نفخ و گاز روده اي

باد گلو، گاز روده ها و نفخ هر سه به گازهاي موجود در مجاري گوارش انسان مرتبط ميباشند.
منابع گازها:
1- منابع برونزاد: 90 درصد گاز روده ها و معده از منابع برونزاد سرچشمه ميگيرد. هنگامي كه شما چيزي ميخوريد و يا مياشاميد اندكي هوا نيز به همراه غذا وارد سيستم گوارشي شما ميگردد. افزايش ترشح بزاق نيز (به هر علت) باعث ايجاد گاز برونزاد ميگردد. بلعيدن هوا(aerophagia) در افراد مضطرب بيشتر ميباشد كه فرد بطور ناخودآگاه مقدار زيادي هوا را مي بلعد.
2- منابع درونزاد:10 درصد گاز موجود در روده ها از منابع درونزاد منشا ميگيرند:
* محصول جانبي گوارش طبيعي: اسيد معده توسط ترشحات لوزالمعده خنثي ميگردد. نتيجه اين واكنش توليد گاز دي اكسيد كربن ميباشد.
* باكتريهاي موجود در روده بزرگ: برخي غذاهاي خاص كه بدن قادر به هضم آنها نيست در روده بزرگ توسط باكتريها تخمير شده و گاز توليد ميگردد.
* گازها از طريق فرآيند انتشار، بين روده ها و خون جابجا ميشوند.
بادگلو (belching):
بلعيدن هوا علت اصلي بادگلو ميباشد. اما برخي افراد نيز از سر عادت باد گلو ميزنند و به وجود گاز در معده ربطي ندارد. زخم معده و مشكلات كيسه صفرا نيز ميتواند باد گلو ايجاد كند. بيشتر هواي بلعيده شده توسط باد گلو خارج ميگردد. اما مقدار اندكي ازهوا به روده ها راه مي يابد كه در آنجا نيز يا از طريق مخاط روده ها جذب خون ميگردد و يا از طريق گاز روده از بدن خارج ميگردد. چنانچه فرد در حالت دراز كش هوا بلعيده باشد غالب هوا به روده ها راه مي يابد، اما اگر در وضعيت ايستاده و قائم باشد بيشتر هواي بلعيده شده از طريق باد گلو خارج ميگردد.
راهكارهاي كاهش باد گلو:
بلعيدن هوا اغلب در افراد مضطرب وجود دارد و اين افراد بطور ناخودآگاه اقدام به بلعيدن هوا ميكنند. افزايش ترشح بزاق نيز باعث بلعيدن هوا ميگردد:
1-كاهش دفعات بلعيدن غذا.
2-آرام و آهسته غذا خوردن و نوشيدن مايعات.
3-مايعات را جرعه جرعه بنوشيد و از سركشيدن يكباره آن خودداري كنيد.
4-اجتناب از پيپ، استعمال سيگار، جويدن آدامس و آب نبات، استفاده از ني براي نوشيدن مايعات، نوشيدن مايعات از بطري هاي دهان باريك، قرار دادن دست دندان مصنوعي لق در دهان (باعث افزايش ترشح بزاق ميگردد).
5-عدم مصرف غذاهاي حاوي گاز نظير نوشابه هاي گازدار، قرصهاي جوشان و خامه زده شده.
6-خودداري از بلعيدن عمدي هوا بمنظور باد گلو زدن.
7-لقمه هاي غذا را قبل از بلعيدن بطور كامل بجويد.
8-استرس و اضطراب خود را كنترل كنيد.
گاز روده ها (flatulence) :
به آزاد سازي تركيبي از گازهاي روده(flatus) كه توسط باكتريها و مخمرهاي مستقر در روده بزرگ (قولون) ايجاد ميگردند، اطلاق ميشود. غذاهايي كه در بدن غير قابل هضم ميباشند (به علت عدم وجود آنزيم هضم كننده) مانند پلي ساكاريدها (به ويژه اوليگوساكاريدها) (نشاسته و سلولز) و برخي قندها بدن تغيير از مجاري گوارشي عبور كرده و به عنوان غذا به مصرف باكتريهاي روده ميرسند. محصول جانبي اين فرايند تخميري تولد گاز روده ميباشد.
غذاهايي كه ايجاد گاز ميكنند:
حبوبات (لوبيا-عدس-لوبياي سويا-نخود فرنگي) -لبنيات (شير-بستني-پنير)- سبزيجات(بروكلي-گل كلم-خيار-مارچوبه-كرفس-كاهو)- سبزيجات ريشه اي (سيب زميني-شلغم-پياز-تربچه-سير-هويج-بادنجان)- ميوه ها (زردآلو-سيب-گلابي-آلو-موز-كشمش) -غلات (جو دوسر-ذرت-برنج-دانه هاي كامل (به علت وجود فيبر)- آرد گندم)- مغزها (بادام هندي)
نكته:در اختلال عدم تحمل لاكتوز (عدم وجود آنزيم لاكتاز براي تجزيه لاكتوز)، لاكتوز(قند اصلي شير) به روده باريك راه يافته و باكتريها از آن تغذيه ميكنند. اين امر گاز روده ها را افزايش ميدهد.
نكته:سوربيتول كه نوعي شيرين كننده است نيز ميتواند ايجاد گاز كند.
نكته:برنج خيلي سهل الهضم است و كمترين توليد گاز را بهمراه دارد. اما نشاسته گندم، سيب زميني، جو دو سر و ذرت گاز زيادي توليد ميكنند.
نكته:غلات كامل به علت دارا بودن فيبر بيشتر گاز بيشتري توليد ميكنند.
نكته: فيبرغذايي براي سلامتي بسيار مفيد هستند، اما بايستي مصرف آنها را به آهستگي افزايش داد. برخي از فيبرها گاز توليد كرده اما برخي گاز توليد نميكنند. (به مقاله فيبر رژيمي رجوع شود)
مطالبي در رابطه با گاز روده ها:
1-يك انسان بطور معمول روزانه 0.5 تا 1.5 ليتر گاز روده آزاد ميكند.12-20 بار در روز. نيتروژن، اكسيژن، دي اكسيد كربن، متان، هيدروژن، سولفيد هيدروژن گازهاي تشكيل دهنده روده ميباشند.
2-گاز روده ها عمدتا از نيتروژن و اكسيژن تشكيل يافته است كه توسط دهان بلعيده ميگردند.
3-دي اكسيد كربن توسط ميكروبهاي هوازي روده توليد ميگردند.
4-هيدروژن توسط برخي از ميكروبها و گاز متان نيز توسط باكتريهاي بي هوازي توليد ميگردند.
5-گازهاي متان و هيدروژن اشتعال زا ميباشند. تنها 40 درصد روده افراد داراي ميكروبهاي توليد كننده گاز متان ميباشد.
6-بوي نامطبوع گاز روده ها به علت وجود مقادير اندك تركيبات حاوي سولفور ميباشد. سولفيد هيدروژن (بوي تخم مرغ گنديده) و سولفيد كربونيل علت بوي بد گازهاي روده ها بوده كه نتيجه تجزيه پروتئين ها ميباشند.
7-علت ديگر بوي نامطبوع وجود اسيدهاي چرب با وزن مولكولي پايين نظير بوتيريك اسيد(بوي كره فاشد) ميباشد.
8-گاز روده ها مانند مدفوع بوسيله حركات دودي (انقباضات متوالي عضلات روده اي) به سمت مقعد رانده ميشوند.
9-برخي باكتريهاي روده گاز توليد شده توسط باكتريهاي ديگر را مورد مصرف قرار ميدهند.
10-ميزان توليد گاز در افراد متفاوت است و به تعداد و نوع باكتريهاي مستقر در روده، نوع رژيم غذايي و ميزان بلعيدن هوا توسط فرد بستگي دارد.
11-غذاهايي كه حاوي سولفور زياد ميباشند نظير گل كلم، تخم مرغ و گوشت بوي نامطبوع گاز روده را افزايش ميدهند.
نكته: وجود گاز زياد در سيستم گوارش باعث درد شكم، نفخ، باد گلو و گاز روده حجيم و آزار دهنده ميشود.
نفخ (bloating):
به احساس ورم و پري شكم و افزايش ميزان گاز در مجاري گوارش اطلاق ميگردد. علت نفخ معمولا وجود گاز زياد نيست، بلكه به خاطر كندي انقباضات عضلاني و حركات دودي مجاري گوارش ميباشد. مصرف غذاهاي چرب تخليه معده را به تاخير انداخته و ايجاد نفخ ميكنند. همچنين نفخ ميتواند به علت نشانگان روده تحريك پذير باشد (كه در آن انقباضات روده اي نامنظم ميگردد)- علت ديگر نفخ ميتواند تند تند غذا خوردن باشد. همچنين نفخ ميتواند نشانه برخي بيماريها مانند آپانديسيت و يا سنگ كيسه صفرا باشد. يبوست نيز ايجاد نفخ ميكند. نفخ بيشتر در زنان بروز ميكند. علت آن هم تغيير در سطح هورمونهاي بدن و افزايش احتباس آب و نمك در بافتهاي بدن، پيش از قاعدگي ميباشد.
علايم افزايش گاز روده ها:
1-افزايش آزاد سازي گاز روده.
2-آزاد سازي گاز بد بو.
3-آزاد سازي گاز پر سروصدا.
4-نفخ معده و شكم.
5-صداها و درد شكم.
علل نفخ متناوب و افزايش گاز روده ها:
1-افزايش توليد گاز:
* ميزان گاز توليد شده توسط باكتريهاي روده بزرگ در افراد مختلف متفاوت است.
* سوء هضم و سوءجذب غذا در روده كوچك باعث ميگردد تا غذاي هضم نشده بيشتري به قولون (روده بزرگ) وارد گردد. هرقدر ميزان غذاي هضم نشده در اختيار باكتريهاي روده برگ باشد گاز بيشتري نيز توليد خواهد شد. (مثل نارسايي لوزالمعده و يا اختلال عدم تحمل لاكتوز)
* رشد مفرط و انتشار باكتريهاي روده بزرگ به روده كوچك. با آنكه باكتريها منحصرا در روده بزرگ مستقرهستند، اما گاهي اوقات باكتريها به روده كوچك راه مي يابند. بنابراين غذا قبل از هضم و جذب توسط باكتريها مصرف گرديده و توليد گاز افزايش مي يابد.
2-انسداد فيزيكي: ميتواند در هر نقطه از مسير مجاري گوارش ايجاد شود.انسداد ممكن است دائم و يا موقت باشد، مثل تنگي باب المعده.
3-انسداد كاركردي: به علت عملكرد ضعيف عضلات معده و روده (كه محتويات معده و روده را به جلو ميراند) ايجاد ميگردد. هنگامي كه اين عضلات بدرستي عمل نمي كنند، محتويات روده اي تجمع يافته و باعث ورم و نفخ شكم ميگردد. چربي ها نيز ميتوانند باعث كندي حركات روده اي و تخليه معده گردد.
4-حساسيت مفرط روده اي: برخي افراد به افزايش اندك گاز روده ها نيز حساس بوده و احساس نفخ و ورم معده ميكنند.
5-مصرف برخي آنتي بيوتيكها و مسهل ها نيز ايجاد نفخ و گاز روده اي ميكنند.
نكته: گاز روده ها نشانه فعاليت طبيعي روده ها ميباشد. احتباس گاز روده نيز خطرناك نيست اما ميتواند باعث يبوست گردد.
نكته: تمام گاز موجود در مجاري گوارش از طريق مقعد خارج نمي گردند. برخي از طريق انتشار به خون راه يافته و از طريق ريه ها مجددا به هوا بازميگردند. برخي از گازها نيز در داخل مدفوع به دام افتاده و همراه با مدفوع دفع ميگردند.
نكته:هنگامي كه شما گاز روده را محبوس كرده و آن را خارج نميسازيد، در طي شب كه عضلات بدن شل ميشود گاز روده ها نيز بطور خودكار آزاد ميگردند.
تشخيص نفخ مزمن:
1-عكسبرداري اشعه x از شكم و روده كوچك.
2-اندازه گيري سرعت تخليه معده.
3-عكسبرداري فراصوت،سي تي اسكن و ام آرآي.
4-تستهاي سوء جذب و سوء هضم.
5-تست تنفسي هيدروژن و متان.
درمان نفخ و افزايش گاز روده ها:
1-چنانچه علت سوء هضم و نارسايي لوزالمعده باشد بايد مكمل آنزيمهاي لوزالمعده تجويز گردد.
2-چنانچه علت سوء هضم لاكتوز، فروكتوز و يا سوربيتول باشند، بايد غذاهاي حاوي اين قند ها از رژيم غذايي حذف گرديده و يا از مكمل آنزيمهاي گوارشي استفاده شود. آنزيمهاي alpha-galactosidase باعث هضم قندهاي كمپلكس گرديده و حجم گاز روده ها را كاهش ميدهند. مكمل هاي آنزيمهاي گوارشي موجود شامل لاكتاز، آميلاز، ليپاز، پروتئاز، سلولاز، پكتيناز، اينورتاز، گلوكوآميلاز، مالت دياستاز ميباشند.
3-چنانچه سوء هضم و سوء جذب به علت اختلال در عملكرد ديواره روده ها باشد، بايد با بيوپسي روده كوچك و كشف علت داروي مرتبط تجويز گردد.
4-چنانچه علت انسداد فيزيكي باشد، عمل جراحي بايد صورت گيرد.
5-چنانچه علت انسداد كاركردي باشد، بايستي ازداروهاي محرك فعاليت عضلات معده و روده كوچك نظير erythromycin وmetoclopramide مصرف كرد.
6-مصرف غذاهاي حاوي كربوهيدرات هاي هضم ناپذير بايد محدود و يا از رژيم غذايي حذف گردند.
7-غذا به آرامي و آهستگي صرف شود.
8-قدم زدن پس از صرف غذا حركات روده ها را تحريك ميكند.
9-مصرف داروي simethicone نيز ميتواند نفخ را كاهش دهد.
10-مصرف قرصهاي زغال فعال شده قبل از غذاهايي كه نفخ آور ميباشند گاز روده ها را كاهش ميدهند.
11-آنتي بيوتيك ريفاكسيمين rifaximin كه در درمان اسهال مرتبط با e-coli تجويز ميگردد نيز حجم گازهاي روده را كاهش ميدهد.
12-مصرف اندكي مايعات اسيدي همچون آب ليموترش و يا سركه همراه با غذا باعث تحريك ترشح اسيد هيدروكلريك و آنزيمهاي گوارشي ميگردد.
13-مصرف ماست، زيره سبز(cumin) ، زيره سياه(caraway) وزردچوبه(tumeric) گاز روده ها و نفخ را كاهش مي دهند.
14-تخمير، اوليگوساكاريدها را تجزيه كرده و توليد گاز آنها را كاهش ميدهد. به همين خاطر توفو tofu (پنير سويا) گاز خيلي كمتري نسبت به لوبياي پخته توليد ميكند.
15-براي كاهش خاصيت نفخ آوري لوبياي پخته، لوبيا را 24 ساعت درون آب بخيسانيد و سپس آب پز كنيد. اما اين كار مواد مغذي ديگر محلول در آب را نيز از لوبيا خارج ميسازد.
16-مصرف آنتي اسيد ها باد گلو را افزايش داده و نفخ را رفع ميكند.
17-نعناع، آويشن، فلفل فرنگي شيرين، ريحان، دارچين، زنجبيل و ليمو ترش باعث تسهيل عمل دفع گازهاي روده ها و باد گلو شده و ضد نفخ ميباشند.
18-جاي مصرف 3 وعده غذايي سنگين در روز از 6 وعده غذايي سبك استفاده كنيد.