مطالعه ي الگوي سينماروي در شهر قم

هدف اين تحقيق، مشاهده، ثبت و تبيين حضور مردم در سينما با روش هاي خاصي مشاركتي مخاطب شناسي بوده است. اما از آنجا كه محقق در مرحله ي اول تحقيق، كه با سنت تحقيقي مردم نگاري و به شيوه ي مشاهده ي مشاركتي انجام شده است. در شهر قم با مسئله ي كمبود و تعطيلي سينماها روبه رو شده است، در مرحله ي دوم با استفاده از مصاحبه هاي عمقي به بررسي متغيرهاي مؤثر بر تماشاي فيلم، در سه محور رسانه ي مورد استفاده، محتواهاي مورد علاقه و نيز الگوي تماشاي فيلم پرداخته است.

چارچوب نظري

جاروي پرسش هاي جامعه شناختي اصلي درباره سينما را چنين برمي شمارد: « چه كسي فيلم مي سازد و چرا؟ چه كسي فيلم را مي بيند و چرا؟ چه چيزي ديده مي شود، چگونه و چرا؟ چگونه فيلم ها ارزشيابي مي شوند، توسط چه كسي و چرا؟ » ( جاروي، 1379 ). در اين مقاله سعي مي شود به پرسش دوم جاروي پاسخ داده شود. وي معتقد است سينما به عنوان « گريزگاهي از محل كار، شرايط پرهياهوي زندگي و آب و هوا عمل مي كرد » ( [ جارويژاروي ]، 1383 ).
جاروي با ارجاع به ارزش هاي سينماروي مي گويد: « اين مكان ها براي صرف وقت و پول اضافي، سرگرمي مي سازند ( همان ) ». از نظر جاروي، « صنعت سينما، حالت پراكنده ي لذت و تفريح را به كالايي قابل توليد و خريد بدل كرد » ( همان ). وي بر اين باور است كه يكي از محورهاي مطالعه ي مخاطب فيلم، شناسايي سازمان بندي سينماروي است. در اين مورد، او مفهوم « عادت سينماروي » را طرح مي كند. تحقيق حاضر با استفاده از همين مفهوم، در تلاش است تا به شناختي از مخاطب سينماي ايران، البته در شهر قم، برسد.

روش تحقيق

با توجه به اهداف اين تحقيق، كه آگاهي از الگوهاي سينماروي در شهر قم است و تشريح عادات روزمره ي مردم در رفتن به سينما را مدنظر دارد و نيز با توجه به ويژگي هاي روش تحقيق كيفي، در اين تحقيق از روش كيفي استفاده خواهد شد. ليندلاف از شش سنت تحقيقي كه در آنها روش كيفي جايگاه خاصي دارد، نام مي برد كه عبارتند از قوم روش شناسي، كنش متقابل نمادين، قوم نگاري ارتباطات، نظريه ي انتقادي مدرن و پست مدرن، فمينيسم و مطالعات فرهنگي ( ليندلاف، 2002: 31 ).
در اين تحقيق از قوم نگاري استفاده شده است. در چنين روشي، پديده از منظر دروني و بومي موشكافي مي شود، بنابراين نيازمند آن است كه پژوهشگر، خود وارد صحنه ي تحقيق شود و حداقل به اندازه ي افراد تحت مطالعه از محيط آگاه شود. نقد اصلي وارد به اين روش، گزينشي بودن نمونه ي مورد مطالعه، محدوديت در ثبت مشاهدات، احتمالا خطاي مشاهده ي انساني و تعميم ناپذيري نتايج است. بنابراين نتايج اين مطالعه قابل تعميم نيست و تنها به عنوان يك مطالعه ي اكتشافي مورد توجه است.
در اين تحقيق از دو تكنيك مشاهده ي مشاركتي و مصاحبه ي عمقي استفاده شده است. مشاهده ي مشاركتي روشي است كه اين امكان را به وجود مي آورد تا پژوهشگر واقعيت را ببيند، بشنود و تجربه كند. در اين نوع تحقيق، محقق، مقدار زيادي از وقت خود را در محل يا مكان مورد تحقيق مي گذارند و درباره ي زندگي روزانه ي مورد بررسي مطالبي را مي آموزد ( مارشال و راسمن، 1381: 109 ).
مصاحبه ي عميق يكي از روش هاي شناخته شده براي جمع آوري داده ها در روش كيفي است كه آن را گفت وگوي هدف دار نيز ناميده اند. مصاحبه ها به سه گروه طبقه بندي شده اند: 1- مصاحبه ي مبتني بر گفت و گوي غيررسمي، 2- مصاحبه ي كلي يا عمومي، 3- مصاحبه ي استانداردشده و آزاد ( همان ). در اين مرحله با استفاده از مصاحبه هاي عميق يا كلي با افراد ساكن شهر قم به جست و جوي الگوها و متغيرهاي مؤثر در تماشاي فيلم پرداخته شد. نمونه ها از ميان كساني انتخاب شدند كه با محقق آشنايي قبلي داشتند و از نظر ويژگي هاي جنسيت، سن و ميزان تحصيلات نسبت متوازني با هم دارند.

يافته هاي تحقيق

مرحله ي اول: مشاهده ي مشاركتي

در شهر قم معدودي سينما وجود دارد و اقبال مخاطب به سينما نيز بسيار ناچيز است. اما نكته ي مهم اين است كه نرفتن به سينما به معناي نديدن فيلم در اين شهر نيست، زيرا مردم اين شهر از ديگر رسانه ها همچون ويدئو، سي دي و ماهواره براي ديدن فيلم استفاده مي كنند. بنابراين نمي توان عدم استقبال مخاطب از سينما را به مذهبي بودن وي و تصور اينكه فيلم ديدن با اين امر منافات دارد، نسبت داد. اما علت اينكه فيلم در سينما ديده نمي شود و از ديگر رسانه ها براي ديدن آن استفاده مي شود، به تعداد كم سينما در قم و نيز تعداد كم فيلم هاي اكران شده نسبت به پايتخت در اين سينماها مربوط مي شود. اين موضوع منجر به كاهش حق انتخاب مخاطب شده و او را به شيوه هاي متفاوت فيلم ديدن تشويق مي كند.
اما تنها سينماي فعال شهر قم ( در تاريخ تحقيق: اوايل اسفندماه 1388 ) سينما شهر آفتاب ( سينما شقايق سابق ) است. سينما نور، كه در يك مجموعه ي فرهنگي قرار دارد، به اذعان كاركنان آن و ساكنان محلي بيش از يك سال است كه نمايش فيلم را متوقف كرده است. سينما استقلال، تعطيل شده است و سينما تربيت نيز در تاريخ تحقيق به علت تعميرات داخلي و تعويض صندلي ها تعطيل اعلام شده بود. بنابراين در دو روز متوالي و در روزهاي آخر هفته كه احتمال مراجعه ي افراد به سينما بيشتر بوده است، مشاهدات محقق در سينما شهر آفتاب انجام شده است. در مرحله ي اول مشاهدات با مراجعه به تنها سينماي فعال شهر قم ( شهر آفتاب ) و با روش قوم نگاري به مشاهده ي الگوهاي سينماروي يپرداخته شده است كه در مورد دو فيلم به عنوان نمونه توضيح داده مي شود. نمونه ي اول فيلم « ماجراهاي اينترنتي »، دومين ساخته ي بلند حسين قناعت است. فيلم، ماجراي دختربچه اي است كه در يكي از پرورشگاه هاي تهران زندگي مي كند. او تنها عكس برجاي مانده از خود و مادرش را به سايت مربوط به گمشدگان در اينترنت مي دهد. معلم جوان روستاي زادگاه دختر، عكس او را پيدا مي كند و دخترك را پس از سال ها به خانواده اش بازمي گرداند. ورود دختر به روستا سرآغاز ماجراهاي جديدي است. معلم و دختر تصميم مي گيرند با كمك اينترنت در روستا تحولاتي ايجاد كنند.
اين فيلم روز پنج شنبه مورخ 1388/11/29 در ساعت 18 در سينما شهرآفتاب به نمايش درآمد و بهاي بليط آن نيز 30000 ريال بود. سينما شهر آفتاب از لحاظ جغرافيايي در شمال شهر قم و در منطقه اي واقع در ورودي ابتداي شهر قم از سمت تهران، قرار دارد. روبه روي سينما فضاي سبز وسيعي با سكوهايي جهت اقامت مسافران قرار دارد. در سمت شرق و غرب سينما يك رستوران و فروشگاه سوهان خودكار قرار گرفته است. در منتهي اليه شرقي، خياباني با ساختمان هاي مسكوني و در منتهي اليه غربي، بزرگاهي منتهي به عوارضي تهران- قم، ديده مي شود. به طور كلي محل واقع شدن سينما، خلوت است.
ساختمان سينما دو طبقه و داراي دو سالن نمايش فيلم است. روي در شيشه اي ورودي، پوسترهاي تبليغاتي فيلم « ماجراهاي اينترنتي » نصب شده است. فضاي داخلي سينما بازسازي شده و به نظر نو مي رسد. لابي سينما شامل دو فروشگاه عروسك فروشي و جعبه هاي كادويي و بوفه ي مواد غذايي و گيشه ي بليط فروشي و نيز تعداد پانزده عدد صندلي است. بوفه به تقريب خالي از مواد غذايي است و فقط چند نوع نوشيدني در آن ديده مي شود. روي ديوارها پوسترهاي تبليغاتي فيلم هاي « حلقه هاي ازدواج » و « چهره به چهره » و « 18- » نصب شده است. سينما در سانس هاي 15، 18، 20 و 22 نمايش فيلم دارد.
ورود يك زن ( محقق ) به تنهايي به سينما از همان ابتدا، جلب نظر مي كند و همه ي هفت فرد حاضر در سالن متوجه مشاهده گر هستند، اگرچه ثبت مشاهدات از آنان مخفي نگه داشته شده است. افراد حاضر در سينما شامل چهار پسر نوجوان 13-12 ساله، دو مرد جوان 22-20 ساله ( كه يكي از آنها متصدي غرفه ي كادو فروشي است ) و متصدي گيشه ي بليط فروشي مي شود. مردان جوان در حال مرور كردن موسيقي هاي تلفن همراهشان با يكديگر با صداي بلند هستند، و گاهي نيز درباره ي موتورسيكلت و انواع آن صحبت مي كنند. نوجوان ها نيز با لهجه هاي متفاوت با لهجه ي مردم شهر قم در حال صحبت درباره ي خواب خود هستند. متصدي فروش بليط در حالي كه با صداي بلند و به لهجه ي تركي صحبت مي كند، به شوخي مي گويد « جمعيت شلوغ نكند، 15 دقيقه ي ديگر بليط مي فروشيم » و سينما را ترك مي كند. پس از آن تلفن متصدي گيشه مدام زنگ مي خورد.
ساعت 17/50 به بعد افرادي شروع به آمدن به سينما مي كنند. يك زوج جوان به محض ورود به بوفه و مراجعه و چيزهايي طلب مي كنند كه بوفه تمام كرده است و چند نفر ديگر هم از بوفه آب معدني و نوشيدني و چيپس خريداري مي كنند. زناني كه وارد سينما مي شوند ( چهار نفر ) همگي پوشش چادر دارند و در معيت همسران جوانشان و در هيأت يك زوج به سينما مراجعه كرده اند. يكي از خانم ها آرايش غليط دارد و با كيف و كوله و كفش كتاني مشخص شده است، اما سه نفر آرايش كم دارند و كفش پاشنه دار پوشيده اند. مردان همگي پيراهن و شلوار و چند نفر كت و شلوار پوشيده اند. كفش هاي مردان اغلب فرسوده و بعضي واكس خورده است. در دست يك نفر سوئيچ ماشين ديده مي شود.
سالن، در ساعت 18/10 باز مي شود، سالني كوچك در طبقه ي دوم كه به نمايش فيلم اختصاص داده شده است. به محض ورود كثيفي و به هم ريختگي سالن جلب نظر مي كند، زمين و صندلي ها پوشيده از پوست تخمه و زباله است. افراد وارد سالن مي شود و هرگروه جداي از ديگران مي نشيند. پنج دقيقه پس از شروع فيلم كه بدون كف زدن هاي معمول سينماهاي مملو از جمعيت صورت گرفته است؛ آمار افراد حاضر در سالن به اين شرح است: سه مرد جوان، سه پسر نوجوان، يك زوج به همراه يك مرد جوان، دو مرد جوان ديگر و مشاهده گر. در تمام مدت فيلم، تماشاگران هيچ گونه واكنشي به فيلم ( اعم از خنده، كف زدن و ... ) نشان ندادند و يكي دو مورد خنده ي تك نفره ي تماشاچيان در بين جمعيت موج يا واكنشي ايجاد نكرد.
از اتاق آپارات صداي صحبت دو نفر به طور مداوم به گوش مي رسد و صداي دستگاه آپارات نيز پيوسته شنيده مي شود. در ساعت 18/50 آپارات خراب و نمايش فيلم متوقف مي شود و پس از هر دو دقيقه ادامه ي فيلم نمايش داده مي شود. 30 دقيقه پس از شروع فيلم، زوج جواني سالن را ترك مي كنند و پس از آنها نيز يك پسر نوجوان و يكي از جوانان نيز سالن فيلم را ترك مي كنند. پس از اتمام فيلم و ترك سالن سينما اظهارنظري درباره ي فيلم از آنان شنيده نشد و به علت كوتاهي فاصله ي ورودي سينما با در خروجي سالن امكان ثبت واكنش هاي احتمالي آنان وجود نداشت.
نمونه ي دوم مشاهده ي تماشاگران همان فيلم، در همان سينما و همان سانس و فقط روز متفاوت، يعني جمعه ي روز بعد بوده است. تبليغات ديواري نسبت به روز قبل تغييري نكرده است. بيست دقيقه قبل از شروع فيلم كسي به جز متصدي گيشه ي بليط فروشي و فروشنده ي بوفه، داخل سينما نيست. ده دقيقه بعد، افرادي شروع به آمدن به سينما مي كنند. وضعيت بوفه نسبت به ديروز تغييري نكرده است. به جز يك كودك 7-6 ساله كه به همراه يك مرد جوان به سينما آمده است، كودكي در سينما ديده نمي شود. چند گروه نوجوان با هم در حال صحبت هستند. يكي از نوجوانان به دوستانش پيشنهاد مي كند كه به جاي تماشاي فيلم به بوستان علوي ( بوستاني در جنوب جغرافيايي شهر قم ) بروند كه دوستانش نمي پذيرند. نوجوانان ( پسر ) شلوار جين يا پارچه اي و پيراهن پارچه اي آستين بلند به تن دارند. مردان جوان، پيراهن و شلوار پارچه اي به تن دارند. چند نفر از افراد به لهجه اي متفاوت از لهجه ي مردم سينما، مشاهده مي شود به جز شخص مشاهده گر هيچ زني به تنهايي در سينما ديده نمي شود. پس از ورود به سالن سينما، مشاهده مي شود كه وضعيت بهداشتي سالن نسبت به ديروز تفاوتي نكرده است.
با استقرار افراد روي صندلي ها آمار تماشاچيان حاضر در سالن اين گونه است: يك مرد جوان تنها، سه گروه دوستانه ي سه نفره ي پسران نوجوان، يك گروه دوستانه ي دو نفره ي نوجوانان پسر، يك گروه دوستانه ي دو نفره ي مردان جوان، سه زوج، يك كودك به همراه يك مرد جوان و مشاهده گر. چهل دقيقه پس از شروع فيلم، دو دوست جوان سالن را ترك مي كنند. چند نفر نيز در هنگام نمايش فيلم، سرگرم تلفن همراه هستند و در عمل به فيلم توجهي ندارند. در حين نمايش فيلم هيچ عكس العملي از تماشاچيان ديده نشد؛ افراد جداي از هم نشسته و در واقعي جمعي را تشكيل نداده اند. ساعت 19 دو نوجوان ديگر سالن را ترك مي كنند. پس از پايان فيلم، افراد در حالي كه به آهستگي صحبت مي كنند و صداي آنها قابل تشخيص نيست، سالن را ترك مي كنند.

تحليل داده ها

شايد بتوان با توجه به مشاهدات صورت گرفته دلايل و انگيزه هايي را براي تماشاي فيلم در سالن هاي سينماي شهر قم برشمرد، اما با توجه به اطلاعات ارائه شده از تعداد افراد موجود در نمونه ي تحقيق و نيز تعطيلي سينماهاي اين شهر، به نظر مي رسد، سينماروي در شهر قم و در شرايط مورد مطالعه، بيشتر پديده اي تصادفي و در حدي نزديك به صفر بوده است. بنابراين تعميم داده هاي محدود تحقيق ميسر نيست. اما مي توان گفت الگوهايي همچون استفاده ي زوج جوان از سينما به عنوان مكاني تفريحي و گاهي براي گريز از قيد و بندهاي اجتماعي شهر قم، با الگوهاي سينماروي دوستانه و ميان گروه همسالان كه گاهي ترجيح مي دهند اوقات فراغت خود را با دوستانشان بگذرانند. و نيز سينماروي در سنين نوجواني و براي تجربه ي محيط هاي جديد يا وجود نداشتن الگوي سينماروي خانوادگي، نكاتي است كه در نگاه اول در سينماروي مردم قم قابل تأمل به نظر مي رسد.
اما از طرف ديگر، آمارهاي مصرف رسانه اي در شهر قم، شامل ميزان كاربري اينترنت و استفاده از ماهواره بسيار بالاست. به همين دليل مي توان با مطالعه ي ميزان مصرف فيلم ( به عنوان جايگزين رسانه ي سينما و در شكل هايي مانند استفاده از لوح هاي فشرده، ماهواره و ... )، به نتايج قابل توجهي دست يافت. از اين رو مرحله ي دوم تحقيق، با استفاده از روش كيفي و مصاحبه ي عمقي به اجرا درآمد كه در بخش بعدي به آن پرداخته مي شود.

مرحله ي دوم: مصاحبه عميق

در اين مرحله با استفاده از مصاحبه هاي عميق با افراد ساكن شهر قم به جست و جوي الگوها و متغيرهاي مؤثر در تماشاي فيلم پرداخته شده است. تمامي مصاحبه ها در طول سه جمعه، طي ماه هاي فروردين و ارديبهشت سال 1389 و در منزل مصاحبه شوندگان انجام شده است.
با توجه به سه محور (1) مرتبط درباره ي تماشاي فيلم كه محقق در پي پاسخگويي به آنها بوده است، پرسش هايي براي مصاحبه شوندگان طرح شده است. اين سه محور عبارتند از نوع رسانه اي كه از راه آن به تماشاي فيلم مي پردازند، محتواي فيلم هايي كه مي بينند و الگوي تماشاي فيلم ( از نظر همراهي با خانواده يا غير از آن ). مصاحبه با پرسش هاي مشخصي جوان اين سه محور آغاز شد و سپس با پرسش هاي عميق تر هدايت شد.
تركيب مصاحبه شوندگان به شكل زير است: از 25 مصاحبه شونده 13 نفر زن و 12 نفر مرد هستند. همين طور 9 نفر از افراد مسن تر در سنين بالاي 50 سال ( حداكثر 80 سال )، 9 نفر از ميان سالان در سنين بين 30 تا 49 سال، و 7 نفر از جوانان هم در سنين زير 30 سال ( حداقل 25 سال ) قرار دارند. از نظر ميزان تحصيلات نيز 13 نفر تحصيلات ابتدايي، سيكل و ديپلم دارند و 12 نفر هم تحصيلات دانشگاهي از كارشناسي تا دكترا، ( 1 نفر ) دارند.

تحليل داده ها

جنسيت و تماشاي فيلم

در رابطه ي ميان جنسيت و تماشاي فيلم، مشاهده شد كه زنان بيش از مردان فيلم را از تلويزيون تماشا مي كنند، در حالي كه مردان بيشتر از رسانه هاي ديگر استفاده مي كنند. شايد دليل آن حضور مستمر زنان در خانه و در دسترس بودن اين رسانه براي آنها باشد. طيبه ( 31 ساله و كارشناس ) مي گويد:‌ « هر فيلمي كه تلويزيون بگذارد مي بينم. كلاً فيلم سينمايي رو دوست دارم. فيلم رو خيلي بيشتر از سريال مي پسندم. توي دو ساعت كل ماجرا به پايان مي رسه. همه ي فيلم هاي خارجي و ايراني تلويزيوني رو مي بينم ». در اين ميان بعضي نيز فيلم را با استفاده از ماهواره مي بينند. واضح است كه رسانه ي تلويزيون و ماهواره، از لحاظ فضاي ارتباطي به هنگام مشاهده، تفاوتي با يكديگر ندارند، اما محتواي فيلم هاي تلويزيون هاي ماهواره اي با تلويزيون ايران گاهي بسيار متفاوت است. انسيه ( 29 ساله و ديپلم ) مي گويد: « فيلم هاي تلويزيون خودمون همه قديمي هستند. من فقط فيلم هاي سينمايي ماهواره رو مي بينم. با وجود اين كه زبان بلد نيستم، اما باز هم ترجيح ميدم اين فيلم ها رو ببينم. هر وقت كه ماهواره رو روشن مي كنم دنبال كانالي مي گردم كه فيلم سينمايي نشون بده و مي نشينم پاي فيلم ». البته از بين زناني كه به ماهواره دسترسي دارند، تعداد زيادي به سريال هاي خارجي ( و نه فيلم هاي سينمايي ) اشاره كرده و سريال هاي داستاني را به فيلم سينمايي ترجيح مي دهند. زهرا ( 48 ساله تحصيلات ابتدايي ) مي گويد: « ما تلويزيون ايران رو اصلاً نداريم. من فقط سريال هاي فارسي (2) 1 رو مي بينم. ويكتوريا (3) رو با تكرارش مي بينم. اما فيلم سينمايي دوست ندارم ».

اما مردان، علاوه بر تلويزيون، به تماشاي فيلم هاي سينمايي با استفاده از لوح هاي فشرده بيشتر اشاره مي كنند، شايد به اين دليل كه محتواي فيلم هاي مورد علاقه ي آنها بيشتر حادثه اي و غيروابسته به زبان است. از سوي ديگر مردان به علت روابط اجتماعي بيشتر در خارج از خانواده و دسترسي بيشتر به ديگر رسانه ها مي توانند موضوعات مورد علاقه ي خود را در ميان لوح هاي فشرده و ... پيدا كنند. همين طور از آنجا كه افراد زمان تماشاي فيلم از لوح فشرده را خود انتخاب مي كنند، به نظر مي رسد اين شيوه ي تماشا، براي مردان مناسب تر باشد، زيرا آنان كمتر از زنان در خانه حضور دارند. علي ( 50 ساله و كارشناس ) مي گويد: « هر هفته حتماً چند تا سي. دي. فيلم تماشا مي كنم. خيلي خوبه هر وقت بخواي و وقت داشته باشي فيلم تماشا مي كني. آخر اين فيلم ها رو كه من نمي تونم توي تلويزيون خودمون ببينم. تو تلويزيون فقط ميشه فيلم هاي پند و اندرزي ديد ». و البته تماشاي فيلم هاي سينمايي ماهواره در ميان مردان شايع تر از زنان است. مردان ماهواره را از آنجا براي تماشاي فيلم ترجيح مي دهند كه موضوعات مورد علاقه ي آنان بيش از ديگر موضوعات از دايره ي توجه سينما و سينماي ملي دور مانده است. علي ( 28 ساله و ديپلمه ) مي گويد: « من هر شب فيلم هاي شبكه ي اكشن (4) رو مي بينم. آنقدر فيلم ها جالبند برام كه حتي راضيم از خوابم بگذرم. حوصله ي فيلم هاي آبگوشتي شبكه هاي ديگه ي ماهواره رو ندارم ».
محتواهاي مورد علاقه ي زنان و مردان نيز متفاوت است. زنان بيشتر به موضوعات خانوادگي، احساسي اشاره مي كنند و مردان همان طور كه گفته شد به موضوعات اكشن، پليسي و گاهي طنز اشاره مي كنند. مريم ( 35 ساله و كارشناس ارشد ) مي گويد: « من اين فيلم هايي كه شوهرم مي بينه رو اصلاً دوست ندارم. همه پر از بزن بزنه. من فيلمي دوست دارم كه ازش چيز ياد بگيرم. يا لااقل از نظر احساسي راضي بشم ».
در مورد زمان مناسب تماشاي فيلم، اغلب افراد شب هنگام را بهترين زمان تماشاي فيلم مي دانند، با استفاده از تلويزيون، ماهواره، يا لوح هاي فشرده علي ( 50 ساله و كارشناس ) مي گويد: « نمي دونم چرا، اما فكر مي كنم شب آرامش خاطر بعد از يك روز كار ميذاره آدم راحت فيلم ببينه ». همين طور مهناز ( 33 ساله و كارشناس ) مي گويد: « شب دور هم هستيم. فيلم ديدن دسته جمعي خوبه! با شوهرم و بچه ام. من شبا حتي اگر فيلمي رو دوست نداشته باشم، وقتي شوهرم تماشا مي كنم پيشش مي نشينم و فيلم رو تماشا مي كنم ».
اما در حالي كه زنان بيشتر به خانواده ها اشاره مي كنند، تعدادي از مردان، فيلم ديدن به تنهايي، يا با گروه دوستان را ترجيح مي دهند. علي ( 38 ساله و ديپلمه ) مي گويد: « دوست دارم تنها باشم. وقتي خونه شلوغه نمي توانم خوب فيلم رو دنبال كنم و يا لااقل با چند تا دوست هاي با حال. اين جوري فيلم ديدن مي چسبه ». به نظر مي رسد دورهم بودن اعضاي خانواده براي زنان اهميت ويژه اي دارد. البته در اين ميان، بين زنان مجرد و متأهل تفاوت هايي ديده مي شود، به طوري كه دختران مجرد كمتر به تبعيت از ديگران به تماشاي فيلم مي پردازند. چنان كه نرگس ( 29 ساله، مجرد و ديپلمه ) مي گويد: « من وقتي فيلمي رو مي بينن كه دوست ندارم، اصلاً نمي تونم تحمل كنم، يا كانال رو عوض مي كنم يا ميرم توي اتاق خودم و يه كار ديگه انجام مي دم ». اما در ميان مردان متأهل و مجرد، اين تفاوت كمتر ديده مي شود.

سن و تماشاي فيلم

در ميان كساني كه فيلم نمي بينند، مسن ترها به رسانه ي راديو اشاره مي كنند. به نظر مي رسد افراد مسن تر به علت دشواري پذيرش رسانه هاي نو از سوي آنان و نيز كم توجهي اين رسانه ها به موضوعات مورد علاقه ي آنان و سوگيري رسانه ها در تهيه ي فيلم به سوي مخاطب جوان و ميانسال، علاقه ي چنداني به تماشاي فيلم نشان نمي دهند. رقيه ( 80 ساله با تحصيلات ابتدايي ) مي گويد: « به راديو عادت دارم. از موقع نماز كه پا مي شم راديو رو روشن مي كنم. فيلم نمي بينم اما بعضي وقتا كه نوه هام ميان، باهاشون فيلم مي بينم ». در ميان جوانان نيز بعضي به وابستگي به اينترنت و تماشانكردن فيلم اشاره مي كنند. اين دسته، جذابيت هاي فضاي سايبر را كه ميزان انتخاب را به حداكثر مي رساند، به تماشاي فيلم ترجيح مي دهند. حسام ( 28 ساله و ديپلمه ) مي گويد: « از صبح تا شب هر وقت كه وقت داشته باشم توي نت هستم. فيلم چيه، توي نت تنوع بيشتره ». همچنين مريم ( 25 ساله و ديپلمه ) مي گويد: « تا چند سال پيش چرا، فيلم زياد مي ديدم ولي الآن بيشتر از پنج دقيقه نمي تونم فيلم رو تحمل كنم. توي نت عادت كردم كه هي از اينجا به اون جا بپرم. بيشتر دوستاي من صبح تا شب به نت وصل هستند. اين جا خيلي از جوونا نصف زندگي شون رو توي نت مي گذرونن. ديگه وقتي براي فيلم ديدن نمي مونه ».
اما از آنها كه فيلم مي بينند، جوان ترها به فيلم هاي ماهواره بيشتر اشاره مي كنند. به نظر مي رسد به موضوعات و مسائل مورد علاقه ي جوانان در فيلم هاي به نمايش درآمد در تلويزيون هاي ماهواره اي بيشتر پرداخته مي شود. در بخش مربوط به جنسيت نقل قول هايي از انسيه، ديپلمه 29 ساله و طيبه، كارشناس 31 ساله آورديم كه نشان مي دهد زنان جوان بيشتر از تلويزيون و ماهواره، براي ديدن فيلم استفاده مي كنند. اما مردان جوان براي موضوعات مورد علاقه ي خود به موارد گوناگوني اشاره مي كنند كه مي توان به فيلم هاي خانوادگي، رومانتيك و حادثه اي اشاره كرد. در اين ميان بعضي هم به ژانرها و موضوعات خاص اشاره مي كنند. حميد ( 29 ساله و ديپلمه ) مي گويد: « من سينمايي مستند رو خيلي دوست دارم. توي ايران تقريباً فيلم اين شكلي نداريم. من فيلم مستند مايكل مور رو چند بار ديدم ». ميانسالان نيز به موضوعات مختلفي اشاره مي كنند. دسته اي از آنها با فيلم هاي حادثه اي مخالف و برخي از آنان نيز طرفدار فيلم هاي حادثه اي هستند. علي ( 38 ساله و ديپلمه ) مي گويد: « شبا كه ميام خونه و جمعه ها همش دارم فيلم هاي پليسي و يا جنگي مي بينم. من عاشق اين فيلم ها هستم. ديگه حتي همسرم هم به ديدنشون عادت كرده ».
الگوي تماشاي فيلم در ميان جوانان در دو شكل خانوادگي و با گروه دوستان ديده مي شود، در حالي كه ميانسالان و مسن ترها، بيشتر به شكل خانوادگي فيلم مي بينند. به نظر مي رسد براي ميانسالان و مسن تر همراهي با خانواده در رتبه ي بالاتري قرار دارد و البته گاه انتخاب نوع فيلم، تنش هايي بين افراد خانواده پيش مي آيد كه همين مسئله نيز استفاده از لوح هاي فشرده را در ميان جوانان افزايش مي دهد. محمد ( 50 ساله با تحصيلات ابتدايي ) مي گويد: « شب ها وقتي پسرم فيلمي مياره و مي گذاره، خيلي وقت ها با هم جر و بحث داريم. همش مي خواد فيلم هاي بزن بزن ببينه ». اما زهرا ( 48 ساله با تحصيلات ابتدايي ) مي گويد: « من معمولاً هر فيلمي كه بقيه مي بينند رو مي بينم. بيشتر، بچه انتخاب مي كنند كه چي ببينيم و من هم با اون ها همراه مي شم ». مهناز ( 33 ساله با تحصيلات كارشناسي ) هم مي گويد: « شب دور هستيم. فيلم ديدن دسته جمعي خوبه! با شوهرم و بچه ام ».

تحصيلات و تماشاي فيلم

در ميان آنان كه تحصيلات دانشگاهي دارند، افراد بيشتري به رسانه هاي غير از تلويزيون ( ماهواره و لوح هاي فشرده ) براي تماشاي فيلم اشاره مي كنند. به نظر مي رسد افرادي كه تحصيلات بالاتري دارند به واسطه ي فعاليت هاي اجتماعي بيشتر، تمايل بيشتري هم به استفاده از رسانه هايي غير از تلويزيون پيدا كردند. به عبارت ديگر اين افراد، به علت تحصيلات و روابط اجتماعي گسترده تر، به كسب اطلاعات و نيز استفاده از محتواهاي متفاوت از آنچه در تلويزيون ارائه مي شود، احساس نياز بيشتري مي كنند. مهدي ( 28 ساله و كارشناس ) مي گويد: « طي يكي دو سال گذشته هرچي فيلم سينمايي ديدم از ماهواره بوده؛ توي تلويزيون خودمون فقط چند تا فيلم مثل اخراجي ها و دعوت رو ديدم. گاهي هم البته خودم از دوستانم سي. دي. مي گيرم ميارم خونه ». فاطمه ( 64 ساله و كارشناس ) مي گويد: « چند ساله كه ماهواره داريم، اول خانواده قبول نمي كردند اما من واقعاً با تلويزيون خودمون احساس كمبود و خلأ مي كردم، به نظرم ماهواره لازمه، فقط فيلم هاي ايران رو به ديدن كسي كه بينشي به آدم نمي ده ... فيلم هاي سينمايي ماهواره رو هم زياد مي بينم. برنامه هاي ديگه و موسيقي هاشو دوست ندارم اما فيلم ها چرا ».
در الگوهاي تماشاي فيلم ميان افراد تفاوت چنداني ديده نمي شود و به نظر مي آيد بيشتر تحت تأثير متغيرهاي ديگري چون جنسيت، وضعيت تأهل و سن باشند. از نظر محتواي فيلم هاي مورد مشاهده نيز بين افراد با تحصيلات بالا و ديگران تفاوت هايي ديده مي شود. در حالي كه افراد بدون تحصيلات دانشگاهي، بيشتر به سريال ها و فيلم هاي خانوادگي و نيز آن دسته از فيلم هايي كه با زندگي روزمره در ارتباط است، اشاره مي كنند، افرادي كه تحصيلات عاليه دارند بيشتر از دسته ي اول به فيلم هايي كه ديدي وسيع تر از زندگي روزمره بدهد و شامل اطلاعاتي درباره ي نظام كلي جهان باشد، صحبت مي كنند. اين افراد ديد انتقادي تري نسبت به موضوعات و مسائل مطرح شده در فيلم ها دارند. رضا ( 47 ساله و دكترا ) مي گويد: « فيلم هاي حاتمي كيا رو خيلي دوست دارم، هر وقت تلويزيون بگذاره تماشا مي كنم، حتي اگه تكراري باشه .. گاهي فكر مي كنم از چيزهايي كه هيچ منبع ديگه اي نمي تونه بهم خبر بده من رو آگاه مي كنه .. فيلم هاي بيضايي رو هم دوست دارم، اما تلويزيون خيلي باهاش رفيق نيست انگار. من سي. دي. همه ي فيلم هاشو دارم ». به نظر مي رسد افرادي كه تحصيلات بيشتري دارند، به نحوي فعال تر و در جست و جوي كاركردهاي مورد نظر خود فيلم را انتخاب و تماشا مي كنند و اين ميزان آگاهي بالاتر، رجحان ها و سليقه هاي رسانه اي سخت گيرانه تري را در آنان به وجود مي آورد. مريم ( 35 ساله و كارشناس ارشد ) مي گويد: « فيلمي دوست دارم كه ازش چيز ياد بگيرم. يا لااقل از نظر احساسي راضي بشم ». اما افرادي كه تحصيلات كمتري دارند، بيشتر به كاركردهاي سرگرمي فيلم توجه مي كنند و انتخاب كمتر فعالانه اي انجام مي دهند. محمود ( 49 ساله و سيكل ) مي گويد: « توي مغازه تلويزيون دارم. از صبح كه مي رم روشنش مي كنم و همين طور كه مشغول كارم، هر فيلمي نشون بده مي بينم. تكرار سريال ها رو هم تو مغازه مي بينم ». يا معصومه ( 26 ساله با تحصيلات ابتدايي ) مي گويد: « سريال هاي فارسي 1 رو مي بينم. البته فيلم هاي ايراني هم كه شبكه ي فرهاد مي ده مي بينم. فيلم هاي خوبي ميده، همه خانوادگي ان ».

نتيجه گيري

با در نظر گرفتن سه متغير سن، تحصيلات و جنسيت مي توان تفاوت هايي را در تماشاي فيلم در ميان افراد مصاحبه شده مشاهده كرد. با در نظر گرفتن متغير جنسيت در ميان افراد مصاحبه شده، زنان بيش از مردان فيلم را از تلويزيون تماشا مي كنند و برعكس، تماشاي فيلم هاي سينمايي ماهواره در ميان مردان شايع تر از زنان است. محتواهاي مورد علاقه ي زنان و مردان نيز متفاوت است، به طوري كه زنان بيشتر به موضوعات خانوادگي و احساسي اشاره مي كنند و مردان به موضوعات اكشن، پليسي و گاهي طنز اشاره مي كنند. در حالي كه اغلب زنان درباره ي الگوي تماشاي فيلم بيشتر به خانواده اشاره مي كنند، تعدادي از مردان فيلم ديدن به تنهايي، يا با گروه دوستان را ترجيح مي دهند.
در ميان كساني كه فيلم را در سينما و تلويزيون نمي بينند، با درنظر گرفتن متغير سن، مي توان گفت مسن ترها از راديو استفاده مي كنند، در حالي كه جوانان بعضي از اينترنت استفاده مي كنند و بعضي نيز فيلم هاي پخش شده از ماهواره را تماشا مي كنند. جوانان به عنوان موضوعات مورد علاقه ي خود در تماشاي فيلم، به موارد گوناگوني اشاره مي كنند كه شامل فيلم هاي خانوادگي، رومانتيك و حادثه اي است. در اين ميان بعضي هم به ژانرها و موضوعات خاص ( همچون فيلم هاي مستند ) اشاره مي كنند. الگوي تماشاي فيلم در ميان جوانان در دو شكل خانوادگي و با گروه دوستان ديده مي شود، در حالي كه ميان سالان و مسن ترها بيشتر به شكل خانوادگي فيلم مي بينند و با جوانان و انتخاب هاي آنان همراه مي شوند.
در ميان آنان كه تحصيلات دانشگاهي دارند، افراد بيشتري به رسانه هاي غير از تلويزيون ( ماهواره و لوح هاي فشرده )، براي تماشاي فيلم اشاره مي كنند. از نظر الگوي تماشاي فيلم، تفاوتي ميان افراد تحصيل كرده و ديگران مشاهده نشد. اما از نظر محتواي فيلم ها، بين افراد با تحصيلات بالا و ديگران تفاوت هايي ديده مي شود، به طوري كه افراد بدون تحصيلات دانشگاهي، بيشتر به سريال ها و فيلم هاي خانوادگي و نيز آن دسته از فيلم هايي كه با زندگي روزمره در ارتباط است، اشاره مي كنند، در حالي كه افرادي كه تحصيلات عاليه دارند، بيشتر به فيلم هايي كه ديدي وسيع تر از زندگي روزمره به آنها مي دهد، علاقه نشان مي دهند. اين افراد ديد انتقادي تري نيز نسبت به موضوعات و مسائل مطرح شده در فيلم ها دارند.
در مجموع مي توان گفت، اين مطالعه، تنها تحقيقي ابتدايي است و بنا به ضرورت از تقليل گرايي مفهومي و نمايا نبودن نمونه ها رنج مي برد. اما از آنجا كه ريشه هاي جامعه شناسي سينماي ايران بايد در خود همين بافت جغرافيايي- فرهنگي نضج بگيرد، در اين تحقيق تلاش شد تا با استفاده از روش هاي كيفي پژوهشي اجتماعي، مقدمه اي بر نسخ شناسي مخاطبان سينما در شهر قم فراهم آيد. مقدمه اي كه مي تواند بستري براي انجام تحقيقات ميداني گسترده تر و قابل تعميم باشد.

پي‌نوشت‌ها:

1. اين سه محور با استفاده از ( سركاراتي، 1385 ) انتخاب شده اند.
2. يكي از شبكه هاي ماهواره كه به پخش سريال هاي متعدد در اوقات شبانه روز و به زبان فارسي مي پردازد.
3. يكي از سريال هاي پربيننده ي شبكه ي فارسي 1.
4. يكي از شبكه هاي ماهواره اي كه فيلم هاي سينمايي روز با موضوعات اكشن و پليسي پخش مي كند.

منبع مقاله :
راودراد، اعظم؛ ( 1391 )، جامعه شناسي سينما و سينماي ايران، تهران: مؤسسه ي انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول