اسم اشهر: سالار
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: فقه و کلام
استادان: شيخ مفيد و سيد مرتضي
آثار:
التذکرة في حقيقة الجوهرة.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف تشيع، 4 / 195.[40] ابويَعْلي محمد بن حسين بن محمد بن خلف بن احمد
نام: محمد
نام پدر: حسين
کنيه و لقب: ابويَعْلي
اسم اشهر: ابن فرّاء
سال و محل تولد: 380 ق [ن.م]
سال و محل وفات: 458 ق، بغداد
مذهب و شريعت: حنبلي
رشته ي علمي و تخصص: فقه
استادان: ابوعبدالله ابن حامد. از بسياري از فقهاي زمان خود مانند ابوالحسين سکري، ابوالقاسم بن حبابه، ابوالقاسم عيسي بن وزير، علي بن عمر حربي، ابن مالک و علماي مکه و حلب و دمشق حديث شنيد.
شاگردان: خطيب بغدادي، ابن نرسي، اسحاق بن عبدالوهاب، ابن منده، ابوالوفاء، ابن عقيل، ابوعلي اهوازي و نيز فرزندش ابوالحسين محمد بن ابي يعلي از او حديث شنيده اند.
سرگذشتنامه:
ابويعلي از 385 ق به آموختن حديث آغاز کرد. ده ساله بود که پدرش درگذشت و تربيت او را مردي به نام حربي که وصيّ پدر بود، برعهده گرفت. پس از آن بود که نزد ابن مفرحه ي مقري عباراتي از مختصر خرقي را خواند و از اين راه علاقه اي به فقه پيدا کرد. سپس براي تکميل معلومات به مجلس درس ابن حامد رفت. وي پس از مرگ استادش ابن حامد به تأليف و تدريس روي آورد. در 414 ق به زيارت حج رفت و پس از مراجعت همچنان به تصنيف و تدريس پرداخت چنانکه تا بازپسين سال هاي زندگي در جامع منصور در جايگاه عبدالله بن احمد بن حنبل املاء حديث مي کرد. در 421 يا 422 ق قاضي شريف ابوعلي بن ابي موسي هاشمي پيشنهاد کرد تا منصب شهادت را نزد قاضي القضاة ابوعبدالله بن ماکولا بپذيرد، ولي ابويعلي از قبول آن سرباز زد تا اينکه بعد از مرگ قاضي ابوعلي به وساطت ابومنصور بن يوسف و ابوعلي بن جراده که با او دوستي و اشتراک عقيده داشتند، برخلاف ميل خود، اين سمت را پذيرفت. مدتي نيز همين مقام را نزد قاضي القضاة ابوعبدالله دامغاني داشت. وي همچنين مفتي بزرگ مذهب حنبلي بغداد بود.آثار:
حدود چهل اثر به او نسبت داده اند که اکثر آنها از بين رفته است؛ از جمله کتاب الصفات.آثار چاپي:
الاحکام السلطانية، العدة في اصول الفقه و المعتمد في اصول الدين.آثار خطي:
الامالي، الايمان، الفوائد، الصحاح العوالي و الافراد و الحکايات، الامر بالمعروف و النهي عن المنکر، التعليقة الکبري في مسائل الخلاف علي مذهب احمد بن حنبل، تفضيل الفقير علي الغني، التوکل، الروايتين و الوجهين، شرح مختصر الخرقي، الکفاية در فقه و المفردات.اضافات:
کتاب الاحکام السلطانية او اگرچه شبيه اثر ماوردي است که معاصر اوست، ولي از جهات گوناگون با آن متفاوت است.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 6 / 432.[41] ابراهيم بن احمد بن اسحاق - ابواسحاق مروزي
نام: ابراهيم
نام پدر: احمد
کنيه و لقب: ابواسحاق [ن.م]
اسم اشهر: [ابواسحاق مروزي]
سال و محل تولد: [ن.م] مرو
سال و محل وفات: 340 ه، مصر
مذهب و شريعت: شافعي
رشته ي علمي و تخصص: فقه
استادان: ابوحامد احمد بن بشر المروزي، ابوزيد محمد بن احمد بن عبدالله المروزي و ابوالعباس بن سريج.
شاگردان: ابي سعيد الاصطخري
مناصب و مقام ها: رياست [حوزه ي] علميه ي عراق
سرگذشتنامه:
او استاد ائمه ي عراق و در تدريس و فتوي طاق و مقتداي اهل عصر خود و مرجع استفاده ي جمعي کثير بوده و بعد از استاد خود ابوالعباس بن سريج، رياست [حوزه ي] علميه ي عراق بدو اختصاص يافت و مدتي در بغداد اقامت گزيد و در آخر عمر به مصر کوچ کرد و صاحب جايگاه والايي در مذهب شافعي شد.آثار:
الخصوص و العموم، حساب الدور، الفصول في معرفة الاصول، الوصايا، الشروط و الوثاق و شرح مختصر المَزنيمنابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 4 / 14؛ طبقات الفقها، 4 / 5.[42] احمد بن ابراهيم الصّيمري
نام: احمد
نام پدر: ابراهيم
کنيه و لقب: اباعبدالله
اسم اشهر: صيمري
سال و محل تولد: کوفه [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه ي اثني عشري
رشته ي علمي و تخصص: فقه و حديث
شاگردان: شيخ مفيد، ابن الغضائري و احمد بن عبدون
همفکران و رقيبان: شيخ مفيد،ابن الغضائري، احمد بن عبدون و نيز التلعکبري
سرگذشتنامه:
اصلش از کوفه بوده است، و سپس در بغداد سکني گزيد. بزرگاني مثل شيخ مفيد و ديگران کتاب ها و روايت هاي زيادي از او به دست مي دهند.آثار:
الأشربه ما حُلِّل منها و ما حُرِّم، الفضائل و الضياء في تاريخ الائمه (عليهم السلام) النوادر.منابع و مآخذ:
طبقات الفقها، 4 / 20، معجم المؤلفين 1 / 138.[43] احمد بن ابي احمد الطبري
نام: احمد
نام پدر: ابي احمد
کنيه و لقب: ابوالعباس معروف به ابن القاص
اسم اشهر: طبري
سال و محل تولد: [ن.م] طبرستان
سال و محل وفات: 355 ه، طرسوس
مذهب و شريعت: شافعي
رشته ي علمي و تخصص: فقه
استادان: ابي عباس بن سُريج، ابوعلي زُجاجي و يوسف بن يعقوب القاضي
مناصب: قضاوت
سرگذشتنامه:
ابتدا در طبرستان اقامت داشت و پس از فراگيري دانش به طرسوس رفت و به مقام قضاوت آنجا منصوب شد.آثار:
المفتاح، ادب القاضي، المواقيت و التلخيصمنابع اصلي:
طبقات الفقها، 4 / 25-26؛ دهخدا، 10 / 15353؛ معجم المؤلفين 5 / 58.[44] احمد بن داود بن علي، ابوالحسين القمي
نام: احمد
نام پدر: داود
کنيه و لقب: ابوالحسين
اسم اشهر: القمي
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: فقه و حديث
او به تعدادي از اسناد روايت ائمه (عليهم السلام) واقف شد و محدثي مورد اعتماد بود.
استادان: ابوالحسن علي بن الحسين بن بابويه، علي بن الحسن بن فضّال و محمد بن عبدالله الحميدي
شاگردان: پسرش محمد بن حمد بن داود
آثار:
النوادرمنابع و مآخذ:
طبقات الفقها، 4 / 39؛ اعيان الشيعه، 2 / 587.[45] احمد بن عامر بن بشر بن حامد مرورودي
نام: احمد
نام پدر: عامر
کنيه و لقب: ابوحامد
اسم اشهر: مرورودي
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 362 ه [ن.م]
مذهب و شريعت: شافعي
رشته ي علمي و تخصص: فقه
استادان: ابراهيم بن احمد مروزي
سرگذشتنامه:
او از ابراهيم بن احمد مروزي تفقه نموده و مانند استادش بر امثال خود تقدم يافته و به بصره رفته و بناي تدريس گذاشته و مرجع استفاده ي فقهاي آنجا گشته و مي گفته است که نبايد کسي را به جهت شرافت پدر تحسين کرده يا به سبب خساست وي تقبيح نمايند. چنانچه طول قامت و قبح صورت منشأ مدح و قبح نمي باشند.آثار:
الجامع الکبير و شرح مختصر مزني.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 4 / 14.[46] احمد بن علي بن سعيد
نام: احمد
نام پدر: علي
کنيه و لقب: ابوالحسين، شيخ مرتضي علم الهدي
اسم اشهر: ابوالحسين کوفي، احمد بن علي الکوفي
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 380 ه [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: فقه و کلام
استادان: الکليني
شاگردان: علي بن حسين بن موسي الموسوي، نجاشي و سيد مرتضي.
آثار:
الکافي در اصول امامت و فروع آنمنابع و مآخذ:
طبقات الفقها، 4 / 59؛ اعيان الشيعه، 3 / 130.[47] احمد بن کامل بن خلف بن شجرة
نام: احمد
نام پدر: کامل
کنيه و لقب: القاضي ابوبکر بغدادي
اسم اشهر: [ن.م]
سال و محل تولد: 260 ه [ن.م]
سال و محل وفات: 350 ه [ن.م]
مذهب و شريعت: مسلمان
رشته ي علمي و تخصص: فقه، علوم قرآني، ادب و تاريخ
استادان: طبري، محمد بن الجهم السمري، محمد بن اسرائيل الجواهري، عبدالملک بن محمدرقاشي، احمد بن عبيدالله النوسي و محمد مسلمة بن الواسطي
شاگردان: الدارالقطني، الحاکم ابوعبيدالله المرزباني، ابراهيم بن مخلد، حيي بن ابراهيم المزکي و ابوالحسن الحمامي
مناصب و مقام ها: قاضي کوفه
او عالم به احکام و علوم قرآن، نحو، شعر، ايام الناس و تواريخ و اصحاب حديث بود. او را مذهبي خاص بود. او متساهل بود و چه بسا حديثي را از حفظ مي گفت که در کتابش نبود و عجب و پندار او را هلاک کرد و ائمه اربعه را به چيزي نمي شمرد.
آثار:
المختصر في الفقه، غريب القرآن، موجز التأويل عن المحکم التنزيل، التاريخ، الشروط، الشعراء، البحث و الحثّ، امهات المؤمنين، الزمان، اخبار القضاء.منابع و مآخذ:
طبقات الفقهاء، 4 / 66؛ دهخدا، 1 / 1269.[48] احمد بن محمد بن احمد - ابن القطان
نام: احمد
نام پدر: محمد
کنيه و لقب: ابوالحسين
اسم اشهر: ابن القطان
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 359 ه [ن.م]
مذهب و شريعت: شافعي
رشته ي علمي و تخصص: فقه
استادان: ابن سريج و ابي اسحاق المروزي
سرگذشتنامه:
در بغداد درس خواند و در اصول و فروع فقه کتاب تصنيف کرد. از بزرگان مذهب شافعي بود.منابع و مآخذ:
تاريخ الاسلام، 59؛ سير اعلام النبلاء، 16 / 430؛ الجواهر المضيئه، 1 / 91؛ دهخدا، 1 / 386.[49] اسکافي، محمد بن احمد بن جنيد بغدادي
نام: محمد
نام پدر: احمد
کنيه و لقب: ابوعلي، اسکافي و ابن جنيد
اسم اشهر: جنيد بغدادي
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 381 ق [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه امامي
رشته ي علمي و تخصص: فقه
شاگردان: شيخ مفيد، نجاشي و شيخ طوسي
آثار:
احکام الارش، احکام الصلوة، احکام الطلاق، الاحمدي في الفقه المحمدي، الارتياع في تحريم الفقها، الوان عن قلوب الاخوان، استخراج المرادمن مختلف الخطاب، الاستنفار الي الجهاد الاستيفاء، الاسري، الاسفار في الرد علي المؤيدة، الاشارات الي ماينکره العوام، اشکال جملة المواريث، اظهار مساتره اهل العناد من الرواية عن ائمة، العتره في امرالاجتهاد، الافهام لاصول الاحکام، الالفة در کلام، الفي مسئلة، امثال القرآن، الايناس بائمة الناس، البشارة و النذاره، تبصرة العارف و نقد الزايف در فقه اثني عشري که حاوي احتجاج بر مذهب حق و رد معارضات مخالفين در احکام مي باشد. التحرير و التقدير در علم کلام، التراقي الي اعلي المراقي، تنبيه الساهي بالعلم الالهي، تهذيب الشيعة لاحکام الشريعة، حدائق القدس، قدس الطور و ينبوع النور في معني الصلوة علي النبي.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 1 / 70.[50] بيضاوي، محمد بن عبدالله بن احمد بن محمد
نام: محمد
نام پدر: عبدالله
کنيه و لقب: ابوعبدالله
اسم اشهر: بيضاوي
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 424 ق، بغداد
مذهب و شريعت: شافعي
رشته ي علمي و تخصص: فقه
شاگردان: خطيب بغدادي
سرگذشتنامه:
او در درب سلولي بغداد سکونت داشته و موافق مذهب شافعي درس گفته و فتوي مي داده و مدتي هم قضاوت نموده و خطيب بغدادي از وي استماع کرده و سداد و ديانت و صدوق بودن و وثاقش را ستوده و در شب جمعه چهاردهم رجب 424 در بغداد درگذشته است.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 1 / 191.[51] جرجاني، علي بن عبدالعزيز بن حسن بن علي بن اسماعيل
نام: علي
نام پدر: عبدالعزيز
کنيه و لقب: ابوالحسن
اسم اشهر: جرجاني
سال و محل تولد: 290 ه [ن.م]
سال و محل وفات: 362 يا 366 ه، نيشابور
مذهب و شريعت: شافعي
رشته ي علمي و تخصص: فقه، ادب و شعر
سرگذشتنامه:
در عصر صاحب بن عباده قاضي القضاة ري بوده و در طبقات الفقهاي ابواسحاق شيرازي در عداد فقها معدود و در يتيمة الدهر ثعالبي در سلک ادبا و شعر ذکر شده و براي تحصيل معارف به اکثر بلاد اسلاميه سياحت ها کرده و از هر خرمني خوشه اي چيده است.آثار:
تفسير القرآن، تهذيب التاريخ و الوساطة بين المتنبي و خصومه.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 1 / 260.[52] جعفي، محمد بن احمد بن ابراهيم جعفي کوفي
نام: محمد
نام پدر: احمد
کنيه و لقب: [ن.م] صابوني
اسم اشهر: جعفي
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه ي امامي
رشته ي علمي و تخصص: فقه
شاگردان: جعفر بن قولويه
سرگذشتنامه:
وي از قدماي علماي اماميه و از مصنفين ايشان و از اصحاب کتب فتوي بوده و هر دو زمان غيبت صغري و کبري را دريافته و جعفر بن قولويه متوفي در 368 ق بلاواسطه از وي روايت کرده و نجاشي و شيخ طوسي با دو واسطه از وي روايت مي کنند و ابن ادريس در کتاب سرائر خود بعضي از فتاوي او را نقل کرده است.آثار:
الاجارات، الادعية، الاعتکاف، الاقطاعات، ام الولد، الايلاء، الايمان و النذور، تخيير الاحکام، تسمية اصناف کلامه تعالي، تفسير المعاني القرآن، التوحيد و الايمان و الفاخرمنابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 1 / 268.[53] جويني، عبدالله بن يوسف بن عبدالله بن يوسف بن محمد
نام: عبدالله
نام پدر: يوسف
کنيه و لقب: ابومحمد، رکن الاسلام
اسم اشهر: جويني
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 434 / 437 / 438 ه [ن.م]
مذهب و شريعت: شافعي
رشته ي علمي و تخصص: فقه
استادان: پدرش و سهل بن محمد صعلوکي
آثار:
التبصرة، التذکرة، تفسير کبير، الفرق و الجمع، الفروق و السلسلة، مختصر المختصر و موقف الامام و المأموم.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 1 / 290.[54] حسين بن روح بن ابي بحر رومي بحري نوبختي
نام: حسين
نام پدر: روح
کنيه و لقب: ابوالقاسم
اسم اشهر: روحي ( شيخ اجل )
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 326 ق، بغداد
مذهب و شريعت: شيعه امامي
رشته ي علمي و تخصص: فقه
سرگذشتنامه:
حسين بعد از وفات محمد بن عثمان بن سعيد سفير دوم حضرت مهدي (عج) در سال 304 يا 305 قمري، به شرف سفارت خاصه مشرف بوده چنانچه محمد در حين وفات خود در پاسخ استفسار حاضرين از وکيل خاص ناحيه ي مقدسه فرمود: « اينک ابوالقاسم حسين بن روح بن ابي بحر نوبختي قائم مقام من بود، و در ميان شما و حضرت صاحب الامر سفير و وکيل آن حضرت و ثقه و امين. در امورات خودتان به او مراجعه و در مهمات به او اعتماد کنيد و من از طرف آن حضرت مأمور بدين بودم و تبليغ رسالت کردم ».آثار:
التأديبمنابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 2 / 97.[55] حسين بن عبدالله
نام: حسين
نام پدر: عبدالله
کنيه و لقب: ابوعبدالله
اسم اشهر: واسطي
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 420 ه [ن.م]
مذهب و شريعت: مسلمان
رشته ي علمي و تخصص: فقه
سرگذشتنامه:
به نوشته ي هدية الاحباب فقيه معاصر سيد مرتضي بوده و ديگر چيزي ننوشته و در روضات الجنات ضمن شرح حال حسين بن عبدالله بن علي واسطي است که اين هم از ثقات فضلاي طايفه و از روات کتاب زراري و مؤلف کتاب نقض من اظهر الخلاف لاهل بيت النبي (عليه السلام) و مصنفات بسيار ديگري بوده و از معتمدين مشايخ قرائت کرده است.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 4 / 226.[56] حمزه بن عبدالعزيز ديلمي طبرستاني
نام: حمزه
نام پدر: عبدالعزيز
کنيه و لقب: ابوعلي
اسم اشهر: سلار
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 436 يا 448. 463 ه، قريه ي خسروشاه نامي در نزديک تبريز
مذهب و شريعت: شيعه امامي
رشته ي علمي و تخصص: فقه و کلام
استادان: شيخ مفيد، علم الهدي سيد مرتضي و شيخ ابوعلي طوسي
آثار:
الابواب الفصول در فقه، التذکرة في حقيقة الجوهر، التقريب در اصول فقه، الرد علي بن الحسن البصري في نقض الشافي، المقنع في المذهب و المراسم العلوميه و الاحکام النبويه.آثار چاپي: المراسم العلوية و الاحکام النبوية در فقه.
منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 2 / 210؛ دايرة المعارف تشيع، 4 / 195، دهخدا، 9 / 13708.[57] صفار، اسحق بن احمد بن شبيب بن حکم
نام: اسحق
نام پدر: احمد
کنيه و لقب: ابونصر [ن.م]
اسم اشهر: صفار
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م] طائف
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: فقه، شعر و ادب
سرگذشتنامه:
احاديث بسياري در انوع علوم متنوعه ياد گرفته و در سال چهارصد و پنجم هجرت در بغداد به روايت احاديث پرداخته، سال وفاتش معلوم نيست، ولي در طايف واقع شده. او فقيه، شاعر و اديب بخاري، در علوم عربيه و معرفت نکات و دقائق آن و حفظ فقه و ادب يگانه ي زمان خود بود.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 2 / 482.[58] طبري، طاهر بن عبدالله بن طاهر بن عمر قاضي
نام: طاهر
نام پدر: عبدالله
کنيه و لقب: ابوالطيب
اسم اشهر: طبري
سال و محل تولد: 348 ه، آمل طبرستان
سال و محل وفات: 450 ه، بغداد
مذهب و شريعت: شافعي
رشته ي علمي و تخصص: فقه، شعر و ادب
استادان: ابوعلي زجاجي و شيخ ابوحامد اسفرايني
شاگردان: ابواسحاق شيرازي
سرگذشتنامه:
در آمل طبرستان متولد و هم در آنجا از ابوعلي زجاجي و در نيشابور و جرجان از ديگر مشاهير عصر اخذ مراتب علميه نموده و سپس در بغداد از شيخ ابوحامد اسفرايني تکميل مراتب نموده و ابواسحاق شيرازي نيز از وي درس خوانده و گويد که در تحقيق و اجتهاد و فکر و نظر، بالاتر از ابوالطيب را نديدم و در اصول و مذهب و علم خلاف و جدول کتاب هاي بسياري تأليف و فروع ابوبکر حداد و مختصر مزني را شرح کرده و مدتي در بغداد قضاوت نموده و در سال 450 هجرت درصد و دو سالگي در بغداد وفات يافته و در مقبره ي باب حرب مدفون گرديده است.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 3 / 24.[59] عبدالعزيز بن عبدالله بن محمد بن عبدالعزيز
نام: عبدالعزيز
نام پدر: عبدالله
کنيه و لقب: ابوالقاسم
اسم اشهر: دارکي
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 375 ق، بغداد
مذهب و شريعت: شافعي
رشته ي علمي و تخصص: فقه
استادان: ابواسحاق مروزي و حسن بن محمد دارکي
سرگذشتنامه:
او در 353 ه به نيشابور رفته و در آنجا فقه را از ابواسحاق مروزي و ديگر اجلّه، و حديث را نيز از جد مادري خود حسن بن محمد دارکي فراگرفته، سپس به بغداد رفته و بناي تدريس گذاشته و مرجع استفاده ي جمعي و فردي شيوخ بغداد و نواحي آن گرديده، بلکه شيخ ابوحامد اسفرايني گويد که فقيه تر از دارکي کسي را نديده ام و بيشتر اوقات به استناد حديث نبوي برخلاف هر دو مذهب شافعي و حنفي فتوي داده و در پاسخ اعتراض همان حديث استنادي خود را نقل کرده و مي گفت واي بر حال شما که حديث شريف نبوي مقدم تر از فتواي امامين ابوحنيفه و شافعي است.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 2 / 7.[60] عبدالرحمان بن محمد داودي بوشنجي
نام: عبدالرحمن
نام پدر: محمد
کنيه و لقب: [ن.م]
اسم اشهر: بوشنجي
سال و محل تولد: 374 ق، بوشنج
سال و محل وفات: 476 ق، بوشنج
مذهب و شريعت: مسلمان
رشته ي علمي و تخصص: فقه، حديث و ادب
استادان: ابوعلي فَنجِکردي، ابوبکر قفّال، ابوسهل صُعلوکي، ابوحامد اسفرايني و ابوسعيد يحيي بن منصور
شاگردان: ابوالقاسم زوزني، ابن سوره و ابن الوقت
سرگذشتنامه:
در بوشنج به دنيا آمد و در همانجا به تحصيل پرداخت. بوشنجي براي نقل و استماع حديث از 399 تا 405 به شهرهاي مختلف سفر کرد و در سفري که به غزنه کرده بود، در شهر شبت با عرفاي مشهوري چون ابوعلي دَقّاق و عبدالرحمان سُلَمي و امام فخر سنجري ملاقات کرد. وي ادبيات را از ابوعلي فَنجِکردي ( پنجکردي ) و فقه را در مرو از ابوبکر قفّال و در نيشابور از ابوسهل صُعلوکي و در بغداد از ابوحامد اسفرايني و در بوشنج از ابوسعيد يحيي بن منصور فقيه و ديگران آموخت و از احمد بن محمد بن صلب و عبدالواحدين محمد بن مهدي و ديگران حديث شنيد. نسبت داودي چنانچه سمعاني تصريح کرده، معرف پيروي او از مذهب فقهي ظاهري است. بوشنجي به زهد و تقوا موصوف بود و در اواخر عمر به زادگاه خود بازگشت و به تدريس و تأليف و افتا مشغول شد و مجلس نقل حديث تشکيل داد. بزرگ مشايخ خراسان بود. او در شوال 467 درگذشت.منابع و مآخذ:
دانشنامه ي جهان اسلام، 4 / 574.[61] عبدالله بن محمد بن يعقوب
نام: عبدالله
نام پدر: محمد
کنيه و لقب: اديب
اسم اشهر: اديب عبدالله
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 340 ق [ن.م]
مذهب و شريعت: حنفي
رشته ي علمي و تخصص: فقه
آثار:
کشف الاسرارمنابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 1 / 64.[62] علي بن محمد سمري
نام: علي
نام پدر: محمد
کنيه و لقب: ابوالحسن
اسم اشهر: سمري
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: [326]
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: فقه
سرگذشتنامه:
او آخرين سفير حضرت قائم (عليه السلام) در دوره غيبت صغري بود که حاجات خلق را به صاحب الامر (عليه السلام) مي رساند و پس از او سفير ديگري امام (عليه السلام) را نديده و حديثش را نشنيده است.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 2 / 226؛ دهخدا، 11 / 16231.[63] قدوري، احمد بن محمد بن احمد بن جعفر
نام: احمد
نام پدر: محمد
کنيه و لقب: ابوالحسين
اسم اشهر: قدوري
سال و محل تولد: [ن.م] بغداد
سال و محل وفات: 428 ه، بغداد
مذهب و شريعت: حنفي
رشته ي علمي و تخصص: فقه
شاگردان: خطيب بغدادي
سرگذشتنامه:
او از اکابر علماي حنفي است و در عصر خود رئيس ايشان بوده و ابوحامد اسفرايني رئيس فقهاي شافعيه او را تعظيم و تکريم کرده و بسيار ستوده و معارضاتي با وي داشته است. قدوري از مشايخ روايت خطيب بغدادي بوده است.آثار:
التجريد يا تجريد القدوري، التقريب در فقه، شرح مختصر الکرخي، المسائل الخلاف بين الحنفيين.آثار چاپي: المختصر يا مختصر القدوري در فقه حنفي.
آثار خطي: المختصر در فقه حنفي، دو نسخه ي خطي آن در کتابچه ي مدرسه ي شهيد مطهري ( سپهسالار ) تهران موجود است.
اضافات:
قدوري به ضم اول و ثاني منسوب به قدور جمع قِدر به معني ديگ است که او با يکي از پدرا او صنعت ديگ سازي يا ديگ فروشي داشته يا منسوب به دهي است از دهات بغداد به نام قدوره.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 3 / 282.[64] کراجکي، محمد بن علي بن عثمان
نام: محمد
نام پدر: علي
کنيه و لقب: ابوالفتح
اسم اشهر: کراجکي
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 449 ه [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه امامي
رشته ي علمي و تخصص: فقه، حديث، ادب و نجوم
استادان: شيخ مفيد، سلاربن عبدالعزيز ديلمي
شاگردان: سيد مرتضي
مناصب و مقام ها: قاضي
سرگذشتنامه:
او براي تحصيل فقه، حديث و ادب به بلاد بسياري مسافرت کرده و توطن عمده ي او در قاهره و ديگر بلاد مصريه بوده است و شهيد اول با آن همه جلالت علمي که دارد، او را به صفت علامه مذکور مي دارد، در حاليکه علامه حلي را با آن عظمتِ آفاقي که داشته بلکه علامه ي علي الاطلاق مي باشد، به عبارت فاضل ذکر کرده و از او با صفت علامه تعبير نمي نمايد. کراجکي در فقه، حديث، امامت، اصول دين، نجوم، هيئت و ديگر علوم متداوله مصنّفات بسيار داشته است.آثار:
الابانة عن المماثلة في الاستدلال لاثبات النبوة و الامامة، الاستطراف في ماورد في الفقة، الانصاف اوفي ذکر النصف في الفقة ( الاستبصار يا الاستنصار، يا الانتصار في النصر علي الائمة الاطهار )، الاصول في مذهب آل الرسول، الاقناع عند تعذر الاجماع، انتفاع المؤمنين بما في ايدي السلاطين، الانتقام ممن عذر باميرالمؤمنين (عليه السلام)، الانساب المشجرة، الانيس، ايضاح السبيل الي علم اوقات الليل، الايضاح عن احکام النکاح، ايضاح الممائلة بين طريقي الاستدلال علي صحة النبوة و الامامة، البستان در فقه، التشجير في المعقبين من ولد الحسن و الحسين، التعجب من اغلاط العامة في مسئلة الامامة، تهذيب المسترشدين و وجوب عيني، الجليس، حجة العالم في هيئة العالم، روضة العابدين، شرح استنصار مذکور فوق، شرح جمل العلم سيد مرتضي، الکّر و الفر در امامت، مختصر التذکرة باصول الفقه للمفيد، المراشد المنتخب من غرر الفوائد، المشجر، معدن الجواهر و رياضة الخواطر، معونة الفارض في استخراج سهام الفرائض و المنهاج في معرفة مناسک الحاج.آثار چاپي:
البرهان علي طول عمر صاحب الزمان و کنز الفوائد.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 3 / 352.[65] محمد بن احمد
نام: محمد
نام پدر: احمد
کنيه و لقب: [ن.م]
اسم اشهر: بصري يا بصروي
سال و محل تولد: [ن.م] بغداد
سال و محل وفات: 443 ق [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: فقه و شعر
استادان: علم الهدي سيد مرتضي
شاگردان: سيد شريف فرزند سيد شريف اکمل بحراني و جبرئيل فرزند اسماعيل قمي پدر شاذان بن جبرئيل
سرگذشتنامه:
در سال 417 ق تمامي فهرست تصانيف استادش علم الهدي را نگاشت و علم الهدي به او اجازه اي داده که صورت اجازه در رياض العلماء درج شده است.آثار:
المفيد في التکليفمنابع و مآخذ:
دايرة المعارف تشيع، 3 / 268.[66] محمد بن الحسين ابوعمر البسطامي
نام: محمد
نام پدر: حسين
کنيه و لقب: ابوعمر، بسطامي
اسم اشهر: [ن.م]
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 407 ق، نيشابور
مذهب و شريعت: شافعي
رشته ي علمي و تخصص: فقه
مناصب و مقام ها: قاضي نيشابور
سرگذشتنامه:
او در زمان حيات اسفرايني به بغداد وارد شد. او پيشواي دقيقي بود و ابوحامد اسفرايني او را بزرگ داشت و تکريم کرد.منابع و مآخذ:
خطيب بغدادي، 2 / 247.[67] محمد بن حسن بن علي طوسي
نام: محمد
نام پدر: حسن
کنيه و لقب: ابوجعفر، شيخ الطائفه
اسم اشهر: شيخ طوسي، شيخ الامامية
سال و محل تولد: 385 ه [طوس]
سال و محل وفات: 460 ه، نجف اشرف
مذهب و شريعت: شيعه امامي
رشته ي علمي و تخصص: فقه، حديث، کلام، تفسير و ادب
استادان: شيخ المفيد و علم الهدي
سرگذشتنامه:
اولين کسي است که نجف اشرف را پايگاه علمي ديني کرد. او در هر يک از علوم اسلاميه تأليفي دارد. وفات او در شب دوشنبه بيست و دوم محرم چهارصد و شصتم هجرت در هفتاد و پنج سالگي در نجف اشرف واقع و در خانه ي خود مدفون و قبرش معروف و مزار و مسجدش نيز تا زمان ما باقي و به مسجد طوسي معروف است. اين مسجد به صحن مقدس مرتضوي متصل و قبر سيد بحرالعلوم و پسرش سيد محمدرضا نيز طرف راست در همان مسجد است. او ملقب به شيخ الطائفه است علامه حلي درباره او گويد: او رئيس الطائفه جليل القدر، عارف باخبار و رجال و فقه و اصول و کلام و ادب است. جميع فضائل به او برمي گردد. او مصنف در همه ي علوم اسلامي و پيرايشگر عقايد در اصول و فروع و جامع کمالات در علم و عمل است. او در سال 408 به عراق آمد و در بغداد ساکن شد. در سال 448 ميان شيعه و اهل سنت فتنه اي در افتاد و خانه و کتابخانه و منبر او بسوخت ناگزير به نجف عزيمت کرد.آثار:
تفسير کبير موسوم به تبيان، المبسوط، الخلاف، النهاية، الجمل، العقود، التهذيب، الاستبصار، الفهرست، الايجاز، يوم و ليله، العده، الابواب المرّتب علي الطبقات من اصحاب رسول الله... الاختيار الرجال. تلخيص الشافي در امامت. المفّصح، مالا يسمع المکلف الاخلال به، ما يعلل و مالايعلل، شرح جمل العلم و العمل و ما يتعلق منه بالاصول، في اصول العقايد، هدايه المسترشد و بصيرة المتعبد، مصباح المتهجّد، مختصر المصباح و مناسک الحج، المجالس و الاخبار قتل الحسين (عليه السلام)، الاخبار المختار، النقض علي ابن شاذان في مسئلة الغار و مسئلة بخبر واحد و مسئله في تحريم الفقاع، مسائل الرحبيه في آل القران، المسئله الرازيه في الوعيد، المسائل الجيلانيه، المسائل الدمشقيه، المسائل الالياسية، المسائل الحارية، المسائل الحليه، المسائل في الفرق بين النبي و الامام. مسائل ابن برّاج، انس الوحيد، الغيبه و شرح الشرح في الاصول.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 2 / 400؛ دائرة المعارف تشيع، 1 / 102، دهخدا، 1 / 611.[68] محمد بن محمد بن نصر بن منصور
نام: محمد
نام پدر: محمد
کنيه و لقب: ابوعمر
اسم اشهر: سکوني، ابن خرقه
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه امامي
رشته ي علمي و تخصص: فقه
سرگذشتنامه:
او اهل بصره است که در وقت خود شيخ الطائفه بوده است.آثار:
الحيض و السهو.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 2 / 108.[69] محمد بن محمد بن نعمان بن عبدالسلام بن جابر بن نعمان بن سعيد
نام: محمد
نام پدر: محمد
کنيه و لقب: ابوعبدالله، مفيد
اسم اشهر: شيخ مفيد، ابن المعلم
سال و محل تولد: [ن.م] عکبري
سال و محل وفات: 413 ه، بغداد
مذهب و شريعت: شيعه امامي
رشته ي علمي و تخصص: فقه و کلام
استادان: شيخ جعفر بن محمد بن قولويه، شيخ صدوق ابن بابويه، ابوغالب زراري و احمد بن محمد بن حسن بن وليد
شاگردان: نجاشي، سيد رضي، سيد مرتضي، شيخ ابوالفتح کراجکي، شيخ طوسي و سلاربن عبدالعزيز ديلمي
مناصب و مقام ها: رياست علميه ي اماميه
سرگذشتنامه:
گويند که چون شيخ مفيد از مولد خود عکبري به بغداد آمد و روزي در مجلس درس قاضي عبدالجبار معتزلي که مملو از علماي فريقين بوده حاضر و در پايين مجلس نشسته و بعد از استيذان، صحت حديث غدير را استخبار نمود. بعد از تصديق قاضي، معني مولي را که در آن حديث است، پرسيد. قاضي گفت به معني اولي است، شيخ گفت پس اين اختلاف شيعي و سني در تعيين امام براي چيست، قاضي گفت خلافت ابوبکر درايت است و حديث غدير روايت و مرد عاقل درايت را به جهت روايت ترک نکند. پس شيخ صحت و سقم اين حديث شريف نبوي (صلي الله عليه و آله و سلم) « يا علي حربک حربي و سلمک سلمي » را استفسار نمود. قاضي صحت آن را نيز تصديق کرده پس شيخ وضعيت اصحاب جمل را که با حضرت علي (عليه السلام) جنگ و حرب کردند، استکشاف نمود. قاضي گفت که ايشان توبه کردند، شيخ گفت حرب ايشان درايت است و توبه روايت. پس قاضي ساکت شده و بعد از استعلام از اسم شيخ برخاسته و شيخ مفيد را به جاي خويش برنشانيده و گفت انت المفيد حقا و علماي حاضر مجلس متغير شدند. قاضي گفت اينک از جواب او درمانده ايم، شما جوابش را بگوييد تا برخاسته و باز در مقام اولي خود بنشيند. باري اين قضيه مسموع عضدالدوله ي ديلمي گرديده و محض اظهار قدرداني از اين خدمت ديني آن عالم رباني يک غلام و يک جبه و دستاري نيکو و يک مرکبي خاص با زين و لجام زرين و صد دينار زر خليفتي که هر دينارش معادل ده دينار معمولي بوده به شيخ بخشيده و نيز روزي ده من نان و پنج من گوشت براي حاضرين مجلس شيخ مقرر فرمود و بعد از اين قضيه شيخ به لقب مفيد معروف گرديد.آثار:
احکام اهل الجمل، احکام النساء، الارکان في دعائم الدين، الاستبصار ما جمعه الشافعي من الاخبار، الاشراف في علم فرائض الاسلام، اطراف الدلائل في اوائل المسائل، اعجاز القرآن و الکلام في وجوهه، الاعلام في ما اتفقت الامامية عليه من الاحکام، الايضاح در امامت، اقسام المولي و بيان معانيه، الاقناع في وجوب الدعوة، الامالي، امامة اميرالمؤمنين (عليه السلام) من القرآن، الانتصار، الانسان و الکلام فيه، الايضاح في الامامة، ايمان ابي طالب، الباهر من المعجزات، البيان عن غلط قطرب في القرآن، البيان في انواع علوم القرآن، البيان في تأليف القرآن، التذکرة باصول الفقه، تصحيح اعتقاد الامامية، تفضيل الائمه علي الملائکة، تفضيل اميرالمؤمنين علي سائر الاصحاب، تقريب الاحکام، التمهيد، الجمل، حمل الفرائض، الجنيدي، جوابات الفيلسوفِ في الاتحاد، حجية الاجماع، ذبائح اهل الکتاب، الرد علي الجاحظ و العثمانية في قضية المعتزلة، شرح اعتقادات صدوق، العيون و المجالس، الفصول المنتخبة، کشف الالتباس، کشف السرائر، المتعة، المجالس، العزار، المسائل الصاغاينة، مسائل المنظم، النصره لسيد العتره في حرب البصره، النقض علي ابن جنيد في اجتهاد الرأي، النقض علي علي بن عباد في الامامة، النقض علي علي بن عيسي الرماني، نقض فضيلة المعتزله و نقض المروانية.آثار چاپي:
الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد، اوائل المقالات في المذاهب المختارات و المقنعة في الفقه.آثار خطي:
الاختصار و مسار الشيعة.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 4 / 58.[70] هرون بن موسي بن احمد بن سعيد بن سعيد ظريف
نام: هرون
نام پدر: موسي
کنيه و لقب: ابومحمد
اسم اشهر: تلعکبري
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 385 ق [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه ي امامي
رشته ي علمي و تخصص: فقه
سرگذشتنامه:
عالم و فاضل از اکابر علماي سده ي چهارم هجرت معاصر صدوق و مفيد و نظاير ايشان بوده و از صدوق اول و ابن قولويه و امثال ايشان روايت کرده و بسيار ثقه و عظيم القدر و جليل القدر و کثير الرواية و از وجوه اکابر اماميه مي باشد.آثار:
الجامع يا الجوامع في علوم الدين.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 1 / 219.[71] ابواحمد، حسن بن عبدالله
نام: حسن
نام پدر: عبدالله
کنيه و لقب: ابواحمد [ن.م]
اسم اشهر: حسن بن عبدالله عسکري
سال و محل تولد: 293 ق [ن.م]
سال و محل وفات: 382 ق [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: ادب، حديث و فقه
استادان: ابن ابي داوود سجستاني و ابن دُريد
شاگردان: شيخ صدوق
سرگذشتنامه:
او يک چند در شهرهاي بغداد، اصفهان و بصره بسر برد. با صاحب بن عباد، وزير آل بويه دوستي و مکاتبه داشت و صاحب، فضل وي را مي ستود. ابواحمد در بسياري از علوم روزگار خويش دست داشت و تنوع موضوعات کتاب هايي که نوشته، از فضل فراوان او حکايت مي کند. وي از مشايخ شيخ صدوق بود و ابوعباد صايع شوشتري و عده ي بسياري از وي روايت مي کردند. اوباحمد مؤلفي پرکار بود، اما امروزه از کتاب هاي فراواني که وي نوشته، تنها شمار اندکي به دست مانده است.آثار:
الزواجر و المواعظ، التفضيل بين بلاغتي العرب و العجم، الحکم و الامثال، المختلف و المؤتلف، راحة الارواح، تصحيح الوجوه و النظائر و المصون و صناعة الشعرمنابع و مآخذ:
دايرة المعارف تشيع، 6 / 297.[72] ابوالحسن جرجاني، علي بن عبدالعزيزبن حسن بن علي بن اسماعيل
نام: علي
نام پدر: عبدالعزيز
کنيه و لقب: ابوالحسن جرجاني
اسم اشهر: [ن.م]
سال و محل تولد: [ن.م] 322 ق
سال و محل وفات: 366 ق، جرجان
مذهب و شريعت: مسلمان
رشته ي علمي و تخصص: ادب، فقه و کلام
شاگردان: شيخ عبدالقاهر جرجاني و ابوحيان توحيدي
مناصب و مقام ها: منصب قضاي جرجان و سپس قاضي القضاة ري
سرگذشتنامه:
جرجاني از کودکي به کسب علم و ادب و مسافرت و بهره گيري از مشايخ وقت و علماي عصر خود پرداخت و به شهرهاي عراق و شام و ديگر کشورها مسافرت کرد تا اينکه به صاحب بن عباد پيوست و در زمره ي بزرگان خواص او درآمد. به گفته ي ابن کرامه ي جشمي و ابن مرتضي وي جامع بين فقه شافعي و کلام معتزلي بود.آثار چاپي:
الرسالة بين المتنبي و خصومه و ديوان شعر.از آثار منسوب به اوست:
تفسير القرآن، تهذيب التاريخ، مجموعه ي رسائل و الوکالة مشتمل بر 4000 مسئله.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 5 / 334.[73] ابوالحسن مغربي، محمد بن احمد بن افريقي
نام: محمد
نام پدر: احمد
کنيه و لقب: ابوالحسن، متيّم
اسم اشهر: متيم، ابوالحسن مغربي
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: حدود 400 ق [ن.م]
مذهب و شريعت: مسلمان
رشته ي علمي و تخصص: ادب، شعر، طب و نجوم
سرگذشتنامه:
از نسبت افريقي و مغربي وي مي توان گمان برد که از نواحي مغرب برخاسته است. وي از طريق سرودن شعر روزگار مي گذرانده و ظاهراً از همين رو پيوسته به دنبال امري سخاوتمند، شرق و غرب جهان اسلام را در مي نورديده است. در حلب به خدمت سيف الدوله ي حمداني شتافت و همانجا با متنبي ديدار کرد. پس از مدتي به دستگاه صاحب بن عباد پيوست و مقيم اصفهان شد. نام وي در مصر، عراق، جبل، ماوراءالنهر، چاچ و بخارا مشهور است. ابوالحسن شاعري بديهه سرا بود و ياقوت او را از بزرگان شعر و ادب دانسته است.آثار:
علاوه بر ديوان شعر، آثار ديگر وي که امروز جز نامي از آنها برجاي نمانده اينهاست: الانتصار، المنبي عن فضائل المتنبي، بقية الانتصار المکثر للاختصار، تحفة الکتاب در رسائل، تذکرة النديم يا مذاکرة النديم، الرسالة الممتعة و البنيه المبني عن رذائل المتنبي.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 363-5 / 364.[74] خوارزمي، جمال الدين ابوبکر محمد بن عباس
نام: محمد
نام پدر: عباس
کنيه و لقب: ابوبکر طبرخزي، جمال الدين
اسم اشهر: خوارزمي
سال و محل تولد: 323 ق، خوارزم
سال و محل وفات: 383 ق، نيشابور
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: ادب، شعر، لغت و نسب شناسي
سرگذشتنامه:
پدرش از مردم خوارزم و مادرش خواهر ابوجعفر محمد بن جرير طبري ( م 310 ق ) بود. از اين رو به طبرخزي نيز آوازه داشت. وي در زادگاهش برآمد و پيش از سال 352 ق از آن شهر بيرون رفت. يک چند در شام سکني گزيد و به دربار سيف الدوله ي حمداني راه يافت. خوارزمي از دربار سيف الدوله به بخارا نزد بوعلي بلعمي ( م 383 ق ) وزير سامانيان رفت، اما ميان آن دو اختلاف درگرفت و ابوبکر، وزير را هجو گفت و از اين شهر به نيشابور کوچيد و در سلک نزديکان اميرابونصر احمد بن علي ميکالي درآمد و او را ستود. سفري به سيستان کرد و ظاهر بن محمد ابي تميم ( م 359 ق ) امير آن ولايت را مدح گفت و اما پس از آنکه از ظاهر روي گردانيد، به هجو او پرداخت و به فرمان امير به زندان افتاد. پس از رهايي سفري به غرچستان (7) کرد و سرانجام راهي دربار ديلمان شد. وي در ارجان با صحاب بن عباد ( م 385 ق ) آشنايي يافت و از نزديکان وي گشت. هنگامي که خوارزمي، ابوالطيب متنبي را که پيش از آن در دربار سيف الدوله با او آشنايي داشت ستود، صاحب از او برنجيد و خوارزمي پايگاه بلند خود را نزد وزير از دست داد. سال هاي آخر زندگي خوارزمي در نيشابور گذشت.آثار:
ديوان شعر، رسايل و رسم المعمور من البلاد.آثار چاپي:
مفيد العلوم و مبيد الهموم.منابع و مآخذ:
دايرة المعارف تشيع، 7 / 302؛ ريحانة الادب، 1 / 425.[75] ابونعيم اصفهاني، ابونعيم احمد بن عبدالله بن احمد بن اسحاق بن موسي بن مهران
نام: احمد
نام پدر: عبدالله
کنيه و لقب: ابونعيم، حافظ / تاج المحدثين
اسم اشهر: ابونعيم اصفهاني
سال و محل تولد: 334 يا 336 ق، اصفهان
سال و محل وفات: 340 ق، اصفهان ( آب بخشان )
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: تاريخ، فقه و حديث
استادان: پدرش ( عبدالله بن احمد )، عبدالله بن جعفر بن فارس، احمد بن بندار شعار، ابوالشيخ اصفهاني، ابوالقاسم طبراني، ابواحمد عسال، دارقطني، حاکم نيشابوري، ابوبکر آجري، ابوبکر بن خلاد نصيبي، ابراهيم بن ابي العزائم، محمد بن احمد معدل، محمد بن حبيش، ابوبکر قطيعي، ابن صواف، محمد بن محمود برقي، محمد بن احمد انماطي، محمد بن اسحاق اهوازي و حسن بن سعد عباداني مطوعي.
شاگردان: خطيب بغدادي، ابوالقاسم هزلي و ابوعلي حداد
سرگذشتنامه:
او از خاندان قديم اصفهان بود. سر دودمان آن خاندان، مهران، که مولاي عبدالله بن معاوية بن عبدالله بن جعفر بن ابي طالب بود اسلام آورد و اعقابش در اصفهان ساکن شدند. جدش احمد، زاهد و مرتاض و پدرش از علماي اصفهان بود. علامه مجلسي صاحب بحارالانوار نيز از نواده هاي اوست. ابونعيم اصفهاني تحصيلات خود را در اصفهان آغاز کرد و سپس براي تکميل مطالعات و جمع حديث به بلاد عراق و خراسان و حجاز سفر کرد و شهرهاي مختلف خراسان و ديگر نقاط ايران همچون گرگان و همدان و نيز شهرهاي گوناگون عراق، حجاز، شام و مصر و حتي چنانکه گفته اند صقليه و اندلس را درنورديد. هنوز بسيار جوان بود که در حديث نامبردار گرديد و سراسر عمر طولاني خود را صرف تأليف و تدريس کرد.آثار:
مانزل من القرآن في اميرالمؤمنين (عليه السلام)، منقبة المطهرين و مرتبة الطيبيين، اربعون حديثاً في المهدي (عج)، الخصائص في فضل علي (عليه السلام)، حديث الطير، ذکر المهدي و نعوته و حقيقة مخرجه و ثبوته، دلايل النبوة، طب النبي ( به نقل دميري در حيات الحيوان )، فضائل الخلفاء، حلية الابرار، الفتن، الشعراء، مختصر الاستيعاب، معرفة الصحابة و طبقات المحدثين.آثار چاپي:
الاربعين علي مذهب المتحققين من الصوفية، الامامة و الرد علي الرافضه، حلية الاولياء و طبقات الاصفياء، ذکر اخبار اصفهان، صفة الجنه، الضعفاء و المنتخب من کتاب الشعراء.آثار خطي:
الجامع بين الصحيحين، جزء صنم جاهلي يقال له قراض، صفة النفاق، نعت المنافقين و الطب النبوي، فضل الديک، مختصر رياضة الابدان، فضيلة العادلين، الولاة، مااقتفي ابوبکر بن مردوية علي الطبراني و خرق حديث ان لله تسعة و تسعين اسماء.منابع و مآخذ:
دايرة المعارف بزرگ اسلامي، 6 / 336؛ دايرة المعارف تشيع، 1 / 444.[76] اِبن جُنْدي، ابوالحسن احمد بن محمد عمران ( عمر ) بن موسي بن عروة بن جراح بن علي بن زيد بن بکر بن حريش نَهْشَلي بغدادي
نام: احمد
نام پدر: محمد
کنيه و لقب: ابوالحسن [ن.م]
اسم اشهر: ابن جندي
سال و محل تولد: 305 / 307 [ن.م]
سال و محل وفات: 396 ق [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: حديث
شاگردان: نجاشي
سرگذشتنامه:
نجاشي، ابن جندي را استاد خويش خوانده و مي گويد: ابن جندي واسطه ي ما با شيوخ روزگار خويش است. ابن جندي آخرين فرد بازمانده از اصحاب ابن صاعد در بغداد بود. او از ابوالقاسم بغوي، ابوبکر بن ابي داوود، يحيي بن محمد بن صاعد، ابوسعيد عَدَوي، يوسف بن يعقوب نيشابوري و ديگران روايت کرده و نخستين استماع وي در 313 ق بوده است. بسبب داشتن مذهب تشيع مورد طعن بوده و بعضي او را در روايت ضعيف خوانده اند. از ابن جندي، ابوالقاسم ازهري، حسن بن محمد خلال، محمد بن مخلد وراق، محمد بن عبدالعزيز برذعي، احمد بن محمد عتيقي، محمد بن احمد بن موسي شيرازي، حسين بن قاسم کوکبي، ابن غرور و ديگران روايت کرده اند.آثار چاپي:
کتاب الانواع، الخط، کتاب الرواة و الفلج، کتاب عقلاء المجانين، العين و الورق، الغيبة، فضائل الجماعة و ماروي فيها و الهوالف.آثار خطي:
الفوائد الحسان الغرائبمنابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 3 / 252.[77] اِبن خَلاد رامْهُرمُزي، ابومحمد حسن بن عبدالرحمن
نام: حسن
نام پدر: عبدالرحمن
کنيه و لقب: ابومحمد، رامهرمزي، محدث عجم
اسم اشهر: ابن خلاّد
سال و محل تولد: حدود 264 ق [رامهرمز]
سال و محل وفات: 358 ق [ن.م]
مذهب و شريعت: مسلمان
رشته ي علمي و تخصص: حديث و ادب
مناصب و مقام ها: منصب قضا در خوزستان
سرگذشتنامه:
اِبن خلاد در رامهرمز خوزستان مي زيسته است. او را محدث عجم نيز خوانده اند. وي از پدر خويش و گروهي ديگر چون محمد حَضْرمي، ابوحَصين وادعي و محمد بن عثمان بن ابي شيبه استماع حديث کرد. ابن خلاد پيش از 290 ق آهنگ سفر کرد و از گروهي از محدثان شيراز حديث شنيد و نوشت. وي با ابن عميد و حسن بن محمد مهلبي رابطه ي دوستي نزديک داشت.آثار:
ابن نديم اين آثار را از ابن خلاد نام مي برد: ادب الموائد، ادب الناطق، امام التنزيل، امثال النبي ( امثال الحديث )، ربيع المتيم، الرثاء و التعازي، الريحانتين الحسن و الحسين، رسالة السفر، الشيب و الشباب، العلل في مختار الاخبار، المناهل و الاعطان، النوادر و الشوارد و المحدث الفاصل بين الراعي و الواعي و مباسطة الوزراء. از ميان آثار ياد شده اکنون تنها دو کتاب امثال الحديث و المحدث الفاصل بين الراوي و الواعي در دست است.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 3 / 441-440، ابن نديم، 172.[78] اِبن رائقه، ابوالحسن علي بن هبة الله بن عثمان بن احمد بن ابراهيم موصلي
نام: علي
نام پدر: هبة الله
کنيه و لقب: ابوالحسن، موصلي
اسم اشهر: ابن رائقه
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه اماميه
رشته ي علمي و تخصص: حديث
سرگذشتنامه:
از احوال او چيزي دانسته نيست، اما او را از حافظان بزرگ حديث و موثق شمرده اند. بررسي مشايخ و راويان وي نشان مي دهد که از معاصران سيد مرتضي ( م 436 ق ) و شيخ مفيد ( م 413 ق ) بوده و از شيخ صدوق محمد بن علي بن بابويه قمي و علي بن احمد طبري آملي روايت کرده است. کساني که از او روايت کرده اند عبارتند از: عبدالرحمان بن احمد مفيد نيشابوري و ابوالفرج محمد بن علي کاتبآثار:
المتمسک بحبل آل الرسول، الانوار في تاريخ الائمة الابرار و اليقين في اصول الدينمنابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 3 / 544.[79] ابن رازي، ابومحمد جعفر بن احمد بن علي قمي
نام: جعفر
نام پدر: احمد
کنيه و لقب: ابومحمد، قمي ايلامي
اسم اشهر: ابن رازي
سال و محل تولد: سده ي 4 ق [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: حديث و فقه
استادان: سهل بن احمد ديباجي، محمد بن همّان اسکافي، حسن بن حمزه ي علوي، صاحب بن عباد وزير آل بويه، شيخ صدوق و ابوعبدالله محمد بن احمد صفواني.
شاگردان: محمد بن علي بن احمد بن جعفر دقاق
سرگذشتنامه:
از جزييات زندگي او آگاهي در دست نيست، همين قدر مي دانيم که وي ساکن ري بوده است. ابن رازي از جمله رجال شيعه است که با وجود مقامي شامخ در فقه و حديث کمتر به او پرداخته اند.آثار:
آثار منسوب: ادب الامام و المأموم، دفن الميت، المنبيء عن زهد النبي (صلي الله عليه و آله و سلم)، اعظم آيه ي في کتاب الله و خير الدعاء و افضل العبادة.آثار چاپي:
الاعمال المانعة من دخول الجنة، جامع الاحاديث، العروس، الغايات، المسلسلات و نوادر الاثر في علي (عليه السلام) خير البشر.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 3 / 530؛ دائرة المعارف تشيع، 1 / 320.[80] ابن رُميح، ابوسعيد احمد بن محمد
نام: احمد
نام پدر: محمد
کنيه و لقب: ابوسعيد [ن.م]
اسم اشهر: ابن رُميح
سال و محل تولد: [ن.م]، نسا شهرستان نِسا
سال و محل وفات: 357 ق، جحفه
مذهب و شريعت: مسلمان
رشته ي علمي و تخصص: حديث و فقه
استادان: شيوخ وي عبارتند از: محمد بن ابي حادثه، احمد بن ابراهيم بن هشام غسّاني، عبدالله بن محمد بن سلم، محمد بن حسن بن قتيبه، ابوبکر بن زبان، علان صيقل، عبدالله ابن محمد بن شيرويه، ابوبکر بن خزيمة، عبدالله بن محمود مروزي، عمر بن محمد بن بُجَبْر سمرقندي، محمد بن عقيل بن ازهر و ديگران.
سرگذشتنامه:
ابن رميح در شرمقان از نواحي نسازاده شد و در مَرو پرورش يافت. در نيشابور، مرو، ماوراءالنهر، بلخ، هرات، ري، بغداد، اهواز، بصره، کوفه، مکه، شام و جزيره ( شمال عراق کنوني ) به استماع حديث پرداخت و شايد به سبب کثرت سفرها بود که برخي او را جوّال ( پرسفر ) خوانده اند. روزگاري دراز در صعده ي يمن اقامت داشت و او را بسبب اقامت نزد سادات صعده، زيدي گفته اند.آثار:
ابن رميح داراي تأليفاتي نيز بوده است و مزّي در چند مورد به کتابي از او اشاره کرد، اما اثري از آنها فعلاً در دست نيست.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 3 / 599-598؛ سير اعلام النبلاء 16 / 169؛ خطيب بغدادي 5 / 6.[81] ابن الصّلت، شيخ ابوالحسن احمد بن محمد ابن موسي اهوازي
نام: احمد
نام پدر: محمد
کنيه و لقب: ابوالحسن [ن.م]
اسم اشهر: ابن الصّلت
سال و محل تولد: 408 ق
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: حديث
شاگردان: نجاشي و شيخ طوسي. وي از مشايخ نجاشي و شيخ طوسي است و شيخ طوسي به واسطه ي وي از ابي العباس احمد بن محمد بن سعيد سبيعي همداني معروف به ابن عقده ( م 333 ق ) و نيز در چند محل از فهرست خود از جمله در شرح حال ابوالعباس احمد بن محمد معروف به ابن عقده نقل روايت مي کند.
منابع و مآخذ:
دائرة المعارف تشيع، 1 / 339.[82] ابن عَياش، احمد بن محمد بن عُبيدالله جوهري
نام: احمد
نام پدر: محمد
کنيه و لقب: [ن.م]
اسم اشهر: ابن عياش
سال و محل تولد: حدود 270 ق [ن.م]
سال و محل وفات: 401 ق، بغداد
مذهب و شريعت: شيعه ي امامي
رشته ي علمي و تخصص: حديث
استادان: در ميان مشايخ او در حديث نام بيش از چهل تن در دست است. از جمله ي آنان مي توان از ابن عقده همداني، ابوعلي صولي، عبدالله بن جعفر حميري، احمد بن محمد بن يحيي عطار، ابن حمزه طبري، ابن جعابي، محمد بن احمد منصوري، سهل بن محمد طرطوسي و حسين بن علي بزوفري نام برد.
شاگردان: ابن شاذان قمي، نجاشي، جماز قمي و جعفر بن محمد دوريستي.
سرگذشتنامه:
چنانکه از بررسي مشايخ و شاگردانش برمي آيد، وي بخش عمده ي عمر خود را در بغداد گذرانيده است. تنها از يک سفر وي به سامرا در حوالي 339 ق اطلاعي در دست است. اين سفر بايستي کوتاه بوده باشد، زيرا ابن عياش در 340 ق ظاهراً در بغداد از سهل بن محمد طرطوسي حديث شنيده است. وي پس از عمري طولاني در بغداد درگذشت.آثار چاپي:
مقتضب الاثر في النص علي الائمة الاثني عشرآثار يافت نشده:
الاغسال، اخبار ابن هاشم، عمل رجب، شعبان و شهر رمضان، مسائل الرجال، کتاب في ذکر الشجاج، اخبار جابر الجفي، اخبار السيد ( اسماعيل حميري )، شعر ابي هاشم الجعفري، مانزل من القرآن في صاحب الامر و الزمان ( عج ) و الاشتمال علي معرفة الرجال.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 4 / 349-348.[83] ابن قزويني، ابوالحسن علي بن عمر بن محمد بن حسن حربي ملقب به قزويني
نام: علي
نام پدر: عمر
کنيه و لقب: ابوالحسن، قزويني
اسم اشهر: ابن قزويني
سال و محل تولد: 360 ق [قزوين / بغداد]
سال و محل وفات: 442 ق، بغداد
مذهب و شريعت: شافعي
رشته ي علمي و تخصص: حديث و فقه
استادان: ابوحفص بن زيّات، ابوالعباس بن مکرم، قاضي جراحي و ابوعمر بن حيويه. وي فقه را نزد ابوالقاسم دارکي و نحو را از ابوالفتح ابن جني آموخت و قرآن را با قرائات مختلف نزد ابوحفص کناني خواند.
سرگذشتنامه:
رافعي گويد اصل او از قزوين است، اما معلوم نيست که در اين شهر زاده شده باشد، ولي اسفوي وي را زاده ي بغداد مي داند. ابن قزويني در بغداد به تحصيل پرداخت. وي کثيرالحديث بود و مجالس املايي داشت که کسان بسياري در آن شرکت مي کردند. از جمله ي راويانش مي توان به خطيب بغدادي، ابن خيرون، ابوالوليد باجي، ابوسعد طرسوسي و... اشاره کرد. وي علاوه بر روايت حديث به نقل حکايات و اشعار نيز مي پرداخت. زهد او را ستوده اند، ولي گفته شده که لباس هاي زيبا مي پوشيد. ابن قزويني در 82 سالگي در بغداد درگذشت و در منزلش به خاک سپرده شد.آثار خطي:
الفوائد المنتقاة و الغرائب الحسان که در کتابخانه ي چستربيتي موجود است. افزون بر اين، بخش هايي از امالي وي بصورت پراکنده در کتابخانه ي ظاهريه مضبوط است.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 4 / 470.[84] ابن منده، ابوعمرو عبدالوهاب بن محمد بن اسحاق
نام: عبدالوهاب
نام پدر: محمد
کنيه و لقب: ابوعمرو [ن.م]
اسم اشهر: ابن مَنْده
سال و محل تولد: 388 ق [اصفهان]
سال و محل وفات: 19 جمادي الاخر 475 ق، -
مذهب و شريعت: حنبلي
رشته ي علمي و تخصص: حديث
سرگذشتنامه:
وي يکي از افراد برجسته ي خانداني از محدثان حنبلي مذهب ايراني است که عنوان کلي ايشان ابن منده بود و از سده ي 3 تا 7 ق در اصفهان مي زيسته اند. وي از پدر حديث بسيار شنيد و نيز در موطن خود اصفهان از ابواسحاق ابراهيم بن فرشيذ، ابوعمر بن عبدالوهاب سُلَمي، ابومحمد حسن بن يوه، جعفر بن محمد فقيه، محمد بن ابراهيم جرجاني و ابوبکر مودويه استماع حديث کرد. فارسي از يک سفر او به نيشابور ياد مي کند. وي در آنجا از ابوسعيد محمد صيرفي حديث شنيده است. ظاهراً مدتي هم در طوس اقامت کرد. وي سفرهايي نيز به شيراز، همدان، مکه و ري داشته است و در اين سفرها مانند پدرش تجارت هم مي کرد.آثار خطي:
احاديث ابن منده و فوائدمنابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 4 / 699.[85] ابن وَدْعان، ابونصر محمد بن علي بن عبيدالله بن احمد
نام: محمد
نام پدر: علي
کنيه و لقب: ابونصر [ن.م]
اسم اشهر: ابن ودعان
سال و محل تولد: 402 ق [ن.م]
سال و محل وفات: 494 ق، موصل
مذهب و شريعت: مسلمان
رشته ي علمي و تخصص: حديث
استادان: حسين بن محمد بن جعفر صيرفي، محمد بن علي بن محمد بن بحشل و بويژه عمويش ابوالفتح احمد بن عبيدالله ودعاني.
شاگردان: ابوطاهر سلفي، ابوالفضل يحيي بن عطاف موصلي، ابوعبدالله محمد بن فضل فراوي، ابوبکر محمد بن محمود جوهري، مروان بن علي طنزي و محمدهادي مصري.
مناصب و مقام ها: ابن ودعان چندگاهي تصدي قضاي موصل را داشت و به همين سبب در منابع، قاضي و حاکم خوانده شده است.
سرگذشتنامه:
او به گفته ي خويش در نيمه ي شعبان 402 ق متولد شد و از خردسالي به فراگيري حديث روي آورد. ابن ودعان چندگاهي تصدي قاضي موصل را داشت. او بارها به بغداد سفر کرده است. وي پس از بازگشت از بغداد در محرم يا ربيع الاول 494 ق در موصل درگذشت.آثار:
کتاب الاربعون الودعانية، مجموعه اي از 40 حديث در باب اخلاق و زهد است که از خطب و مواعظ پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) برگزيده شده است.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 76-5 / 77؛ سير اعلام النبلاء 19 / 164-165.[86] ابوبکر احمد بن ابراهيم بن اسماعيل جرجاني
نام: احمد
نام پدر: ابراهيم
کنيه و لقب: ابوبکر، شيخ الاسلام
اسم اشهر: اسماعيل جرجاني
سال و محل تولد: 277 ق، جرجان
سال و محل وفات: 371 ق [ن.م]
مذهب و شريعت: شافعي
رشته ي علمي و تخصص: حديث و فقه
استادان: ابوبکر احمد بن اسحاق صبغي، ابراهيم بن هاني مهلبي، ابويعلي موصلي، ابن عقده، محمد بن عثمان بن محمد بن شيبه، ابوجعفر محمد بن حسين اُشنايي، محمد بن عبدالله بن مملک، ابن خزيمه نيشابوري، ابوخليفه فضل بن حباب جمحي، ابوعوانه ي اسفرايني، ابواسحاق ابراهيم بن محمد اسفرايني، احمد بن علي بن منجويه ي اصفهاني، ابوحامد احمد بن ابي طاهر اسفرايني، ابوسعد احمد بن محمد ماليني، ابومنصور عبدالقاهر بغدادي، سهمي و حاکم نيشابوري.
سرگذشتنامه:
وي هنگامي که خبر درگذشت ابن ضريس رازي را که مشتاق شرکت در محفل او بود، دريافت کرد، به اصرار از خانواده اش خواست تا با سفر وي براي تحصيل علم و حديث موافقت کنند و چون توانست نظر مساعد آنان را جلب کند، راهي فساد شد و در آنجا از حسن بن سفيان فَسَوي محدث مشهور بهره گرفت. آنگاه به جرجان بازگشت و بار ديگر در 296 ق راهي بغداد شد. گذار وي به بسطام، ري، همدان، دينور و خلوان نيز در راه اين سفر بوده است. در همان سال از حضور کوتاه وي در انبار و نيز کوفه آگاهي داريم. سپس براي گذاردن مناسک حج راهي مکه شد. در دوره ي ديگري از سفر وي پس از 300 ق بار ديگر در بغداد بوده است. همچنين از حضور او در ديگر شهرهاي عراق، جزيره و خوزستان چون بصره، اُبله، واسط، سامرا، تکريت، موصل، عبادان، اهواز و عسکر مکرم اطلاع داريم که مي بايست در خلال سفرهاي وي به بغداد بوده باشد. هنگامي که خبر درگذشت ابوبکر به بغداد رسيد، سهمي که خود در بغداد بود، مي نويسد که فقها و محدثان شافعي و نيز حنبلي چون ابوحامد اسفرايني، ابوالحسين ابن سمعون، ابوالحسن تميمي، ابوالحسن دارقطني، ابوحفص ابن شاهين و همچنين قريب 300 تن از مشايخ و فقها در مسجد ابوالقاسم دارکي چند روز به سوگواري نشستند و ابومحمد عبدالله بن احمد رُزجامي در مرثيه ي وي شعري بلند سرود.آثار:
المستخرج علي صحيح البخاري، السمند الکبير، احاديث الاعمش، حديث يحيي بن ابي کثير، رسالة في العقيدة، العوالي، الفرائد و مسند يحيي بن سعيد الانصاري.آثار چاپي:
المعجم.آثار خطي:
جزئي مشتمل بر احاديث وي همراه روايات ديگر اوست.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 8 / 676؛ طبقات الفقهاء، 21-24.[87] بزوفري، ابوعلي احمد بن جعفر بن سفيان
نام: احمد
نام پدر: جعفر
کنيه و لقب: ابوعلي
اسم اشهر: بزوفري
سال و محل تولد: قبل از 365 ق [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: حديث
شاگردان: شيخ مفيد، غضائري و تلعکبري
سرگذشتنامه:
فقه و حديث را از دانشمندان زمان خود فراگرفت. از ابوعلي احمد بن ادريس اشعري و حميد بن زياد نينوي حائري مؤسس حوزه ي علميه ي کربلا و ديگران روايت مي کند. او به تدريس حديث و فقه و فتوي اشتغال داشت و از مشهورترين راويان و شاگردان وي شيخ مفيد، غضائري و تلعکبري هستند. استرآبادي در رجال خود احتمال يکي بودن وي را با احمد بن محمد بن جعفر صولي داده است، ولي حميد بهبهاني در تعليقه ي خود آن را رد مي کند. آقابزرگ تهراني به نقل از وحيد بهبهاني مي گويد که صِرف اينکه هر دو آنها از ابن علي احمد بن ادريس اشعري روايات مي کنند و نيز هر دو از مشايخ شيخ مفيد هستند، دليل بر يکي بودن آنها نيست. شيخ طوسي در رجال خود مي نويسد که بزوفري ابن عم عبدالله الحسين بن علي بن سفيان بزوفري مي باشد. آيت الله خوئي در معجم رجال الحديث اتحاد صاحب ترجمه را با احمد صولي مردود مي داند.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف تشيع، 3 / 225.[88] سليمان بن احمد بن ايوب بن مطير لخمي
نام: سليمان
نام پدر: احمد
کنيه و لقب: ابوالقاسم
اسم اشهر: طبراني، مسند الدنيا
سال و محل تولد: 260 ه، طبريه ي شام
سال و محل وفات: 360 ه، اصفهان
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: حديث و علوم قرآني
سرگذشتنامه:
او از مشاهير محدثين و حفاظ عامه است که حافظ عصر خود بوده و براي تحصيل از بلاد شام به عراق، حجاز، مصر و بلاد جزيره مسافرت و سي و سه سال سياحت و از هزار تن از مشايخ استماع حديث نمود. او سي سال بر روي حصير خفت و به جمع و حفظ اخبار بسيار موفق شد و عاقبت در اصفهان توطن کرد. ابونعيم اصفهاني و جمعي ديگر از مشايخ، حديث از وي روايت مي کنند. و در روز شنبه بيست و هشتم شهر ذي القعده يا شوال 360 هجري در صد سالگي در همانجا وفات يافت و به خاک سپرده شد.آثار:
تصنيفات نافعه که اشهر و انفع آنها معجم اوسط، معجم صغير و معجم کبير در اسامي صحابه مي باشند.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 3 / 15.[89] شيخ ابوالحسين ابي جعفر محمد بن هارون
نام: محمد
نام پدر: هارون
کنيه و لقب: شيخ ابوالحسين يا ابي جعفر
اسم اشهر: تلعکبري
سال و محل تولد: 399 ق، -
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: حديث و فقه
اساتيد: ابومحمد هارون تلعکبري، شيخ صدوق و ابي الحسن علي بن عبدالله ميموني
شاگردان: ابوالعباس احمد نجاشي و محمد بن جرير طبري امامي.
سرگذشتنامه:
او فقه و حديث را از پدرش ابومحمد هارون تلعکبري و شيخ صدوق و ابن الحسن علي بن عبدالله ميموني اخذ کرد. وي مانند پدرش در خانه ي خود در بغداد به تدريس حديث و فقه اشتغال داشت و جمعي از افاضل علما و محدثين اماميه در حوزه ي او پرورش يافتند. از مشهورترين شاگردان او ابوالعباس احمد نجاشي و محمد بن جرير طبري امامي که کثيرالرواية تر از صاحب ترجمه است و در کتاب خود الامامة ضبط کرده است و نيز صاحب کتاب مدينة المعجزات آنها را نقل نموده است. وي برادر حسين بن هارون تلعکبري از مشايخ شيخ طوسي است. از آثار بر جاي مانده ي او کتاب مجموع الدعوات يا کتاب العتيق است که با مجموعه ي التلعکبري معروف است. علامه مجلسي اين کتاب را العتيق ناميده و نسخه ي مورخه ي 576 ق را در اختيار داشته و تماماً آنرا در بحارالانوار خويش نقل کرده است و کفعمي آن را تحت عنوان مجموع التلعکبري از مآخذ خود در کتاب البلدالامين قرار داده است. شيخ آقا بزرگ تهراني در الذريعة مي گويد کتاب مجموع التلعکبري همان مجموع الدعوات است.آثار:
مجموع الدعوات يا کتاب العتيق که به مجموعة التلعکبري معروف است.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف تشيع، 5 / 70.[90] علي بن محمد بن علي خراز رازي قمي
نام: علي
نام پدر: محمد
کنيه و لقب: ابوالحسن، ابوالقاسم
اسم اشهر: خزاز
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: حديث، فقه و کلام
سرگذشتنامه:
از شيخ صدوق، ابوالفاضل شيباني و ابن عياس و نظاير ايشان روايت کرده است.آثار:
الأمالي، الايضاح في اصول الدين علي مذهب اهل البيت و کفاية الأثر في النصوص علي الأئمة الاثني عشر.اضافات:
گويند « کفاية الاثر » کتابي است شريف که نظير آن در امامت تأليف نيافته و اولين دليل به فضل، وثاقت و ديانت مؤلف مي باشد.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 1 / 384.[91] ابن وليد، ابوجعفر بن حسن بن احمد بن وليد
نام: محمد
نام پدر: حسن
کنيه و لقب: ابوجعفر
اسم اشهر: ابن وليد قمي
سال و محل تولد: 343 ق [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: رجال، فقه، و حديث
استادان: محمد بن صفار، سعد بن عبدالله اشعري، حسن بن متيل دقاق و عبدالله بن جعفر حميري
شاگردان: شيخ صدوق، هارون بن موسي تلعکبري، ابن ابي جيد و علي بن حسين بن بابويه
سرگذشتنامه:
رجال نويساني که از ابن وليد ياد مي کنند، او را دانشمندي ثقه و بلندآوازه مي خوانند. وي به احتياط کردن در قبول حديث ممتاز بود. چندانکه اگر راوي يا روايتي را مي پسنديد، ديگران نيز که به وسواس و دقت او آگاهي داشتند بي چون و چرا مي پذيرفتند.آثار:
الجامع و التفسير.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف تشيع، 1 / 375.[92] دارقطني، علي بن عمربن احمد بن مهدي بغدادي
نام: علي
نام پدر: عمر
کنيه و لقب: ابوالحسن
اسم اشهر: دارقطني
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 380 ق، بغداد
مذهب و شريعت: مسلمان
رشته ي علمي و تخصص: رجال، فقه و حديث
سرگذشتنامه:
او از شيخ ابوالقاسم بغوي و جمعي ديگر از مشايخ روايت کرده و در مذهب شافعي تفقه نموده و در علم حديث، مسلم تمامي عصر خود بوده است او در فقه و تفسير و شعر و علوم ادبي و معرفت حال راويان، دستي توانا داشت. اکثر ديوان هاي عرب ( از جمله ديوان سيد حميري ) را از حفظ داشته و به همين جهت بعضي گمان به تشيع وي برده اند.آثار:
المختلف و المؤتلف.آثار چاپي:
السنن.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 2 / 6.[93] ابن شاهويه، ابوبکر محمد بن احمد بن علي بن شاهويه
نام: محمد
نام پدر: احمد
کنيه و لقب: ابوبکر [ن.م]
اسم اشهر: ابن شاهويه
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 362 ق، نيشابور
مذهب و شريعت: شافعي
رشته ي علمي و تخصص: رياضيات، فقه و نجوم
سرگذشتنامه:
او رياضيدان و فقيه شافعي ايراني است. وي علاوه بر آگاهي از دقايق مذهب شافعي در زمان خود، در محاسبات نجومي، ترسيم اشکال کتاب اقليدس و علم حساب نيز يگانه بود ( صميري، 170 ). ابن شاهويه مدتي در نيشابور اقامت داشت، سپس به بخارا رفت و در مدرسه ي ابوحفص فقيه به تدريس پرداخت. سپس به نيشابور بازگشت و از آنجا به فارس رفت و در آنجا به قضا پرداخت. اما سرانجام در نيشابور ساکن شد و در همانجا درگذشت. از اطلاعات مختصري که درباره ي وي در دست است، برمي آيد که داراي مقام اجتماعي و علمي برجسته اي بوده است. صيمري مي نويسد که چون عضدالدوله او را با گروهي از فقيهان به بخارا به رسالت فرستاد، شهرهاي خراسان را به احترام او آذين بستند.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 4 / 62-61، حاشيه سبکي 3 / 78.[94] ابوعلي حبوبي، حسين بن حارث حبوبي خوارزمي
نام: حسين
نام پدر: حارث
کنيه و لقب: ابوعلي، خوارزمي
اسم اشهر: ابوعلي حبوبي
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: رياضيات و فقه
مناصب و مقام ها: قضاوت
سرگذشتنامه:
از زندگي ابوعلي آگاهي چنداني در دست نيست، جز اينکه رياضيدان، قاضي و فقيه ايران سده ي 4 ق بوده است.آثار خطي: الاستقصاء و التجنيس في علم الحساب.
منابع و مآخذ:
دايرة المعارف بزرگ اسلامي، 6 / 36.[95] علي بن محمد بن حبيب بصري
نام: علي
نام پدر: محمد
کنيه و لقب: ابوالحسن، اقضي القضاة
اسم اشهر: ماوردي
سال و محل تولد: 364 ه، بغداد
سال و محل وفات: 445 يا 450 ه، بغداد
مذهب و شريعت: معتزلي
رشته ي علمي و تخصص: سياست و فقه
استادان: ابوحامد اسفرايني
شاگردان: خطيب بغدادي
مناصب و مقام ها: قضاوت، سفارت و ايلچي گري
سرگذشتنامه:
در بغداد از ابوحامد اسفرايني تفقه نموده و مدتي در اکثر بلاد قضاوت کرده و لقب اقضي القضاتي را داشته و در نزد ملوک ديالمه مقرب و در مواقع مقتضيه از طرف ايشان به سفارت و ايلچي گري منصوب و امضا و معاهدات او را به موقع تنفيذ و قبول مي گذاردند.آثار:
الامثال و الحکم الحاوي الکبير در فقه شافعي، تفسير قرآن، النکت و العيون در تفسيرآثار چاپي:
الاحکام السلطانيةاضافات:
از اشعار ماوردي است:و في الجهل قبل الموت موت لاهله *** فاجسادهم دون القبور قبور
و ام امرءلم يحيي بالعلم صدره *** فليس له حتي النشور نشور
منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 3 / 434.[96] ابوعلي رودباري، محمد بن احمد ( احمد بن محمد ) بن قاسم
نام: محمد
نام پدر: احمد
کنيه و لقب: ابوعلي
اسم اشهر: ابوعلي رودباري
سال و محل تولد: 322 ق [رودبار]
سال و محل وفات: [ن.م] مصر
مذهب و شريعت: مسلمان
رشته ي علمي و تخصص: تصوف، عرفان، فقه، ادب و حديث
استادان: جنيد، ابوالعباس ابن سُريج، ثعلب، ابراهيم چربي، ابوالحسن نوري، ابوحمزه بغدادي و ابوعبدالله بن الجلاء
شاگردان: ابوعلي کاتب بن عطا، محمد بن عبدالله رازي، احمد بن علي وجيهي، معروف زنجاني و ابن خفيف
سرگذشتنامه:
برخي مانند سمعاني، او را به رودبار در ناحيه ي طوس نسبت داده اند و برخي ديگر گفته اند که او منسوب به رودبار از نواحي بغداد بوده است. از انتساب او به رودبار در ناحيه ي جبال نيز سخن به ميان آمده است، با اينکه نمي توان در باب هيچ يک از اين موارد اطمينان حاصل کرد، اما تصريح به بغدادي بودن او در مآخذ اين احتمال را که وي از رودبار بغداد بوده است، تقويت مي کند. همچنين او را از تبار بزرگان و وزيران ايران عصر ساساني دانسته و سلسله نسبت وي را تا کسري رسانده اند. وي در بغداد از بزرگان صوفيه بهره گرفت، سپس راهي مصر شد و در همانجا سکني گزيد. ابوعلي علاوه بر مقام طريقتي، حافظ حديث، فقيه و اديب نيز بود. چنانکه او را به جامعيت در علم شريعت و حقيقت ستوده اند. ابوعلي رودباري در مصر درگذشت و در گورستان قرافه نزديک مزار ذوالنون مصري مدفون شد.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 6 / 40.[97] ابن بَنّا، ابوعلي حسن بن احمد بن عبدالله بن بناء بغدادي حنبلي
نام: حسن
نام پدر: احمد
کنيه و لقب: ابوعلي
اسم اشهر: ابن بنّا
سال و محل تولد: 396 ق، بغداد
سال و محل وفات: 471 ق [ن.م]
مذهب و شريعت: حنبلي
رشته ي علمي و تخصص: علوم قرآني، حديث و فقه
استادان: ابوالحسن حمامي، قاضي ابويعلي بن فرّاء حنبلي و ابوالفضل تميمي
سرگذشتنامه:
ابن بنّا را داماد علي بن حسن قرميسيني دانسته اند. کار و تحقيقات ابن بنا از علوم قرآن، حديث، فقه و کلام فراتر رفت و در تاريخ، زندگي نامه، خطابه، لغت، علم تربيت و تعبير رؤيا نيز وارد شد. ابن بنا در مسائل معين فقهي با ديگر فقيهان حنبلي اختلاف نظر داشت.آثار:
يادداشت هاي روزانه ي ابن بنا، رسالة في السکوت، فضل التهليل و ثوابه الجزيل.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 3 / 139-139.[98] ابن جُحام، ابوعبدالله محمد بن عباس بن علي بن مروان بن ماهيار
نام: محمد
نام پدر: عباس
کنيه و لقب: ابوعبدالله، بزاز
اسم اشهر: ابن جحام
سال و محل تولد: 4 ق [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: تفسير، حديث و فقه
استادان: ابن جحام نزد کساني چون ابن عُقده، محمد بن جعفر رزاز، حسن ابن محمد بن جمهور عمي، احمد بن ادريس قمي، علي بن سليمان زُراري، محمد بن همام اسکافي، محمد بن جرير طبري، محمد بن عثمان بن ابي شيبه و محمد بن قاسم بن سلام و ديگر بزرگان آن عصر تحصيل و استماع حديث کرده است.
شاگردان: هارون بن موسي تلعکبري
سرگذشتنامه:
از زندگي ابن جُحام چيزي دانسته نيست و حتي تاريخ ولادت و درگذشت و همچنين خاستگاه وي نيز نامعلوم است. هارون بن موسي تلعکبري در سال 328 ق از ابن جُحام سماع حديث کرده و به دريافت اجازه نائل شده است، از اينرو مي توان دريافت که درگذشت ابن جُحام پس از اين تاريخ بوده است. نجاشي علاوه بر اينکه ابن جُحام را دو بار توثيق کرده، براي وي تعبير کثير الحديث را نيز به کار برده است. علامه حلي و حسن بن علي حلي نيز او را توثيق کرده اند.آثار:
المقنع در فقه الاصول، الاوائل، التفسير الکبير، قرائة اميرالمؤمنين، قرائة اهل البيت، الناسخ و المنسوخ و تأويل مانزل في النبي و آله.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 3 / 216.[99] حسن بن عبدالله بن مرزبان
نام: حسن
نام پدر: عبدالله
کنيه و لقب: ابوسعيد
اسم اشهر: سيرافي / شيخ الشيوخ
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 368 ه، بغداد
مذهب و شريعت: حنفي
رشته ي علمي و تخصص: علوم قرآني، ادب، لغت، شعر، رياضيات، کلام، فقه، حديث و خط ( خوشنويسي )
استادان: ابن السراج و ابن دريد
مناصب و مقام ها: قضاوت مذهب ابوحنيفه
سرگذشتنامه:
از اکابر علوم عربيه در نحو، لغت، شعر، رياضيات، فقه، حديث و علوم قرآني است. تمام فنون يادگرفته را در بغداد تدريس مي کرده و مدت پنجاه سال موافق مذهب ابوحنيفه با کمال درستکاري قضاوت نموده و فتوي داده و بر حکم و قضاوت خود اصلاً اجرتي نگرفته، بلکه اصلاً چيزي از کسي قبول نکرده و با دسترنج عمل کتابت امرار معاش مي کرد، او خط بسيار خوبي داشته و همه روزه ده ورق به اجرت ده درهم که مقدار مصارف ضروريات او بوده مي نوشته و پيش از نوشتن آن ده ورق به مجلس درس و قضاوت حاضر نمي شد. در تمامي آن پنجاه سال مقام قضاوت که مقامي سراپا تهمت است، اصلاً مورد طعن و ايرادي نبوده و خرده اي بر وي نگرفتند و علاوه بر مراتب علميه، بسيار عابد و زاهد بود و چهل سال روزه گرفته است. گويند او تأسف بسياري بر ايام جواني خوردني و هرگاه يکي از اقران خود را ديدي که زودتر پير شده تسليت يافتي.آثار:
اخبار النحاة البصريين، الاقناع، الفات القطع و الوصل، دريديه، شرح مقصوره ي ابن دريد، صنعة الشعر و البلاغة، طبقات النحاة، المدخل الي کتاب سيبويه و الوقف و الابتداء.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 2 / 274.[100] ابوعبيد جوزجاني، عبدالواحد بن محمد
نام: عبدالواحد
نام پدر: محمد
کنيه و لقب: ابوعبيد [ن.م]
اسم اشهر: ابوعبيد جوزجاني
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: فلسفه، فقه و رياضيات
سرگذشتنامه:
از زندگي ابوعبيد پيش از پيوستن به ابن سينا اطلاعي در دست نيست. از عنوان فقيه که نويسندگاني چون بيهقي به ابوعبيد داده اند، برمي آيد که وي ابتدا به تحصيل فقه و علوم ديني پرداخت و چون دوستدار علوم فلسفي بود و آوازه ي شيخ الرئيس به گوش او رسيد، ترک ديار کرد و در جرجان به ابن سينا پيوست و تا پايان عمر همچنان ملازم وي بود. ابوعبيد هر روز نزد ابن سينا به خواندن المجسطي مي پرداخت و نيز شيخ الرئيس رسالة المختصر الاوسط در منطق را در جرجان بر وي املا مي کرد. چون ابن سينا از همدان، قصد اصفهان و پيوستن، به علاءالدوله کرد، ابوعبيد و ديگر ياران استاد نيز در زي صوفيان با او همراه شدند و به اصفهان رفتند. ابوعبيد جوزجاني مقدمه اي بر شفا نوشت. وي پس از مرگ استاد با استفاده از مبحث رياضيات شفا و آثار ديگر ابن سينا در رياضيات، بخش رياضي کتاب النجاة را تهيه کرد و بدان کتاب افزود. بخش موسيقي و رياضي دانشنامه ي علائي شيخ الرئيس و نيز ترجمه و تلخيص بخش رياضيات آثار ديگر ابوعلي به خامه ي ابوعبيد است. ابوعبيد پس از مرگ استاد به گردآوري آثار او اهتمام بسيار نشان داد و شرح حال ابن سينا از اقامت در جرجان که ابوعبيد به او پيوست تا هنگام مرگ، همه به قلم اين شاگرد و ملازم وفادار اوست. به جرأت مي توان گفت اگر ابوعبيد نمي بود، اولاً کتاب برجسته اي چون شفا فراهم نمي آيد و ثانياً بسياري از آثار ابن سينا احتمالاً برجاي نمي ماند.آثار:
آثار يافت نشده: تفسير مشکلات کتاب قانون، الحيوان به فارسي، شرح رساله ي حي بن يقظان ابن سينا.آثار خطي:
خلاص ترکيب الافلاک، رساله اي در هندسه که آن را براساس يادداشت هاي ابن سينا فراهم آورده است، شرح قصيده ي عينيه ي ابن سينا و شرح احوال ابن سينا.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 5 / 702-700.[101] ابن منادي، ابوالحسين احمد بن جعفر بن محمد
نام: احمد
نام پدر: جعفر
کنيه و لقب: ابوالحسين
اسم اشهر: ابن منادي
سال و محل تولد: 256 ق [ن.م]
سال و محل وفات: 336 ق [ن.م]
مذهب و شريعت: حنبلي
رشته ي علمي و تخصص: قرائت و فقه
استادان: حسن بن عباس رازي، سليمان به يحيي ضبّي، ادريس بن عبدالکريم و فضل بن مخلد دقّاق در علم قرائت
شاگردان: ابوالحسن علي بن عمر دارقطني، عبيدالله بن ابراهيم عمري و جمعي ديگر
آثار:
به گفته ي ابن نديم او بيش از 120 اثر در علوم مختلف داشته که بيشترين آنها مربوط به علوم قرآني بوده استآثار خطي:
متشابه القرآن تنها اثر خطي شناخته شده از اوست، الملاحم.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 4 / 693.[102] ابن بقال، عبدالعزيز بن اسحاق بن جعفر بن روزبهان بن الهيثم
نام: عبدالعزيز
نام پدر: اسحاق
کنيه و لقب: ابوالقاسم [ن.م]
اسم اشهر: ابن بقال
سال و محل تولد: 272 ق [ن.م]
سال و محل وفات: 363 [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه ي زيدي
رشته ي علمي و تخصص: کلام
استادان: محمد بن سهل بن عطار، علي بن عباس مقانعي کوفي، احمد بن عبداله بن عمار، محمد بن محمد باغندي و حسن بن علي ادمي.
شاگردان: ابوالقاسم بن ثلاج و محمد بن ابي الفوارس.
سرگذشتنامه:
برادر او شاعر مشهوري است. او را يکي از متکلمان شيعه مي دانند و خطيب بغدادي از قول ابوالفوارس نقل مي کند که او داراي مذهب بدي است!آثار:
او داراي کتاب هايي بر مذهب زيدي است که در آن حديث فراواني جمع شده است.منابع و مآخذ:
خطيب بغدادي، 10 / 458.[103] اَبواسحاق بن عَيّاش، ابراهيم
نام: ابراهيم
نام پدر: عياش [محمد]
کنيه و لقب: ابواسحاق
اسم اشهر: ابواسحاق بن عياش، ابن عياش
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شريعت: معتزلي
رشته ي علمي و تخصص: کلام
استادان: ابوهاشم جبايي، دو شاگرد نامدار قاضي عبدالجبار معتزلي، ابوعبدالله بصري، ابوعلي بن خلاد بصري
شاگردان: قاضي عبدالجبار معتزلي
سرگذشتنامه:
نام پدر او در غالب منابع « عياش » ضبط شده است، اما ابن نديم که خود معاصر ابواسحاق بوده، با تصريح به اينکه جز نامش آگاهي بيشتري درباره ي وي ندارد، نام و نسب او را « ابراهيم بن محمد بن عياش » آورده است. ابواسحاق در بصره، اهواز، تستر ( شوشتر )، عسکر و اُبُلّه مجالس درس پررونقي داشته و شاگردان بسياري را تربيت کرده است. گفته شده که جمعي از طالبان علم بغدادي پس از استفاده از مجلس درس ابوعبدالله بصري به مجلس درس او مي شتافته اند. ابواسحاق در تداوم فرهنگ و انديشه ي معتزلي تأثير بسزايي داشته است. ابواسحاق از طبقه ي دهم معتزله بشمار مي رود و به مکتب بصره تعلق دارد.آثار:
از آثار ابواسحاق، جز برخي آراي پراکنده در آثار قاضي عبدالجبار و ديگران چيزي بر جاي نمانده است. قاضي عبدالجبار وي را صاحب کتاب هايي چون « نقض » و « اجوبة المسائل » مي داند.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 5 / 166-165، ابن نديم، ص 221.[104] ابوبکر محمد بن الطيب بن محمد بن جعفر بن قاسم بصري بغدادي
نام: محمد
نام پدر: الطيب
کنيه و لقب: ابوبکر
اسم اشهر: باقِلاني، ابن الباقلاني
سال و محل تولد: [ن.م] بصره
سال و محل وفات: 403 ق، بغداد
مذهب و شريعت: اشعري مذهب
رشته ي علمي و تخصص: کلام، فقه، حديث و تفسير
استادان: ابوعبدالله محمد بن احمد بن مجاهد طائي و ابوالجسن باهلي بصري
مناصب و مقام ها: قضاوت
سرگذشتنامه:
تاريخ تولد او معلوم نيست. در بصره به دنيا آمد و در آن شهر بزرگ شد و از علماي بزرگ و محدثان و فقهاي آنجا که در آن زمان از مراکز مهم فرهنگي و علمي عالم اسلام بود، علم کلام و فقه و حديث و تفسير را فراگرفت. باقلاني از اوان جواني به قدرت در علم کلام و مناظره با مخالفان در مسائل ديني اشتهار يافت، بطوري که عضدالدوله ي ديلمي که در آن هنگام والي فارس بود و در شيراز اقامت داشت، او را از بصره به شيراز فراخواند. باقلاني اشعري مذهب که عقايدش کاملاً مخالف عضدالدوله ي شيعي بود، توانست با فصاحت کلام و نيروي استدلال و احتجاج در عضدالدوله نفوذ کند تا آنجا که به دستور او معلم فرزندش شد. عضدالدوله که داراي وسعت نظر و بلند پروازي بود، ظاهراً نمي خواست دربار او در شيراز منحصر به علماي معتزله شود و در بغداد و عراق که مرکز عالم اسلام بود، به اين صفت اشتهار يابد که وي صرفاً طرفدار شيعه و معتزله است و مايل بود که بجز شيعه و معتزله از نمايندگان مذهب اشعري نيز، که در آن زمان در ميان مردم قدرت و نفوذ فراوان داشتند، کساني در دربار خود داشته باشد، از اين رو باقلاني جوان را که در محيط کلامي بصره در جدل و احتجاج مشهور شده بود، به دربار خود خواندآثار:
التمهيد، اعجاز القرآن و الانصاف في اسباب الخلاف.آثار خطي:
الانتصار لصحة نقل القرآن و الرد علي مَنْ نَحلهُ الفساد بزيادةٍ او نقصان، هداية المسترشدين و المقنع في معرفة اصول الدين و مناقب الائمه ي و نقص المطاعن علي سَلَف الأمة.منابع و مآخذ:
دانشنامه ي جهان اسلام، 1 / 642؛ ريحانة الادب، 1 / 136.[105] اَبورَشيد نيشابوري، سعيد بن محمد
نام: سعيد
نام پدر: محمد
کنيه و لقب: ابورشيد [ن.م]
اسم اشهر: ابورشيد نيشابوري
سال و محل تولد: پيش از 345 ق [نيشابور]
سال و محل وفات: پس از 415 ق، ري
مذهب و شريعت: معتزله ( از پيروان مکتب معتزلي بصره )
رشته ي علمي و تخصص: کلام
استادان: قاضي عبدالجبار بن احمد معتزلي، وي از ابوعمر و محمد بن احمد بن حمدان حميري استماع حديث کرد.
شاگردان: ابوسعد سمّان، ابومحمد بن متويه متکلم نامدار و ابوطالب بن ابي شجاع آملي
مناصب و مقام ها: قاضي القضاة ري
سرگذشتنامه:
بر پايه ي اطلاعاتي که ابن کرامه از شرح حال ابورشيد به دست داد، زندگي او به چهار دوره ي فرضي تقسيم مي گردد: زندگي آغازين در نيشابور، حضور در حلقه ي درس قاضي عبدالجبار، سفري به گرگان و بازگشت به نيشابور، گذران باقي عمر در ري. در 366 ق عبدالجبار احمد معتزلي به ري فراخوانده شد و بعنوان قاضي القضاة در ري منسوب شد. ابورشيد نيز روانه ي ري شد و در ري از ملازمان محفل صاحب بن عباد گرديد. وي در مجلس قاضي با تعاليم مکتب اعتزالي بصره از نزديک برخورد نمود. فخرالدوله در حکومت بويهي ري به رغم دوره اي کوتاه، معتزليان را در تنگنا قرار داد. پس از وفات وي، در حدود چهار دهه حکومت ري زير نفوذ بانوي آل بويه سيده خاتون، فضايي نسبتاً مساعد براي فعاليت پيروان مکتب اعتزال فراهم شد. از اين رو ابورشيد براي هميشه در ري مسکن گزيد و پس از درگذشت قاضي عبدالجبار ( 415 ق ) رياست معتزله بدو رسيد. وي چندي بعد در همان شهر وفات يافت.آثار:
ابن کُرامه ي جشمي کتابي با عنوان ديوان الاصول را از تأليفات وي دانسته است.آثار چاپي:
المسائل في الخلاف بين البصرين و البغداديين و في التوحيدآثار خطي:
اعجاز القرآنآثار يافت نشده:
التذکرة، التنبيه، الجزء، الشهوة، مسائل الخلاف بينناوبين المشبهة و المجبرة و الخوارج و المرجئة و النقض علي اصحاب الطبائع.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 5 / 486-484.[106] ابوعبدالله بصري، حسين بن علي بن ابراهيم بصري
نام: حسين
نام پدر: علي
کنيه و لقب: ابوعبدالله، قشور
اسم اشهر: ابوعبدالله بصري، جُعْل
سال و محل تولد: 293 ق يا 308 ق، بصره
سال و محل وفات: 2 ذيحجه ي 369 ق يا 399 بغداد
مذهب و شريعت: معتزلي
رشته ي علمي و تخصص: کلام و فقه
استادان: ابوعلي بن خلاد بصري، ابوهاشم جبايي، ابوالقاسم ابن سهلويه، ابوجعفر سهکلام صيمري و ابوالحسن کرخي
شاگردان: شاگردان معتزلي مذهب وي عبارتند از: ابواسحاق بن عياش و قاضي عبدالجبار و شيخ مفيد؛ شاگردان زيدي ( زيديان ) عبارتند از: ابن داعي ابوعبدالله محمد بن حسن علوي ملقب به المهدي لدين الله، ابوالحسين احمد بن حسين بن هارون ملقب به المؤيد بالله و برادرش ابوطالب يحيي بن حسين بن هارون حسني ملقب به الناطق بالحق؛ از شاگردان وي اينان را نيز مي توان نام برد: ابوعبدالله محمد بن احمد بن حنيف، ابواسحاق نصيبي، ابواحمد عبدالله بن محمد بن ابي علان و ابومسلم طاهربن محمد بن عبدالله.
سرگذشتنامه:
ابوعبدالله در بصره بدنيا آمد. زندگي ابوعبدالله بجز سال هاي نخست آن در بغداد گذشت. ابوعبدالله دوران تحصيل را زاهدانه سپري کرد و با سخت کوشي بسيار بر ديگر شاگردان ابوهاشم جبايي پيشي گرفت. وي در 330 ق مجلس درس برپا داشت و تا پايان عمر به تدريس پرداخت. ابوعبدالله در بغداد درگذشت و در دروازه ي حسن بن زيد در بغداد به خاک سپرده شد. شهرت او در تمامي بلاد بخصوص در خراسان پيچيد و سياست مذهبي عصر خود بدو منتهي بوده است.آثار:
در منابع اين آثار را به او نسبت داده اند که هيچ يک از آنها در دست نيست:الف: کلام: الاصلح، الاقرار، الايمان، تعليق بر نقض المعرفه ي ابوعلي جبايي، کتاب التفضيل، الجواب عن مسألتي الشيخ ابي محمد الرامهرمزي، جوازردالشمس، العلوم، الکلام في ان الله تعالي لم يزل موجوداً و لا شيء سواه الي ان خلق الخلق، المعرفة، نقض بر السفيانية جاحظ، نقض کتاب الرازي، نقض کتاب الموجز ابوالحسن اشعري و نقض کلام الراوندي.
ب: فقه و اصول: کتاب الاشربة و تحليل نبيذ التمر، الاصول، تصريح المتعة، جواز الصلاة بالفارسية، شرح مختصر ابي الحسن الکرخي، الناسخ و المنسوخ، نقض الفتيا، نقض کلام الرازي في انه لايجوزُ ان يفعل الله تعالي بعد ان کان غير فاعل و نقض کلام الراوندي في ان الجسم لايجوز ان يکون مخترعا لا من شيئي.
منابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 5 / 683-680؛ ريحانة الادب، 1 / 268.[107] ابوالقاسم کوفي، علي بن احمد بن موسي
نام: علي
نام پدر: احمد
کنيه و لقب: [ابوالقاسم، ن.م]
اسم اشهر: ابوالقاسم کوفي
سال و محل تولد: [ن.م]، [کوفه]
سال و محل وفات: 352 ق، کرمي
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: کلام و فقه
سرگذشتنامه:
از تاريخ ولادت و زندگي او اطلاعي در دست نيست. آنچه درباره ي تبار او آوردند، اين است که وي خود را علوي و از احفاد هارون فرزند امام موسي کاظم معرفي مي کرده است. برخي او را از نوادگان موسي مبرق، فرزند امام جواد دانسته اند، ولي بنابر آنچه عمري از استاد خود ابن طباطباي نسابه نقل مي کند، ادعاي علوي بودن او کذب است. آنچه تقريباً همه بر آن اتفاق دارند، اين است که وي نخست امامي بوده، اما در اواخر عمر به غلو گراييده است. ابوالقاسم کوفي در جمادي الاول 352 ق کرمي در پنج فرسخي فساد درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد.آثار:
ابطال مذهب داود بن علي الاصبهاني، الانبياء، الاوصياء، تثبيت المعجزات، تثبيت نبوة الانبياء، تناقض احکام المذاهب الفاسدة، تناقض اقاويل المعتزلة، الرد علي ارسطاطاليس، الرد علي الزيدية، فساد اقاويل الاسماعيلية، فساد قول البراهمة، الفقه علي ترتيب المزني و معرفة وجوه الحکمة.آثار چاپي:
الاستغاثة في بدع الثلاثة.آثار خطي:
الآداب و مکارم الاخلاق.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 6 / 176.[108] شيخ ابوبکر محمد بن احمد بن محمد بن عبدالله بن اسماعيل کاتب بغدادي
نام: محمد
نام پدر: احمد
کنيه و لقب: ابن ابي الثلج
اسم اشهر: کاتب بغدادي
سال و محل تولد: 325 ق [بغداد]
سال و محل وفات: [ن.م]
مذهب و شريعت: شيعه
رشته ي علمي و تخصص: کلام، تفسير، فقه و حديث
استادان: در حديث: جعفر بن محمد بن جعفر حسيني
شاگردان: ابومحمد هارون بن موسي تلعکبري، شيخ ابونصر محمد بن الحسين مقري از مشايخ شيخ مفيد.
آثار:
مانزل من القرآن في اميرالمؤمنين (عليه السلام)، البشري و الزلفي في فضائل الشيعة، تاريخ الائمة (عليهم السلام)، اخبار النساء الممدوحات، اخبار فاطمة و الحسن و الحسين (عليهم السلام)، من قالَ بالتفضيل من الصحابة، السنن و الآداب علي مذاهب العامة، الفضائل و الاختيار من الاسانيد.منابع و مآخذ:
دائرة المعارف تشيع، 3 / 294.[109] علم الهدي موسوي، علي بن ابي احمد حسين طاهر بن موسي بن محمد بن موسي بن ابراهيم بن امام موسي بن جعفر الصادق (عليه السلام)
نام: علي
نام پدر: ابي احمد
کنيه و لقب: ابوالقاسم / ابوالثمانين، ثمانيني / ذوالثمانين / ذوالمجدين / شريف / سيد مرتضي
اسم اشهر: شريف مرتضي / سيد مرتضي / علم الهدي موسوي
سال و محل تولد: 355 ق [ن.م]
سال و محل وفات: 436 ق، بغداد
مذهب و شريعت: شيعه ي اثني عشري
رشته ي علمي و تخصص: کلام، حکمت، تفسير، ادب ( نحو )، لغت، فقه، حديث، رجال و شعر
استادان: شيخ مفيد، ابن نباته و شيخ حسين بن بابويه
شاگردان: شيخ طوسي، قاضي ابن البراج، ابوالصلاح حلبي، ابوالفتح کراجکي و سلارين عبدالعزيز ديلمي
مناصب و مقام ها: اميرالحاج، نقيب الاشراف و قاضي القضاة
سرگذشتنامه:
او از نسل امام موسي کاظم و مادرش نيز فاطمه دختر حسين بن احمد بن ناصرالحق بود. علم الهدي مدت سي سال امير حاج و حرمين و نقيب الاشراف و قاضي القضاة بود. علامه حلي در کتاب الخلاصه مي گويد: او رکن اماميه و معلم آنها بود و مصنفات او تا آن زمان مورد استفاده ي پيروان اماميه بوده است. وي مردي کريم النفس و با شهامت بود و ثروتي بسيار نيز داشت. چنانکه در سفر حج از بغداد تا مکه در ملک خود منزل کرد و يک قريه نيز وقف کاغذ فقها کرده بود و هشتاد يا يکصد هزار تومان از مال شخصي خود مي خواست به خليفه بدهد تا مذهب شيعه را نيز رکن پنجم مذاهب رسمي بشمار آرند، ولي به علت عدم مساعدت شيعيان به اين هدف نرسيد. پس از وفاتش، کتاب هاي او را بالغ بر سي هزار دينار قيمت کردند. لقب « علم الهدي » بدين سبب است که ابوسعيد محمد بن حسين بن عبدالصمد وزير القادر بالله عباسي بيمار شد و بيماري او به طول انجاميد، تا آنکه اميرالمؤمنين علي (عليه السلام) را به خواب ديد که به او امر مي کند به نزد « علم الهدي » برود تا براي او دعايي بخواند و شفا يابد. وي پس از بهبود جريان را به خليفه مي گويد. خليفه نيز وي را به قبول اين لقب ملزم مي گرداند. اما لقب ثمانيني از آن جهت است که اکثر منسوبات او بالغ بر هشتاد بود، چنانکه هشتاد سال و هشت ماه عمر کرد و بعد از وفات، هشتاد هزار کتاب از مصنفات و محفوظات و مقروئات به جا گذاشته است و لقب ذوالمجدين بسبب مجدت علم و نسب بود يا بسبب داشتن شرافت علم ديني و رياست دنيوي با هم.آثار:
الانصاف، البرق في علم الادب، تتبع الابيات التي تکلم عليها ابن جني في ابيات متنبي، تفسير آيه ي « قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَاحَرَّمَ رَبُّكُمْ »، تفسير آيه « وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ »، تفسير آيه ي « لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِيَما طَعِمُوا »، تفسير الخطبه الشقشقية و تفسير سورة الفاتحة و قطعة من البقرة.آثار چاپي:
احکام اهل الآخرة، الامالي، الانتصار في ما انفردت به الامامية، انقاذ البشر من الجبر و القدر، الشهاب في الشيب و الشباب، غيبت امام، مسائل ابن صريه، تفسير القصيدة ابائية الحميرية، تفضيل الانبياء علي الملائکة، تقريب الاصول، جمل العقائد يا جمل العلم و العمل، جواب السؤال عن وجه تزويج اميرالمؤمنين بنته من عمر، جواب الملاحدة في قدم العالم، حجية الاجماع، الحدود و الحقايق، دُرر الفوائد، الذخيرة و الذريعة في اصول الشريعة، الرسالة الباهرة، الشافي شرح قصيدة ذهبية حميري، الصرفة في اعجاز القرآن، الطيف و الخيال، غررالفوائد و درر القلائد، الفصول المختارة من العيون و المحاسن، ماتفردت به الامامية من المسائل الفقهية، المجالس المحکم و المتشابه، المختصر، المرموق في اوصاف البروق، مسائل الآيات، مسائل الانفرادات، المسائل التباينات، المسائل الجرجانية، المسائل الحلبية الاولي و الآخرة، مسائل الخلاف در اصول فقه، مسائل الخلاف در فقه، المسائل الديلمية، المسائل الرازية، المسائل الرسية، المسائل الصيداوية، المسائل الطرابليسة الاولي و الاخره، المسائل الطوسية، المسائل المصرية الاولي و الاخيرة، المسائل المفردات در فقه، المسائل المفردات در فنون متفرقه، المسائل الموصلية الاولي و الثانية و الثالثة، مسائل ميافارقين، المسئلة الباهرة ( رساله ي باهره )، المصباح در فقه، المقنع در غيبت، المخلص در اصول فقه، المنع من تفضيل الملائکة علي الانبياء، الناصريات، النقض علي ابن جني في الحکاية و المحکي.آثار خطي:
ديوان و تفسير القصيدة ابن ئية.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 3 / 116؛ لغت نامه ي دهخدا، ص 16059.[110] عبدالجبار بن احمد بن عبدالجبار بن خليل همداني اسدآبادي
نام: عبدالجبار
نام پدر: احمد
کنيه و لقب: ابوالحسن
اسم اشهر: قاضي عبدالجبار
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 415 ه، ري
مذهب و شريعت: شافعي
رشته ي علمي و تخصص: کلام و اصول فقه
استادان: سيد رضي و خطيب بغدادي
همفکران و رقيبان: شيخ مفيد و صاحب بن عباد
مناصب و مقام ها: قاضي القضاة ري
سرگذشتنامه:
او از فحول علماي عامه است. در زمان خود رئيس معتزله بوده و مصنفات بسياري در مذهب اعتزال و تمامي فنون ديگر که بالغ به چهارصد هزار ورق گويند، بدو منسوب و اقوال مختلف او در کتب فريقين خصوص در کلام و اصول فقه منقول است. او از اساتيد سيد رضي و با يک واسطه از مشايخ روايت خطيب بغدادي مي باشد او مناظره ي با شيخ مفيد در موضوع حديث غدير و اصحاب جمل داشته است و مراتب علم و فضل و کمال او مورد تصديق و اذعان صاحب بن عباد بود. او به امر آن وزير از بغداد به ري آمده و به وظايف تدريس قيام نمود. در تمامي بلاد ري قاضي القضاة بوده و در مجلس وزير با ابواسحق اسفرايني اشعري ابراهيم بن محمد ملاقات و موافق مذهب معتزله سخن گفت.آثار:
علم الکيميا و العمد في اصول الفقه.آثار چاپي:
تنزية القرآن عن المطاعن.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 3 / 270؛ دهخدا، 11 / 17362[111] اسدي طوسي، علي بن احمد
نام: علي
نام پدر: احمد
کنيه و لقب: ابونصر يا ابومنصور، اسدي
اسم اشهر: اسدي طوسي
سال و محل تولد: [ن.م]
سال و محل وفات: 465 ق
مذهب و شريعت: مسلمان
رشته ي علمي و تخصص: لغت و شعر
سرگذشتنامه:
نسبت او به پادشاهان عجم مي رسد، از فحول شعراي خراسان و اکابر بلغاي آن سامان و در عمر خود مقتداي پارسي گويان بود. او به جانب عراق و آذربايجان سفر کرده و در عراق آل بويه و آل زيار را مدح گفته است. سپس در آذربايجان به ملازمت شاه ابودلف حکمران اران رسيده و گرشاسب نامه را که گروهي به شاهنامه ي فردوسي ترجيحش مي دهند، به نام وي به نظم درآورد. وي با حکيم قطران تبريزي معاصر بوده است. از الطاف اشعار اسدي طوسي قصائدي است که در صنعت مناظره گفته و داراي مضامين متين، علمي و حکيمانه مي باشد.آثار:
لغت فرس اسدي، گرشاسب نامه.منابع و مآخذ:
ريحانة الادب، 1 / 66.منبع مقاله :
فدايي عراقي، غلامرضا؛ (بهار 1383)، حيات علمي در عهد آل بويه، تهران: مؤسسه ي انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ اول
