مدل های تغییر رفتار

قبل از اینكه نگاهی به برخی مدلهای اصلی تغییر رفتار بیندازیم، خیلی ارزشمند است بدانیم كه مدل ها، توصیف چیزها یا فرآیندهایی هستند كه می خواهند بدانند این فرآیندها چگونه باید باشند نه اینكه این امور در واقعیت چگونه هستند.(1) به عبارت دیگر مدلها، درباره اینكه كدام عامل به تنهایی یا تركیبی از چند عامل، تغییر رفتار را پیش بینی می كنند، بهترین معیار هستند این عوامل به تنهایی برای فهم رفتار و تجربیات انسانی راه حل محسوب نمی شوند. در عوض، آنها پنجره ای به روی ما می گشایند تا عواملی را كه ممكن است در اینجا نقش آفرین باشند، بشناسیم. بعلاوه، این مدلها ممكن است برای پیش بینی تغییر رفتار یا طراحی راهبردهای موفقیت آمیز مداخلات بهداشتی مورداستفاده قرار گیرند.
بسیاری از مدل های تغییر رفتار در روانشناسی سلامت "مدل های شناختی- اجتماعی" هستند زیرا، همانگونه كه از نام آنها برمی آید، بر زمینه اجتماعی تغییر رفتار (علائم موقعیتی) و فرایندهای شناختی (ادراك، حافظه) متمركز هستند. تعامل بین عوامل اجتماعی و شناختی است كه نشانه امید برای تغییر رفتار تلقی می شود. این مدلها برحسب اینكه جنبه های انگیزشی/ هیجانی و یا جنبه های رفتاری را توصیف كنند، متفاوتند. بعضی از مدل ها نیز مراحل مختلفی را كه در تغییر دادن رفتار طی كنیم مطرح می كنند. همانگونه كه می بینیم مدلهای تغییر رفتار می توانند با متغیرهای متعددی كه در نظر گرفته می شوند، كاملاً ماهرانه عمل كنند. مدل مشهور تغییر رفتاری را كه قدیمی ترین مدل شناختی تغییر رفتار است (‌یعنی مدل باور بهداشتی(HBM) (روزن ستوك(2)، 1966)) با مدل مراحل تغییر رفتار (‌پروچیسكاو دیكلمنت(3)، 1982) مورد مقایسه قرار می دهم. این مقایسه به منظور نشان دادن این نكته است كه چگونه هر مدلی روی یك الگو و نمودی از تغییر رفتار تأكید می كند.

مدل باور بهداشتی (4)

مدل باور بهداشتی، ابتدا بوسیله روزن ستوك (1966) و سپس توسط بك و همكاران در دهه های 1970 و 1980 گسترش یافت. گسترش این مدل برای پیش بینی رفتارهای سالم پیشگیرانه و پیش بینی پاسخ بیماران حاد و مزمن نسبت به درمان است. مدل (الگوی) باور بهداشتی در شكل 1 نشان داده شده است.
این مدل بیانگر آن است كه احتمال اینكه شخصی در یك رفتار ناسالم درگیر شود (مثل سیگار كشیدن) بستگی به عوامل زیر خواهد داشت:
* حالات علائم داخلی كه ملاحظه می شود (مثل تنگی نفس) راهنمائیهای خارجی (مثل دفترچه های حاوی اطلاعات درباره سیگار)
* حساسیت درك شده (اگر سیگار بكشیم شانس من برای ابتلا به سرطان ریه خیلی زیاد خواهد شد)
* شدت درك شده (سرطان ریه یك بیماری جدی است)
* فواید بدست آمده (اگر سیگار كشیدن را ترك كنم، پول زیادی برای خرج های دیگر خواهم داشت).
* هزینه های مورد توجه (ترك مصرف سیگار مرا تحریك پذیر خواهد ساخت).

شکل 1: بنیادهای مدل باور بهداشتی
منبع: اوگدن (1996)

این دسته از عقاید در تعیین واكنش های ما به صورت واحد عمل می كنند. توجه كنید كه ادراكات نقش تعیین كننده را بازی می كند. بنابراین، ممكن است در این ارزیابیها و سنجشها عینی نباشیم.

ارزیابی مدل باور بهداشتی

* گرچه مدل باور بهداشتی HBM بطور موفقیت آمیز برای پیش بینی برخی از رفتارها مثل غربالگری سرطان در زنان (‌موری و مك میلان(5)، 1993)‌ بكار رفته است، اما یافته ها و نتایج متعارض نیز وجود داشته اند. برخی مطالعات ادعا كرده اند كه رفتار سالم ارتباط قوی تری با حساسیت پائین (‌ورزش كردن برای كاهش خطر بیماری قلب) دارد نه با حساسیت بالایی كه این مدل پیش بینی می كند.
* این مدل ظاهراً عوامل اجتماعی و محیطی را كه سلامت ما را تحت تأثیر قرار می دهند مورد غفلت قرار می دهد.
* این مدل، مثل سایر مدل ها، فرض می كند كه انسان ها اطلاعات را پردازش می كنند و بطور منطقی رفتار می كنند ولی شواهد نشان می دهد كه این مطلب ممكن است درست نباشد. انسان ها منطقی فكر می كنند (بعد از رویداد!) پیش از آنكه عوامل منطقی در رفتار آنها تغییر ایجاد كند.
* مدل های جدید اخیر، عوامل پیش بینی كننده قوی تری برای تغییر رفتار یافته اند مثل انتظار نتایج (‌تا چه حد موفق خواهم شد) و خود- كارآمدی(6)(اعتماد در توانایی رسیدن به تغییر رفتار ویژه).
* این مدل یك مدل كاری مفید را فراهم كرده است تا مدل های پیشرفته ای پایه گذاری شود و تحقیقات با ارزش زیادی را در تغییر رفتار برانگیخته است.

مراحل مدل تغییر

این مدل را بعضی اوقات "مدل تغییر رفتار ماورای تئوریكی" می گویند، زیرا این مدل هجده شیوه درمان متفاوت را به منظور فهم تغییراتی كه مردم در فراهم كردن و نگهداری تغییرات در پیش می گیرند، گردهم آورده است. در اینجا عقیده بر این است كه افراد در تغییر دادن رفتار خود پنج مرحله متفاوت را طی می كنند.

شکل 2: مراحل مختلف مدل تغییر
منبع: پروچسکا و همکاران 1992

مرحله اول: قبل از تفكر (قصد تغییر نداشتن)
مرحله دوم: تفكر و تأمل (در نظر داشتن یك تغییر)
مرحله سوم: آمادگی و تدارك (تغییرات كوچك بوجود آوردن)
مرحله چهارم: عمل (‌بطور فعال در رفتار جدید درگیرشدن)
مرحله پنجم: نگهداری (نگهداری تغییر در طول زمان)
ممكن است ما از هر جایی از این مراحل متناوب (مارپیچ) ‌شروع كنیم (بسته به اینكه ما چه رفتارهایی را تغییر می دهیم و ممكن است حتی در طول تغییرات به عقب برگردیم). یك فرد ممكن است بعد از رسیدن به مرحله نگهداری بطور موقت به مرحله تفكر برگردد.

ارزیابی مراحل مدل تغییر

* این مدل در مورد رفتارهای متعدد مربوط به سلامت بطور موفقیت آمیز بكار رفته است مثل ترك سیگار كشیدن، كاهش مصرف الكل، ورزش و رفتارهایی كه مانع نفوذ سرطان از قسمت دیگر شود (دی كلمنت و دیگران، 1991، و ماركوس و دیگران، 1992).
* این مدل فراتر از مدل باور بهداشتی (HBM) است، این برتری بخاطر شناخت اهمیت گذر زمانی است كه در تغییر رفتار صورت می گیرد و نیز به افراد اجازه می دهد تا در هر مرحله ای روی پاداشها و هزینه ها متمركز شوند.
* مراحل مدل تغییر یك مدل پویاست. این مدل اهداف سلامت رفتار را به فرآیندهایی كه مردم در تلاش برای فراهم كردن زمینه تغییر رفتار درازمدت در پیش می گیرند، پیوند می دهد. این مطلب ممكن است مثلاً در درمان اعتیاد ( مثل سیگار كشیدن و مصرف الكل و غیره) ‌درست باشد. این مدل امكان می دهد كه برای مداخلات ویژه پیرامون این مراحل طرح هایی ریخته شود.
* ممكن است شناخت مرحله ویژه ای كه یك فرد در آن قرار دارد، مشكل باشد. در مرور تاریخچه بحث، پروچسكا و دیگران (1992) دریافتند كه فقط 10-15 درصد معتادان به سیگار مقدمات عمل را فراهم كردند، بسیاری از این معتادان در مراحل قبل از تفكر و مراحل تفكر بودند، و مشكل مربوط به رفتار سالم برای كسانی كه در معرض خطر زیادی قرار داشتند، به عنوان یك مشكل مطرح نبود.

مقایسه مدل ها

پیتس و فیلیپ (7) (1998) مطرح می كنند كه برای آزمایش این مدل و سایر مدلها نیاز آشكاری به تحقیق عملی وجود دارد. با این تحقیقات تعیین كننده های مربوط به رفتارهای پیش بینی كننده سلامت مشخص می شوند. بعلاوه مداخلات بهداشتی می توانند متناسب با انواع وضعیت های سلامت، طراحی شوند، بنابراین اعتقادات و رفتارها در نتیجه چنین ابتكاراتی تغییر می یابند. ما درباره علل ناخوشی، بیماری و رفتارهایی كه سلامت را تهدید می كنند، بیشتر از رفتارهای سالم پیشگیرانه اطلاعات داریم و روانشناسی سلامت در جهت مشخص كردن و تبیین سطح رفتارهای سالم پیشگیرانه حركت می كند. مدل هایی كه در بالا ذكر شد، همراه با مدلهایی دیگر سلامت، همگی بر این دیدگاه تأكید دارند كه خطر ادراك شده، شدت بیماری، اثربخشی پیش بینی و احتیاط، هنجارهای اجتماعی، خود- كارآمدی و تحلیل سود و زیان همگی عوامل مهم رفتارهای سالم پیشگیرانه هستند. (‌پیتس و فیلیپس، 1998). ما اكنون باید اثبات كنیم كدامیك از عوامل فوق برای وضعیت های سلامت ویژه از اهمیت زیادی برخوردار است. در مورد اینكه این عوامل در تعامل با یكدیگر چگونه و از چه راه هایی بر سلامت و رفتارهای سالم تأثیر می گذارند، نیز باید آزمایش كنیم. یك مثال عملیِ چنین یافته های تحقیقی، نیاز به خودآزمایی بیضه ها در مردان است كه به عنوان یك معیار پیشگیرانه در مقابل سرطان بیضه مورد ملاحظه قرار می گیرد.

تك بررسی: تغییر رفتار در مردان: خودآزمایی بیضه(TSE)(8)

سرطان بیضه نه تنها سرطان رایج در مردان است بلكه عامل منجر به مرگ در مردان سنین 15 تا 35 سال نیز می باشد. علاوه بر این، وقوع سرطان بیضه ظاهراً در حال افزایش است (انستیتو ملی سرطان، 1978). سرطان بیضه یك علت قابل پیشگیری در مرگ زودرس می باشد كه شایسته مداخله درمانی است. بطور چشمگیر، مردان بسیار كمی وجود دارند كه بدانند چه علائمی را باید بررسی كنند و مواظب باشند، چه فرآیندهایی برای حفاظت از بیضه ها لازم است و پیش آگهی این سرطان برای بهبودی چیست (چنانچه در مراحل اولیه تشخیص داده شود كاملاً قابل درمان است). این امر درست برعكس آزمون سرطان سینه در زنان است كه آنها كاملاً نسبت به فرآیندهای آن هشیار و مطلع هستند.
خودآزمایی مؤثر بیضه (TSE) كاملاً شبیه به خودآزمایی مؤثر سرطان سینه است. خودآزمایی مؤثر بیضه ها شامل آشنایی با سطح بیرونی، بافت و تركیب و ثبات و استحكام بیضه ها، امتحان آنها در طول حمام كردن با آبگرم و آزمایش هر دو بیضه كه بین شصت دست و انگشت سبابه می چرخد تا مشخص شود كه سطح كلی بیضه ها برآمدی یا قلمبه ای ندارد (هانگدرُم و هانگلدُرم(9)، 1982). برخی مطالعات، مداخلات درمانی برای ارزیابی اثربخشی TSE را طراحی كرده اند. فریمن(10) و همكاران(1986)، مردان جوانی را مورد مطالعه قرار دادند كه مهارت های مختصری در چك لیست TSE داشتند، آنها دریافتند كه مداخلات آموزشی بطور چشمگیری در گزارش علائم TSE نقش داشت. پیگیری مطالعه بوسیله تلفن نشان داد كه این مهارت ها در درازمدت (بعد از مداخله) نیز ادامه پیدا كرده بود. بعلاوه، مردان گزارش كردند كه با احتمال بیشتری TSE را عمل می كردند، زیرا عقیده داشتند كه آنها در حال كاهش دادن خطر سرطان هستند و دیگران باید این رفتار محافظتی را تأیید و تقویت كنند( هنجارهای ذهنی).

پی‌نوشت‌ها:

1.Models of Behaviour Change
2.Rosen stock
3.Prochaska and Diclemente
4.The Health Belief Model(HBM)
5.Murray and McMillan
6.Self-efficacy
7.Pitts and Phillips
8.Testicular self-examination(TSE)
9.Hongladrom and Hongladrom
10.Friman et al

منبع مقاله :
كرتیس، آنتونی جیمز، (1384)، روانشناسی سلامت (بهداشت روانی)، ترجمه فرامرز سهرابی، تهران: انتشارات طلوع دانش، چاپ سوم