بیماری‌های دهان و دندان و نحوه درمان آن

دندان درد

در بافق دانه‌ی گشنیز، پرسیاوش و استوقدوس (1) را به صورت مخلوط و شاهتره و گل گاو زبان را به صورت جداگانه دم کرده و می‌خورند و یا مقداری مرزنگو (2) روی تخم مرغی که در زیر خاکستر آتش پخته شده است می‌ریزند و می‌خورند (جانب اللهی، 1384: 119).
در لرستان و ایلام:

1. تورسوخته چراغ زنبوری روی دندان می‌گذارند.
2. تکه‌ای کاغذ را داخل ظرف لعابی آتش می‌زنند. روغن آن، که به صورت لکه‌ی زردی بر جداره‌ی ظرف باقی می‌ماند با پنبه‌ای پاک می‌کنند و روی دندان می‌گذارند.
3. گذاشتن پودنه (پونه) در سوراخ دندان
4. گرفتن جوشانده‌ی گیاه برنجداس پای دندانی که درد می‌کند.
5. گذاشتن سوخته‌ی تریاک روی دندان
6. گذاردن میخک کوبیده بر دندان
7. گرفتن جوشانده‌ی پوست سرخ فام درخت زالزالک در پای دندان (اسدیان خرم آبادی و دیگران: 263).

به علاوه در لرستان از روش زیر هم استفاده می‌شود:

1. چوب ترارجن را بر آتش می‌نهند، کفی که از ته چوب بیرون می‌زند، با تکه‌ای پارچه یا پنبه بر دندانی که درد می‌کند، می‌گذارند.
2. تکه‌ای از مازی (3) را در دندان کرم خورده‌ای که درد می‌کند می‌نهند (همان: 263).

در میبد گل گاوزبان را با زرده‌ی تخم مرغ جوشانده می‌خورند و نشاسته‌ی جوشانده پای دندان می‌گذارند (حیدریه زاده: 79؛ نیز- درمان با منشأ حیوانی؛ جادودرمانی).
در سیستان ریشه‌ی بوته ابوجهل را روی دندان می‌گذارند (جانب اللهی، 242: 1381).
در میرجاوه ریشه‌ی کل کشتک (4) را می‌تراشند و به دندان می‌مالند، برگ تازه‌ی آن یا اگر خشک است خیس کرده در محل درد می‌بندند ( همان: 246). در ایرانشهر با برگ گیاهی به نام اشبرگ (5) دندان را شستشو می‌دهند، یا به دندان می‌مالند (همان: 253).
در خراسان برای معالجه‌ی درد دندان قدری کوکنار و نشاسته را می‌جوشانند و پای دندان می‌ریزند. یا آنکه خاکشیر را می‌کوبند و با سفیده‌ی تخم مرغ مخلوط می‌کنند و بر پیشانی می‌کشند. یا آنکه اندکی پنبه به عطر آغشته روی دندان می‌گذارند، قدری تریاک هم می‌سایند و بر پیشانی و شقیقه‌ها می‌مالند. معالجه به طرق زیر نیز معمول است:

1. اندکی آرد باقلا روی دندان می‌پاشند.
2. پوست کوکنار و تاجریزی را به جای گشنیز را به جای تنباکو سر قلیان می‌گذارند و پس از هر پک، دود قلیان را مدتی در دهان می‌چرخانند، اگر درد تسکین نیافت، قدری سیر در هاون می‌کوبند و در گودی کف دست می‌گذارند (برای دندان طرف راست در دست چپ و برای طرف چپ در دست راست می‌ریزند) و آن قدر نگاه می‌دارند، تا کف دست تاول بزند.
3. با خاکستر سیگار و آرد باقلا یا با سریش و آرد باقلا خمیر می‌سازند و روی دندان می‌گذارند.
4. کاغذ قند ( کاغذ آبی رنگی که سابقاً کله قند را در آن می ‍پیچیدند ) را در نعلبکی می‌سوزانند و جرم کاغذ را با نوک چوب کبریت جمع می‌کنند و در حفره‌ی دندان می‌گذارند.
در خراسان برای کرم خوردگی دندان همچنین یک شاخه‌ی تاجریزی به نوک سوزن می‌زنند و روی آتش می‌گیرند، همین که شروع به سوختن کرد، آن را چند ثانیه در دهان نگاه می‌دارند، تا دود تاجریزی به دندان بخورد و کرم آن را بریزاند.
5. چند تکه کاغذ بی‌مصرف را روی هم می‌ریزند و آتش می‌زنند، بعد کاسه‌ای وارونه روی آن می‌گیرند تا جدار داخلی کاسه به دود کاغذ آلوده شود، این دود را که به آن روغن کاغذ می‌گویند، با پنبه جمع کرده روی دندان می‌گذارند، این روغن نه تنها کرم دندان را معالجه می‌کند، بلکه باعث می‌شود، در زمان پیری کشیدن دندان را راحت تر کند. اگر کرم خوردگی و درد دندان از گرمی باشد، قدری کافور قونسوری؛ و اگر از سردی باشد، اندکی میخک یا قرنفل در چاله‌ی دندان می‌گذارند (شکورزاده: 249 و 265).

در سنگسر

1. ولها (6) که نوعی گیاه سبز رنگ پرخار است و در شوره زارها می‌روید، تازه‌ی آن را برای تقویت لثه و دندان می‌جوند، یا می‌خورند.
2. ساییده‌ی زغال اروس یا سرو کوهی به لثه می‌مالند (اعظمی، 1351: 58).

در خوزستان اول جوشانده‌ی دانه‌های سگنگور را چند دقیقه در دهان نگاه داشته، بعد شمعی در کاسه‌ی آب روشن می‌کردند و دهان خود را بالای شعله‌ی شمع می‌گرفتند، وقتی دود شمع وارد دهان می‌شد، بیمار چند بار آه، آه می‌کرد، بعد کرم‌های سیاه ریزی از دهان او می‌افتاد، و در آب شناور می‌شد، و دندان درد رفع می‌شد (افشار سیستانی، 1370: 318).
در الموت

1. در مقداری نمک و یا سوخته‌ی تریاک روی دندان می‌گذارند.
2. دود سیگار را مدتی در دهان نگه می‌دارند (حمیدی و دیگران: 1384: 229).

کردها با میخک، بارهنگ و برگ گشنیز درمان می‌کنند (صفی زاده: 178).
در راور توتیا و قیطران تجویز می‌شود (کرباسی راوری: 154 و 158). ‎

آبسه کردن

در لرستان برای سرباز کردن آبسه ‌ی دندان

1. از بیرون روی دندان «شو» یا مخلوط خمیر و پونه‌ی داغ می‌گذارند.
2. از داخل دهان مخلوط آب داغ و نمک پای دندان می‌گذارند (اسدیان خرم آبادی و دیگران: 263).

زخم و چرک (پیوره‌ی لثه)

در ایلام و لرستان به طریق زیر درمان می‌کنند:

1. گرفتن جوشانده گل نسترن پای دندان
2. گرفتن جوشانده برگ درخت ون پای دندان (اسدیان خرم آبادی و دیگران، 264).

در خراسان ابتدا قدری سریش در ماهی تابه سرخ می‌کنند و روی دندان می‌گذارند تا کوفتگی درد برچیند، بعد اندکی فوفل و سعد کوفی را با قدری سماق و برگ گل سرخ می‌کوبند و پای دندان می‌ریزند یا آنکه چند دانه باقلا با قدری گل رختشویی روی سنگ می‌سایند و روی دندان می‌گذارند (شکور زاده، 239). یا قدری تباشیر قلم و فوفل در هاون می‌کوبند و گرد حاصل را پای دندان می‌ریزند (همان: 269).
در اردبیل پونه و کهل اوتی را با آرد مخلوط کرده روی صورت می‌مالند (وجدانی فر و دیگران: 297).

لقی دندان

در لرستان سفیداب پای دندان لق می‌گذارند (اسدیان خرم آبادی و دیگران، 264؛ نیز - درمان با منشأ حیوانی).

بوی دهان

در خراسان برای برطرف کردن بوی دهان شب قبل از خوابیدن قدری فوفل و گل انار پارسی در هاونی می‌کوبند و اندکی تباشیر قلم نیز به آن می‌افزایند و روی لثه‌ها و دندان‌ها می‌مالند. اگر بوی دهان از معده باشد، یعنی نفس شخص بدبو باشد، هشت مثقال پیاز بیابانی را ورقه ورقه می‌کنند و در سرکه می‌جوشانند بعد در آفتاب خشک می‌کنند و می‌کوبند و روزی دو سه نخود از آن می‌خورند (شکورزاده: 238).

ترک لب

(- درمان با مواد لبنی)

پی‌نوشت‌ها:

1. staqedus.
2. marzangu.
3. مازی (maze) میوه‌ی نوعی بلوط است که به اندازه‌ی لیموست و مزه‌ای مانند مزه‌ی فلفل دارد.
4. Kalkostak.
5. esberg.
6. valha.

منبع مقاله:
جانب اللهی، محمدسعید، (1390)، پزشکی سنتی و عامیانه ی مردم ایران، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ اول.