هولمز ، دنباله دار استثنايي قرن

چه کسي فکر مي کرد آسمان امسال چنين پرده هيجان انگيزي از حضور دنباله دارها را در آسمان به نمايش بگذارد؟ سالي که با ظهور دنباله دار استثنايي مک نات با آن دنباله با شکوهش در آسمان آغاز شد و اين که در ميانه سال يکي از بي نظيرترين رويدادهاي تاريخ رصد به آسمان را به نمايش گذاشته است. اين بار هم بازيگر اصلي اين نمايش عضوي کمتر شناخته شده تر بود. دنباله دار هولمز را اين شبها مي توانيد با چشم غيرمسلح و حتي در دل آلودگي هاي نوري شهرهاي آلوده نيز براحتي رصد کنيد.رصد چنين دنباله داري فرصتي نيست که بتوان بسادگي از دست داد، پس اين شبها اگر شده از پشت پنجره هم نگاهي به اين اعجوبه دوران بيندازيد.دنباله دارها موجوداتي شگفت انگيز و جذاب در منظومه شمسي هستند. اين کوههاي يخ سرگردان يادگارهايي از دوران شکل گيري منظومه ما در حدود 4.5 ميليارد سال پيش هستند که معمولا اطلاعات و داده هاي ارزشمندي از آن دوران را در دل خود محافظت مي کنند. اين دنباله دارها را مي توان گلوله برفي هاي کثيف و غبارآلودي تصور کرد که در مدارهاي گوناگون به دور خورشيد در حال گردشند. بسياري از آنها در 2منطقه اصلي منظومه شمسي استقرار يافته اند، منطقه اي که به نام کمربند کويي پر و ابر اورت مي شناسيم.
کمربند کويي پر منطقه اي از هسته هاي دنباله دارهاست که در فراسوي مدار پلوتون قرار گرفته اند. البته به ياد داشته باشيد که خود پلوتون هم عضوي از همين اجرام کمربند کويي پر به شمار مي رود. در فراسوي اين منطقه ، ناحيه مهم ديگري از سکونگاه هسته هاي دنباله دارها در منظومه شمسي وجود دارد و آن ابر اورت است که در فاصله يک سال نوري از خورشيد جاي گرفته است.هسته هاي دنباله دارها به دليل شرايطي که در ابتداي آفرينش منظومه شمسي وجود داشت ، در اين مناطق استقرار يافته اند و در مدارهايي به دور خورشيد در حال چرخشند. هر از چندگاهي و به دليلي که آرامش و ثبات مداري آنها به هم مي خورد، اين هسته ها مسير خود را به سوي مرکز منظومه شمسي و خورشيد تغيير مي دهند و تحت تاثير نيروي گرانشي مرکز منظومه شمسي به سمت منطقه سياره اي منظومه حرکت مي کنند. در اين ميان پارامترهاي فراواني بايد نقش بازي کند تا مسير نهايي اين دنباله دارها تعيين شود. اما بر اساس نحوه تاثير اين عوامل ، ممکن است آنها در مسيرهايي بسته و بيضي گون به دور خورشيد قرار گيرند و يا به درون خورشيد سقوط نمايند و يا در مسيري هذلولي يا سهمي گون تنها يک بار به ملاقات خورشيد بيايند و سپس براي هميشه از منظومه شمسي خارج شوند.دنباله دارهايي که در مدار بيضي شکل به دور خورشيد قرار مي گيرند، هر بار پس از طي مدت زماني مشخص بار ديگر به ملاقات خورشيد مي آيند. چنين دنباله دارهايي را دنباله دارهاي تناوبي مي نامند و معمولا نام رسمي آنها با يک حرف P که مخفف Periodic يا دوره اي است مشخص مي شود. اين دنباله دارها با نزديک شدن به خورشيد فعال تر مي شوند و هسته آنها تحت تاثير بادهاي خورشيدي ، شروع به فوران مي کند و گيسو و دم دنباله دار شکل مي گيرند.
اين دم از ذرات غبار سطحي دنباله دار شکل گرفته است که در امتداد مسير حرکت آن با نزديک شدن به خورشيد رشد مي کند و دنباله ديگر يوني به دليل تاثير بادهاي خورشيدي در جهت مخالف خط خورشيد دنباله دار شکل مي گيرد.شايد يکي از معروف ترين اين دنباله دارها، دنباله دارهالي باشد که هر 70سال يکبار به ديدار خورشيد مي آيد، اما هميشه همه دنباله دارها درخشان نيستند. در حقيقت در هر قرن شايد تنها کمتر از تعداد انگشتان يک دست از دنباله دارها به اندازه اي درخشان شوند که با چشم غير مسلح قابل رويت شوند و اگر اين آمار درست باشد، ما بايد نسل خوش شانسي باشيم که چندين دنباله دار فوق العاده درخشان را در سالهاي اخير رصد کرده ايم. هياکوتاکه ، هيل باپ ، مک نات و اينک دنباله دار شگفت انگيز هولمز.

اسرار هولمز

در نگاه اول هولمز به هيچ وجه دنباله دار ويژه و شاخصي نيست.اين دنباله دار در 6 نوامبر سال 1892 از سوي اخترشناس انگليسي ، ادوين هولمز کشف و به نام رسمي 17P/Holmes ثبت شد. اين دنباله دار که مداري با تناوب 6.9 سال يک بار دارد، پس از کشف در سالهاي 1899 و 1906 بار ديگر رصد و از آن پس از ديد رصدگران گم شد تا اين که در 16 جولاي 1964 بارديگر توسط اليزابت دومر آن را کشف کرد. اين دنباله دار در دورترين فاصله از خورشيد تا 5.1 واحد نجومي از خورشيد دور مي شود و در حضيض تا 2 واحد نجومي (هر واحد نجومي فاصله متوسط زمين تا خورشيد و معادل 150 ميليون کيلومتر است) به خورشيد نزديک مي شود و هيچ گاه جلوه درخشاني از خود نشان نداده است.
اما امسال داستان گونه ديگري رقم خورد.در نيمه اکتبر امسال دنباله دار هولمز که حتي در حضيض خود نيز قرار نداشت ، با نورانيتي در حد قدر 17 مي درخشيد و براي رصد آن نياز به تلسکوپ هاي قوي بود اما ناگهان در فاصله روزهاي اول و دوم آبان اتفاقي بي سابقه در تاريخ رصد دنباله دارها افتاد. در يک شب اين دنباله دار از قدر 17 تا قدر 2.5 درخشان شد و اين يعني افزايش روشنايي بيش از يک ميليون بار. اولين بار هرناندز سانتانا در جزاير قناري اين درخشش فوق العاده را رصد و گزارش خود را براي مراجع بين المللي ارسال کرد ، با اين اتفاق اين دنباله دار را مي شد با چشم غير مسلح به شکل ستاره مه آلود و زرد رنگي در صورت فلکي برساوش ديد. بسياري که اولين بار اين خبر را شنيدند، صحت آن را باور نکردند اما بابک امين تفرشي ، يکي از چهره هاي شناخته شده نجوم آماتوري ايران ، با دريافت خبر به بام منزلش رفت و متوجه حضور ستاره اي جديد در برساوش شد و بلافاصله تصوير اين دنباله دار را تهيه کرد. عکس او که به نوعي از نخستين عکسهاي گرفته شده از اين دنباله دار بود ، در سايتهاي مرجع بسيار و از جمله در سايت تصوير روز ناسا منتشر شد. اينک ديگر هولمز به جرمي جذاب براي رصدگران تبديل شده بود. در روزهاي بعد کم کم اين دنباله دار ظاهرش بيشتر شبيه دنباله دارها شد اگرچه تاکنون هم مانند يک لکه مه آلود بزرگ در آسمان به نظر مي رسد. بر اساس محاسبات ، علت اين افزايش بي نظير درخشندگي ، انفجاري بوده که درون هسته دنباله دار رخ داده است.
اين انفجار باعث خروج مواد و افزايش ضريب بازتاب سطحي اين دنباله دار شده و در نتيجه افزايش درخشش خيره کننده اي در آن اتفاق افتاده است.قبل از انفجار قطر هسته اين دنباله دار را در حدود 3.4 کيلومتر برآورد مي کردند اما براي اين که عظمت حادثه روي داده را بدانيد ، بد نيست به اين آمار دقت کنيد. قطر ظاهري اين دنباله دار پيش از انفجار هسته آن تنها 3.3 دقيقه قوس در آسمان بود اما پس از انفجار اين عدد به 13 دقيقه قوس رسيده است.
با توجه به اين که اين دنباله دار در فاصله حدود 2 واحد نجومي از ما قرار دارد، قطر هاله اين دنباله دار بايد در حدود يک ميليون کيلومتر يا 70 درصد قطر خورشيد باشد يا به عبارت ديگر قطر کنوني اين دنباله دار از قطر مدار ماه به دور زمين بزرگتر است.
اين شبها هولمز در صورت فلکي برساوش است و شما تقريبا تمام شب را فرصت داريد تا آن را رصد کنيد اگر با آسمان آشناييد ، کافي است نگاهي به صورت فلکي برساوش بيندازيد تا ستاره تازه (دنباله دار هولمز) را در کنار دلتاي برساوش بيابيد. در واقع اين شبها هولمز با ستاره هاي آلفا و دلتا برساوش مثلث متساوي الساقيني را به راس آلفا مي سازد و براحتي مي توان آن را تشخيص داد اما اگر به دور از نور شهر به سراغ اين دنباله دار برويد و با ابزارهاي نجومي به آن بنگريد ، شايد بتوانيد جزييات بيشتري از آن را ثبت و حتي برخي از فعاليت هاي داخل هسته آن را مشاهده کنيد. به هر حال اين فرصتي نيست که هر شب در آسمان رخ دهد. شايد اين تنها باري در زندگي ما باشد که فرصت رصد دنباله داري را داريم که چند ساعته يک ميليون بار درخشان تر شده باشد.