موارد بیشتر برای شما
لزوم تحول در علوم انسانی در حوزه‌ی مدیریت راهبردی
<div>
<img alt="" class="image" src="/userfiles/Article/1393/11/5/07834.jpg" /><br />
<p>
</p>
<div class="authour">
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
</div>
<div class="td">
<br />
نویسندگان: معصومه مقیمی فیروزآباد (1) عباس عباس‌پور (2)<br />
<p class="b">
چكیده</p>
پارادایم نوین در مدیریت، گذر از مدیریت ماشینی و مدیریت اندام‌وار و رسیدن به مدیریت معنویت‌گرا و اخلاق‌مدار است.<br />
در این حیطه القای فرهنگ سازمانی با مفاهیمی همچون صداقت، اطمینان متقابل و تعهد به کیفیت و کارمندان، حرکتی است که در جهان آغاز شده است و قرابت بسیار با تعالیم اسلامی دارد. در چنین شرایطی ایران اسلامی، می‌تواند مدلی از مدیریت اسلامی به جهان ارائه دهد که ضمن نقد چالش‌های موجود، از برتری، قداست، عدالت و معنویتی خاص برخوردار باشد و این مهم نیازمند تحوّل در حوزه‌ی مدیریت است. مشاهده می‌گردد که بسیاری از نظریه‌ها هنگام عملیاتی شدن در جوامع دیگر با شکست مواجه می‌گردند به اینت دلیل که با فرهنگ و ارزش‌های آن جامعه بیگانه‌اند. این مسئله در خصوص مدیریت راهبردی که با مسائلی همچون ترسیم چشم‌انداز برای رسیدن به اهداف و کنترل نتایج سروکار دارد خطیرتر است. این پژوهش، تلاشی است در جهت شناسایی ضرورت تغییر در این حوزه، با محوریت پیش‌فرض‌های فلسفی و مؤلفه‌های راهبردی مدیریت از جمله هدف‌گذاری، تصمیم‌گیری راهبردی و کنترل و نظارت که به صورت مستقیم تحت تأثیر نگرش‌ها و ارزش‌های نظریه‌پرداز قرار می‌گیرند. مطالب پژوهش با رویکرد کیفی و رهیافت انتقال ادراکی-مفهومی و روش سندکاوی سازمان‌دهی شده است.<br />
<p class="b">
کلمات کلیدی:</p>
تحول، مدیریت، مدیریت راهبردی، مدیریت اسلامی<br />
<p class="b">
1. کلیات</p>
<p class="b">
1-1. مقدمه</p>
سخن از جنبش نرم‌افزاری و تولید علم چندی است که سرلوحه‌ی نشست‌های علمی و مدنظر بزرگان می‌باشد. حضور فرهنگ سکولار در جوامع اسلامی بحران هویتی ایجاد کرده است که حاصل این بحران هویتی آن است که جامعه‌ی اسلامی یا در فرهنگ مدرن استحاله می‌شود یا به انزوا و تردید می‌افتد که تخریب روحیه‌ی ملّی و دینی را به دنبال دارد و عاملی برای تضعیف قدرت ملّی محسوب می‌شود. برای تولید علم، آن هم علم بومی و توسعه‌ی فنّاوری، نیازمند بستر فرهنگی مناسب هستیم و این مهم نیازمند توسعه‌ی علوم انسانی در جامعه می‌باشد. تحوّل در علوم انسانی همواره یکی از مطالبات جدّی اساتید و دانشجویان کشور در طول 32 سال اخیر و از جمله تأکیدات اصولی امام راحل (رحمه الله) و رهبر معظم انقلاب اسلامی به‌شمار رفته است. البته در این زمینه سه رویکرد عمده وجود دارد: رویکرد اول، پذیرش علوم انسانی متداول را امری اجتناب‌ناپذیر دانسته و در خوش‌بینانه‌ترین وجه، تحوّل در علوم انسانی را به منزله‌ی تغییرات ظاهری در متون و سرفصل‌های دانشگاهی برای رفع برخی تعارضات آشکار میان آموزه‌های اسلامی و نظریه‌های غربی و سکولار می‌داند. رویکرد دوم، با کنار گذاشتن کامل علوم انسانی متداول و حتی نفی روش‌شناسی‌های رایج علمی، تحوّل در علوم انسانی را به منزله‌ی جایگزین نمودن آموزه‌های نقلی اسلامی با علوم انسانی موجود می‌داند. در این بین، رویکرد سومی وجود دارد که نگاه آن به موضوع تحوّل در علوم انسانی به دور از هرگونه افراط و تفریط، نگاهی متعادل است. براساس این رویکرد، علوم انسانی و طبقه‌بندی آن باید براساس جهان‌بینی اسلامی مرد بازنگری قرار گیرد.<br />
<p class="b">
2 -1. طرح مسئله</p>
از جمله ویژگی‌های هر یک از شاخه‌های علوم انسانی و از جمله مدیریت، اتکای آن‌ها به فلسفه‌ی علوم مورد بحث و تأثیرپذیری عمیق از فرهنگ و مقتضیات انسانی و اجتماعی جامعه (مهد شکل‌گیری و تکامل این علوم) است. گرچه بخش‌هایی از این علوم (مدیریت) نیز جهان‌وطنی است و مستقیماً قابلیت به‌کارگیری و تعمیم در جوامع دیگر را دارد، تعیین قسمت‌های عمده‌ی آن منوط به شناخت و تحلیل روابط میان مدیران و کارکنان و بالعکس و تئوری‌پردازی و نظریه‌سازی برای درک واقعیت‌های اجتماعی و سپس چاره‌اندیشی برای حلّ مشکلات، از طریق تئوری‌ها و دستاوردهای دانش بومی است. (علی احمدی و همکاران، 1383)<br />
از دیگر سو، امروز بخش عظیمی از تبلیغات جهانی در این راه صرف می‌شود که معارف اسلامی را در باب حکومت و مدیریت مورد تردید و خدشه قرار دهد و فرآورده‌های ذهن خود را بر ذهن جوامع مسلمان تحمیل کند. تحوّلات فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و... نیز در دست نخبگان ملّت‌هاست و چون نخبگان و تراوش فکری آن‌ها در تسلّط مدیریت کلان حکومت‌هاست، آنچه که می‌تواند تمدن‌ها را تسخیر خود نماید و فرهنگ خود را به تمام جهان صادر کند، سیستم مدیریتی هر جامعه است؛ شاکله مدیریت است که باعث انحطاط یا اعتلای یک فرهنگ می‌شود.<br />
مدیریت استراتژیک در حال ورود به عصر جدیدی است که نگرانی بیشتری برای مسئولیت اجتماعی نسبت به قبل ایجاد شده است.<br />
اخلاق در مدیریت، شرکت‌های معنویت‌گرا و رهبری الهامی مباحثی است که امروزه در غرب زمزمه‌های آن آغاز شده است. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: الله الله فی القرآن لایسبقکم بالعمل به غیرکم؛ خدا را خدا را، در توجه به قرآن نکند، دیگران در عمل به آن از شما پیشی گیرند. (دشتی، 1379، نهج‌البلاغه)<br />
مبادا در ایجاد چنین موج مدیریتی که با ساختار فرهنگی و به ویژه انقلاب اسلامی ایران همخوانی دارد، عقب بمانیم و پس از حرکت غرب، بگوییم ما نیز همین را می‌خواستیم. البته عوامل معنوی، سرمایه‌های مدیران اسلامی برای معرفی سازمان‌های نوین به جهان می‌باشد.<br />
حال مسئله این است که با وجود اینکه هر جامعه‌ای ویژگی‌های خاص و ارزش‌های مخصوص خود را دارد و با توجه به آن باید انسان‌های خود را تربیت کند، علوم انسانی رایج، محتوا و اهدافی مغایر با حرکت اسلامی دارد و متکی بر جهان‌بینی دیگری است. چرا هنوز پس از گذشت سه دهه از انقلاب نتوانسته‌ایم نظام‌های فکری و مدیریت هماهنگ با ساختار ولایت الهی را که ثمره خون شهیدان و رهبری امام راحل (رحمه الله) است، در عرصه‌های مختلف ارائه کنیم؟ با وجود اینکه مدیریت غربی، دانش نظام‌یافته‌ای است، ولی مدیریت اسلامی با وجود ظرفیت بالای کاربرد در صحنه‌های عملیاتی، اکنون فقط در حدّ توصیه است که می‌تواند با کنکاش عمیق تبدیل به تئوری مدیریت اسلامی گردد. در این مقاله تلاش می‌شود، ضرورت‌های تحوّل علوم انسانی در راستای ارزش‌های اسلامی و به طور خاص در حوزه‌ی مدیریت راهبردی با عنایت به نقش پیش‌فرض‌ها در تئوری‌های مدوّن تبیین گردد.<br />
<p class="b">
3 -1. ضرورت و اهمیت تحقیق</p>
رویکرد آمریکا در تحقق طرح دهکده جهانی و خاورمیانه بزرگ که یک رویکرد خشن و کاملاً نظامی و سیاسی بود، نه تنها با شکست مواجه شد، بلکه منجر به نهضت بیداری ملّت‌های مسلمان و منطقه (بیداری اسلامی) گردید. لذا آن‌ها درصدد تبدیل شیوه‌ی نظامی و سیاسی به شیوه‌ی تفاهم فرهنگی برآمدند و به بازسازی علوم انسانی و اجتماعی و پرورش آن پرداخته‌اند؛ چرا که اگر اینک صورت نپذیرد، علوم انسانی اجتماعی اسلام، راه خود را در بین ملّت‌ها بازخواهد کرد.<br />
در 19 ماه می‌2011 رئیس بنیاد علوم انسانی «جیم لیچ» و چهار دانشمند برجسته در ساختمان کنگره‌ی آمریکا سخنرانی‌هایی با محوریت «علوم انسانی در قرن 21» و توجه به امنیت ملّی و دیگر چالش‌های جهانی به وسیله‌ی تفاهم فرهنگی ایراد کردند. آن‌ها سعی دارند از علوم انسانی و اجتماعی برای رویارویی با چالش‌های پیچیده جهانی کمک بگیرند و علوم انسانی را متحوّل نمایند.<br />
تشکیل شورای علوم انسانی آمریکا در مقیاس ملّی بیانگر این واقعیت است که اهمیت و حساسیت علوم انسانی در نزد غربی‌ها، خصوصاً آمریکا، نه تنها از سایر علوم کمتر نیست، بلکه از اولویت ویژه‌ای برخوردار است، اما سیاست آن‌ها بیانگر این واقعیت است که به دیگر کشورها القاء کنند علوم انسانی در غرب در حاشیه قرار دارد! البته موضع‌گیری صریح مقام معظم رهبری نسبت به علوم انسانی غربی باعث واکنش همه‌جانبه‌ی آن‌ها گردید و نیّت اصلی خود را آشکار کردند نشان دادند که علوم انسانی محور اساسی سایر علوم و تکیه‌گاه اصلی تمدن مادی است. (رضایی، 1390: www.foeac.ir)<br />
در شرایط امروز جهان، ضرورت اجتناب‌ناپذیر آن است که جایگاه حقیقی علوم انسانی در کشور شناخته شود و از وابستگی تئوریک به غرب رهایی یابد. شناخت علوم انسانی در پرتو تعالیم و آموزه‌های اسلامی، ما را در رسیدن به یک نظام جامع اسلامی کمک می‌نماید؛ نظامی که در آن بخش‌های جامعه از اقتصاد، مدیریت، سیاست و... براساس اصول و مبانی اسلامی سامان یافته‌اند. امروز ایجاد زمینه‌ی مساعد برای معرفی دقیق رویکرد متعادل و نیز هم‌افزایی اندیشمندان مسلمان، چه در نقد علوم انسانی غربی و چه در هموار نمودن راه دستیابی به تئوری علوم انسانی اسلامی، یک ضرورت است.<br />
تدوین مدیریت اسلامی به طور خاص بدان دلیل ضرورت دارد که نظام ما نظامی فرهنگی و انقلاب ما انقلابی اسلامی است. پس شالوده نظام ما مبتنی بر ارزش‌های اسلامی می‌باشد. همچنین از آنجا که قرآن کریم همه‌ی حوزه‌های زندگی فردی و اجتماعی بشر را تعیین نموده، مسائل آن‌ها را تبیین کرده و احکام ارزشی و حتی بالاتر، احکامی مشابه احکام حوزه‌های علوم انسانی مطرح ساخته است، این مسئله ضرورت پیدا می‌کند، زیرا اولاً ما مسلمان هستیم و زندگی فردی و اجتماعی ما باید براساس ارزش‌های قرآنی تنظیم شود، ثانیاً از نظر قرآن کریم، مدیریت و رهبری جایگاهی اساسی در جامعه بشری دارد. قرآن کریم می‌فرماید: «یوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ». (اسراء: 71)<br />
بنابراین سرنوشت هر جامعه را رهبری آن جامعه رقم می‌زند. دراین‌باره، قرآن کریم تبیینات اساسی و مهمی دارد و به تبع چنین مدیریتی روش‌هایی در پیش می‌گیرد که ما باید آن‌ها را بشناسیم. از سوی دیگر نیز روایات اسلامی تأکید می‌کنند که مدیریت، محور مسائل اجتماعی است. این مطلب جایگاه حساس مدیریت را نشان می‌دهد. (تقی‌پور، 1375: 4) با توجه به تغییرات محیطی که درحال حاضر شتاب زیادی به خود گرفته است و پیچیده شدن تصمیمات سازمانی، لزوم به‌ کارگیری برنامه‌ای جامع برای مواجهه با این‌گونه مسائل بیش از گذشته ملموس می‌شود. این برنامه چیزی جز برنامه‌ی استراتژیک نیست. مدیریت استراتژیک با تکیه بر ذهنیتی پویا، آینده‌نگر، جامع‌نگر و اقتضایی، اگر با عنایت به آموزه‌های اسلامی ترسیم گردد، راه‌حلّ بسیاری از مسائل سازمان‌های امروزی است.<br />
<p class="b">
4 -1. پرسش تحقیق</p>
ارتباط زیرساخت‌های فلسفی با مؤلفه‌های مدیریت راهبردی برای ایجاد لزوم تحوّل در این حوزه چیست؟<br />
<p class="b">
5 -1. هدف تحقیق</p>
دهه چهارم انقلاب عظیم اسلامی آغاز شده است؛ پس از گذشت سه دهه‌ی پر فراز و نشیب از این انقلاب الهی به نظر می‌رسد که انقلاب اسلامی در مسیر گسترش فکری و علمی نوین قرار گرفته و اکنون دوران حاکمیت اندیشه و تفکر برتر الهی فرا رسیده است.<br />
در این تحقیق تلاش شده است نقش مفروضات فلسفی بر محورهای اساسی فرآیند مدیریت راهبردی و چیستی و جامعیت رویکرد اسلامی در این خصوص تبیین گردد.<br />
<p class="b">
6 -1. پیشینه تحقیق</p>
مدیریت، فعالیتی منظم و سازمان‌یافته در جهت تحقق اهداف معیّن است که از طریق برقراری روابط میان منابع موجود، انجام دادن کار با مشارکت افراد دیگر و شرکت فعال در تصمیم‌گیری صورت می‌گیرد. (علاقه‌بند، 371: 15) پس از گسترش علم مدیریت جنبه‌های آینده‌نگری و جامع‌نگری آن نیز گسترده‌تر و پیچیده‌تر شد تا زمانی که رویکردی به نام رویکرد مدیریت راهبردی در علم مدیریت نمایان شد. تاکنون تعاریف متعددی از مدیریت راهبردی ارائه شده است که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:<br />
• مدیریت استراتژیک تصمیمات و فعالیت‌های یکپارچه در جهت توسعه‌ی استراتژی‌های مؤثر اجراء و کنترل نتایج آن‌هاست. بنابراین فعالیت‌های مربوط به بررسی، ارزشیابی و انتخاب استراتژی‌ها و در نهایت کنترل فعالیت‌های انجام شده را مدیریت استراتژیک می‌نامند. (فریمن (3)، 2010)<br />
• مدیریت استراتژیک فرآیندی است که از طریق آن کارکنان یک سازمان برای داشتن یک چشم‌انداز در آینده هدایت شده و طی آن توسعه‌ی فرآیندها و عملیات لازم جهت تحقق چشم‌اندازِ تعیین‌شده نمایان می‌شود. (هوسی (4)، 2012) به عبارت دیگر، مدیریت استراتژیک رویکرد نظام‌مندی برای شناسایی و اعمال تغییرات لازم و همچنین ارزیابی عملکرد سازمان جهت سوق آن به سمت چشم‌انداز سازمانی است. در حقیقت مدیریت استراتژیک عبارت است از تدوین و اجرای استراتژی‌هایی برای رسیدن به اهداف سازمان با استفاده از توانمندی‌های داخلی شرکت، بهره‌گیری از فرصت‌های محیطی و مقابله با تهدیدهای محیطی.<br />
مدل‌های متعددی در زمینه‌ی مدیریت استراتژیک تدوین شده است که در این میان، ولز (2012) مدل جامع‌تری برای مدیریت استراتژیک ارائه داده است که شامل پنج فرآیند: برنامه ریزی اولیه (5)، برنامه‌ریزی استراتژیک (6)، گسترش (7)، اجراء (8) و اندازه‌گیری و ارزشیابی (9) است. (شکل شماره1) در مرحله‌ی برنامه‌ریزی اولیه فعالیت‌هایی مانند ارزیابی سازمانی، و فعالیت‌های برنامه‌ریزی اولیه صورت می‌گیرد. در مرحله‌ی برنامه‌ریزی استراتژیک فعالیت‌هایی مانند: تعیین مأموریت، چشم‌انداز، تدوین رهنمودهای مؤثر، اهداف راهبردی، تدوین استراتژی‌ها و تدوین اهداف عملیاتی صورت می‌گیرد. در مرحله‌ی اندازه‌گیری و ارزیابی فعالیت‌هایی مانند گردآوری داده‌ها، تجزیه و تحلیل و گزارش نتایج صورت می‌گیرد. در مرحله‌ی گسترش نیز فعالیت‌هایی مانند: تکمیل برنامه و اعلام برنامه به مجریان صورت می‌گیرد. اما در فاز اجراء نیز برنامه‌ی عملیاتی تدوین شده و پس از اجرای آن به پیگیری وضعیت و درنهایت ارائه‌ی گزارش آن پرداخته می‌شود. (ولز، 2012)<br />
** توضیح تصویر:<br />
<br />
شکل شماره 1) با اقتباس از مدل مدیریت راهبردی<br />
با نگاهی دقیق به مفهوم مدیریت استراتژیک می‌توان به ضرورت استفاده از آن پی برد. مدیریت استراتژیک به سازمان این امکان را می‌دهد که به شیوه‌های خلاّق و نوآور عمل کند و برای شکل دادن به آینده‌ی خود به صورت انفعالی عمل نکند. این شیوه‌ی مدیریت باعث می‌شود که سازمان دارای ابتکار عمل باشد و فعالیت‌هایش به‌گونه‌ای درآید که اعمال نفوذ نماید (نه اینکه تنها در برابر کنش‌ها، واکنش نشان دهد) و بدین‌گونه سرنوشت خود را رقم بزند و آینده را تحت کنترل درآورد.<br />
<p class="b">
1-6-1. سیر اندیشه‌های مدیریت و پژوهش‌های انجام شده</p>
<p class="b">
الف) مکتب مدیریت علمی:</p>
نخستین روند مدیریت متداول است با جهان‌بینی علمی و پیش‌فرض‌های ثبات و تعادل و قابلیت کنترل همه‌ی فعالیت‌ها، و فلسفه‌ی مدیریتی: برنامه‌ریزی از پیش تعیین‌شده، کنترل دقیق فعالیت‌ها و کاهش دخالت انسان‌ها، الگوی انسانی: انسان اقتصادی و تک بُعدی که عامل برانگیزاننده‌ی برتر آن پاداش مالی است و درصدد تحقق هدف بازدهی و کارایی هرچه بیشتر می‌باشد.<br />
<p class="b">
ب) مکتب رفتار سازمانی:</p>
التون مایو و دستیارانش، آغازگر جنبش انسان‌گرایی بودند با جهان‌بینی علمی و پیش‌فرض: ثبات و تداوم و امکان وجود تضاد میان فرد و سازمان و فلسفه‌ی مدیریتی: مشابه مدیریت سنتی با این تفاوت که عامل انسانی به عنوان یک عامل برجسته‌ی تولید با دیگر عوامل تفاوت‌هایی دارد و الگوی انسانی: انسان اجتماعی. درصدد تحقق هدف: بازدهی و رضایت کارکنان بود. مکتب توأمان علم مدیریت و جنبش انسان‌گرایی، تأکید بر فرآیندهای مدیریت، نگرش نوین به عامل انسانی، انسان پیچیده خودیاب آمیخته‌ای از انگیزه‌های مالی، اجتماعی و روانی. نظریه‌ی عمومی سیستم‌ها: روند سیستم‌ها سازمان را یک سیستم یکپارچه و متشکل از واحدهای به هم وابسته می‌داند. نظریه‌ی اقتضا: این نظریه امروزه پایه‌ی تمامی روش‌های مدیریت کارآمد به حساب می‌آید. تئوری اقتضای سازمان بر مبنای این بصیرت است که هیچ روش بهترینی برای سازمان‌دهی وجود ندارد. روش‌های متفاوتی در دسترس هستند، ولی بایستی در هر موقعیت از روش مقتضی استفاده شود. این تئوری اثر محیط بر سازمان را تشخیص داده و ساختارهای مختلف را به عنوان راه‌های تطبیق با تقاضا و تغییر محیطی بررسی می‌کند. مدیریت اسلامی: جهان‌بینی الهی با پیش‌فرض تغییر مختصات حرکت به صورت مستمر در جهت وضعیت مطلوب و الگوی انسانی: موجودی آمیخته از انگیزه‌های مادی، اجتماعی و روانی و معنوی که با شناخت از وی و تحریک این انگیزه‌ها می‌توان در او حرکت ایجاد نمود. هدف اصلی: زمینه‌سازی تکامل انسان، تکامل سازمان، نتیجه‌ی چنین تکاملی است نه هدف آن. (صوفی، 1382: 33-32)<br />
ملاحظه می‌شود که تفاوت این مکاتب به شناخت آن‌ها از انسان برمی گردد. افجه‌ای مدیریت اسلامی را مقوله‌ای مکتبی می‌داند و وظیفه‌ی مکتب نیز از نظر او ارائه‌ی راه‌حل‌هایی است که با مفهوم عدالت‌خواهی سازگار است. (افجه‌ای، 1377: 22)<br />
اندیشمندان، مکاتب تئوری سازمان را با شیوه‌های مختلفی طبقه‌بندی کرده‌اند. از جمله ‌هارولد کونتز (1961) در جنگل تئوری‌های مدیریت مکاتب، فرآیند مدیریت، رویکرد تجربی، رفتار انسانی، سیستم اجتماعی، تئوری تصمیم و مکتب کمّی (ریاضی) را بررسی کرده است. چارلز پرو در یک سیر تاریخی، نظام کاری سازمان‌ها را تبیین می‌کند. البالسمن و تی. دیل (1984)، چهارچوب‌های ساختاری سیستم‌ها، منابع انسانی و قدرت را مورد بررسی قرار می‌دهد.<br />
در رویکرد اسلامی به مسائل مدیریتی و مؤلفه‌های آن نیز کتاب‌ها و مقالات متعددی به چاپ رسیده است. از جمله کتاب تصمیم‌گیری حکیمانه (باقریان و همکاران، 1380) که رویکردی جدید به الگوسازی در مدیریت است و کتاب مبانی و اصول مدیریت اسلامی (علی احمدی و همکاران، 1383) تلاشی است در راستای تدوین مکتب مدیریت اسلامی و مبتنی بر ارزش‌های الهی، مقالاتی از جمله: مقایسه‌ی ویژگی‌های مدیریت از دیدگاه قرآن کریم با مدیریت از دیدگاه تئوری‌های غربی (شهریاری، 1388) جایگاه مؤلفه‌های مهم مدیریت را در قرآن بررسی می‌کند و در یک فرآیند کمی با مدیریت غربی مقایسه می‌کند. تصویرپردازی از مدیران آینده: به سوی الگوی قرآنی (گودرزی، 1388) که سعی در ارائه‌ی ویژگی‌های مدیران شایسته‌ای دارد که در قرآن تحت عنوان صالحین از آن‌ها نام برده شده است. روش‌شناسی در رهبری و مدیریت اسلامی (تولایی، 1387) پیشنهاد الگویی جامع برای شناخت مدیریت اسلامی و تدوین اصول و مبای آن و روش‌شناسی مطالعات مدیریت اسلامی را بررسی می‌نماید. درآمدی بر تأثیر مؤلفه‌های فرهنگ اسلامی بر تصمیم‌گیری، (علوی، 1386) مؤلفه‌های مؤثر در تصمیم‌گیری را با استناد به فرهنگ اصیل اسلامی و با موردکاوی غزوه احد و مروری بر آیات قرآن‌کریم بر می‌شمارد. خودکنترلی در نظام کنترل و نظارت اسلامی، (سجاد، 1385) که تلاشی است در زمینه‌ی تحقق خود کنترلی در نظام اسلامی به عنوان بخشی از نظام کنترل که اهمیت ویژه‌ای در نظریه‌های مدیریت یافته است.<br />
در مجموع، بررسی‌ها نشان داد که هر یک از این پژوهش‌ها یا به یکی از مؤلفه‌های مدیریتی مثل تصمیم‌گیری از دیدگاه اسلامی پرداخته‌اند یا اینکه به صورت کلّی، مطالعه‌ی تطبیقی مدیریت اسلامی و مدیریت غربی را در دستور کار خود دارند، اما به ضرورت‌های تدوین مدیریت اسلامی پرداخته نشده و یا کمتر به آن توجه شده است. این مقاله سعی دارد که ضرورت‌های تحوّل در حوزه مدیریت راهبردی را با عنایت به محورهای اساسی آن بررسی نماید.<br />
<p class="b">
7 -1. سازمان‌دهی تحقیق</p>
مطالب این مقاله به صورت نظری و با رویکرد کیفی و رهیافت انتقال ادراکی-مفهومی و روش سندکاوی در بخش‌های زیر سازمان‌دهی شده است:<br />
برای تبیین ضرورت تغییر در علوم انسانی (حوزه مدیریت)، وضعیت موجود علوم انسانی در دانشگاه‌ها از منظر رهبر معظم انقلاب بررسی گردیده است. سپس زیرساخت‌های فلسفی مدیریت که هرگونه تغییر در آن‌ها کلّ فرآیند مدیریت را تحت تأثیر قرار می‌دهد، آورده می‌شود و در ادامه مفاهیم استراتژیک مدیریت ارزشی، تصمیم‌گیری راهبردی، نظارت و کنترل و هدف‌گذاری، واکاوی می‌گردد و در نهایت از مجموع یافته‌ها، نتیجه‌گیری به عمل خواهد آمد.<br />
<p class="b">
2. ضرورت تحوّل و ارتقای علوم انسانی</p>
برای ایجاد تغییر و تحوّل در هر امری، شناخت وضعیت موجود امری ضروری است و می‌توان از مقوله‌ی حرکت مستمر از «وضعیت موجود» به «وضعیت مطلوب» برای توصیف حرکت و تغییر علوم انسانی (در حوزه‌ی مدیریت) نیز بهره جست. علی‌رغم اهمیت علوم انسانی و نقش به‌سزایی که در احیای فرهنگ دینی-ملّی دارد، از جایگاه شایسته‌ای برخوردار نمی‌باشد. در حالی ‌که دنیای غرب، پیوسته در مقام تجدید نظر در نظریه‌های موجود در علوم انسانی، بررسی نتایج آن‌ها و ایجاد تعامل بین علوم انسانی و علوم تجربی بوده است و در ساختمان کنگره آمریکا سخنرانی‌هایی ایراد می‌شود، ما کمتر به ابعاد علمی این علوم توجه کرده‌ایم و در بُعد نظری فقط به تدریس متون غربی اکتفاء نموده و حداکثر حاشیه‌هایی بر آن‌ها زده‌ایم.<br />
در این بخش چالش‌های موجود و ضرورت‌های تغییر در علوم انسانی با محوریت بیانات رهبر معظم انقلاب بررسی می‌گردد:<br />
«علوم انسانی (فعلی) ما بر مبادی و مبانی متعارض با مبانی قرآنی و اسلامی بنا شده است. علوم انسانی غرب مبتنی بر جهان‌بینی دیگر است، مبتنی بر فهم دیگری از عالم آفرینش است و غالباً مبتنی بر نگاه مادی است. این نگاه، نگاه غلطی است، این مبنا، مبنای غلطی است. این علوم انسانی را ما به صورت ترجمه‌ای، بدون اینکه اجازه بدهیم هرگونه فکر تحقیقی اسلامی در آن راه پیدا کند، می‌آوریم در دانشگاه‌های خودمان و این‌ها را در بخش‌های مختلف تعلیم می‌دهیم، در حالی‌که ریشه و پایه و اساس علوم انسانی را باید در قرآن‌کریم جستجو و پیدا کرد. اگر این شد، آن‌وقت متفکرین و پژوهندگان و صاحب نظران در علوم مختلف انسانی می‌توانند بر این پایه و اساس بناهای رفیعی را ایجاد کنند. آن‌وقت می‌توانند از پیشرفت‌های دیگران، غربی‌ها و کسانی که در علوم انسانی پیشرفت داشتند، استفاده هم بکنند، لکن مبنا باید مبنای قرآنی باشد.» (بیانات در دیدار جمعی از بانوان قرآن‌پژوه، 1388)<br />
<p class="b">
2 -1. مبانی مادی و ضددینی علوم انسانی و لزوم استخراج مبانی دینی</p>
«پایه و مبنای علوم انسانی که امروز در غرب مطرح است، از جمله جامعه‌شناسی و مدیریت و دیگر رشته‌های علوم انسانی، بر مبنای یک معرفت و ضددینی و غیردینی و نامعتبر از نظر کسانی است که به معرفت والا و توحیدی اسلامی رسیده باشند.» (دیدار با اساتید دانشگاه‌ها، 1383)<br />
بنابراین نظریه‌هایی هم که از این مبانی نشئت می‌گیرند، مادی هستند. در بخش‌های بعد به این مبانی پرداخته خواهد شد.<br />
<p class="b">
2-2. غربی بودن محتوای علوم انسانی و لزوم بومی‌سازی</p>
«بعضی از علوم انسانی اگرچه از غرب آمده، اما خمیرمایه‌ی آن که عبارت از عقلانیت و تجربه‌گرایی است، از تفکر و روح ایرانی-اسلامی است. اروپای خرافاتی نمی‌توانست اقتصاد، مدیریت و جامعه‌شناسی و... را به این شکل تنظیم کند. این، سوغات تفکر علم‌گرایی و تجربه‌گرایی شرق و عمدتاً ایران اسلامی بود که رفت در آنجا و به این تحوّل منتهی شد.» (دیدار با نخبگان جوان، 1386)<br />
همچنین خاطرنشان می‌کنند که مفاهیم و مبانی اساسی علوم انسانی در اسلام وجود دارد و استادان متعهد دانشگاه‌ها و علمای حوزه‌ها می‌توانند با نظریه‌پردازی و نوآوری علمی در این عرصه‌ها به حرکت عمومی کشور کمک کنند.<br />
<p class="b">
3. تقدّم مفروضات بر دانش مدیریت</p>
مدیریت از سنخ تدبیر است؛ تدبیر در زمره‌ی حکمت عملی است؛ حکمت عملی تحت تأثیر حکمت نظری است، در حالی ‌که مفروضات مدیریت نظیر انسان‌شناسی، شناخت، جهان‌شناسی و... از سنخ حکمت نظری می‌باشند. بنابراین، علم مدیریت تحت تأثیر مفروضات مقدماتی و فلسفه‌ی مدیریت می‌باشد. (مصباح یزدی، 1377: 15)<br />
علم مدیریت به فلسفه در بیان موضوع، تبیین برخی از مبادی، ارائه‌ی تعاریف و الزام به قواعدش در نظریه‌پردازی نیازمند است، همان‌گونه که تعمیم نتایج تحقیقات در علم مدیریت نیز نیازمند فلسفه است. مدیریت متضمن توصیه و «باید و نباید» است و باید و نباید خود تابع اهداف است و اهداف، تابع طرز تلقی از انسان و جهان است. پس مفروضات انسان‌شناسی و جهان‌بینی مقدم بر دانش مدیریت است. ایجاد انگیزه در کارکنان و کنترل بازرسی نیاز به شناخت حالات روحی و فکری انسان‌ها دارد. پس انسان‌شناسی مقدّم بر مدیریت است. همان‌گونه که تربیت نیروی انسانی برای سازمان متضمن شناخت و روان انسان و شیوه‌های تربیتی او است و از این نظر نیز انسان‌شناسی مقدم بر مدیریت است. (علی احمدی و همکاران، 1383: 5)<br />
مدیریت باید ارزش‌های سازمانی را نهادینه کند؛ تا مدیریت از ارزش‌ها و فلسفه‌ی اخلاق آگاه نباشد نمی‌تواند به نهادینه کردن آن‌ها همّت گمارد؛ همان‌گونه که تا انسان و کمال او شناخته نشود، نمی‌توان ارزش‌های انسانی را شناخت. (مصباح یزدی، 1377: 16)<br />
بنابراین باتوجه به جایگاه و نقش برجسته «انسان» در مدیریت، شناخت مبانی و مفروضات انسان‌شناسی ضروری است.<br />
<p class="b">
4. مبانی و مفروضات انسان‌شناسی</p>
در علم مدیریت مستقیماً از انسان‌شناسی بحث نمی‌شود، ولی از نتایج انسان‌شناسی، روان‌شناسی (اجتماعی) تربیت و جامعه‌شناسی استفاده می‌شود. بنابر دلایلی می‌توان انسان‌شناسی را مقدّم بر دانش مدیریت دانست که عبارتند از: موضوع بحث مدیریت و نحوه‌ی اداره‌ی انسان در سازمان. لذا باید موضوع مدیریت «انسان» شناخته شود تا ابعاد مدیریت روشن‌تر گردد. لازم است مدیریت، ارزش‌های انسانی را در کارکنان نهادینه کند. تا ندانیم ارزش‌ها کدامند و چرا باید حاکم بر رفتار بشر باشند، نمی‌توان به نهادینه کردن ارزش‌ها در کارکنان پرداخت.<br />
• ارزش‌های اخلاقی، هزینه‌ی کنترل و بازرسی را کاهش می‌دهد.<br />
• مدیریت لازم است افراد متعهد را تربیت کند تا در کنار تخصص کار را با دلسوزی انجام دهند.<br />
• ایجاد انگیزه در کارکنان بستگی به شناخت حالات روحی انسان و «انسان‌شناسی» دارد.<br />
• تا انسان و کمال او شناخته نشود، راه رسیدن به کمال او معلوم نمی‌گردد. و رعایت ارزش‌های اخلاقی یعنی راه رسیدن به کمال انسان، پس ارزش‌ها جز با شناخت انسان امکان ندارد.<br />
مدیریت متضمن توصیه به رفتارهای خاص انسانی (باید و نباید) است و این باید و نباید تابع اهداف آن است و اهداف براساس طرز فکرهای مختلف فرق می‌کند، و تفاوت طرز فکرها از طرز نگرش به انسان است. پس باید نخست انسان را شناخت. (مصباح یزدی، 1377: 27-16)<br />
<p class="b">
1 -4. پیش‌فرض‌هایی از تعریف اسلامی «انسان»</p>
• حس و عقل ابزارهای شناختند و چون انسان مجهز بدان‌هاست، مختار، مکلّف و مسئول است.<br />
• آدمی هماره در سیر و صیرورت است و حالت توقف برای بشر متصور نیست. «قرار» مساوی است با قهقرا.<br />
• چون انسان ذاتمند است و دارای ماهیتی دو ساحته، پس باید تحت نظام زیستی و تربیتی‌ای درآید که با ذات او سازگار بوده، نیازمندی‌های فطری-طبیعی و روحی-جسمی او را شناخته و توأماً تأمین نماید؛ اگر چنین نباشد، نه تنها او از کمال مطلوب خویش باز خواهد ماند که دچار ازخودبیگانگی و بحران هویت نیز خواهد شد. نظامی که تنها به تأمین نیازمندی‌های مادی یا معنوی صرف اهتمام می‌ورزد، درخور انسان دوساحتی نمی‌تواند باشد.<br />
• نظام حیاتی مطلوب انسان اسلامی، نظامی است که بر کرامت ذاتی او مبتنی بوده تا بتواند مبنای تحصیل کرامت و کمالات اکتسابی او قرار گیرد.<br />
• شأنیت خلافت الهی بشر از سویی، و برخورداری او از عقل و اختیار از دیگر سو، اقتضا می‌کند انسان در تدبیر حیات فردی و اجتماعی خود، به نحو متناسب از منبع عقل و وحی بهره گیرد. انسان اسلام، خودمدار و دیگر آزار نیست، سودپرست و مادی‌گرا نمی‌تواند باشد، سعادت همنوعان و سلامت طبیعت را فدای رفاه و لذّت خویش نخواهد ساخت.<br />
• در نگرش اسلامی، انسان نه تنها ناگزیر به پیروی از تمایلات حیوانی نیست، بلکه کمالش در حاکمیت خود بر غرائز است.<br />
• انسان‌ها مجموعاً یک واحد واقعی به‌شمار می‌روند و از یک وجدان مشترک انسانی بهره‌مندند؛ احساس انسان‌دوستی و انسان‌گرایی در همه‌ی انسان‌ها موجود می‌باشد. این نوع آگاهی اگر پیدا شود، جنبه‌ی اخلاقی به دنبال خواهد داشت. (فرهادیان، 1378: 105-96)<br />
• بدیهی است این نوع نگرش نسبت به انسان تا چه حد می‌تواند شیوه‌های مدیریتی را متمایز از نظریات x و y نماید. الگوی اسلامی از انسان در نقطه‌ی مقابل مفروضات نظریه‌ی x است که انسان را ذاتاً مسئولیت‌ناپذیر و بیزار از کار و نیازمند کنترل شدید بیرونی و با خلاقیت محدود می‌داند. حال ‌آنکه انسان اسلامی، مکلّف و مسئول و دارای کرامت ذاتی است و این مفروضات که به برخی از آن‌ها اشاره شد، بسیار تکامل یافته‌تر از مفروضات نظریه y نسبت به انسان می‌باشد.<br />
<p class="b">
5. مدیریت ارزشی</p>
وقتی در جامعه یا در فرهنگ ارزش‌هایی وجود دارد، فعالیت مدیر، مرجح است. ترجیح نیز از وقتی است که او تصمیم می‌گیرد و در واقع انتخاب کرده است، یعنی برگزیدن ارزش‌هایی که به دنبال آن‌هاست. بحث مدیریت ارزشی مصطلح در این است که اصول و روش‌هایی که در بحث مدیریت بسط داده شده و در سازمان‌ها به کار گرفته می‌شود، به دور از ارزش و خنثی نیستند. در دیدگاه عقلانیت ابزاری یا دیدگاه حاکم بر مدیریت غربی، آنچه که ارزش‌ها را تعیین می‌کند یا به روش‌ها مشروعیت می‌بخشد -البته در جریان غالب- اهداف است. برطبق این دیدگاه، هدف، وسیله را توجیه می‌کند، لذا براساس هدف، می‌توان ابزارهای گوناگون را به کار گرفت. اما یکی از بحث‌هایی که در مدیریت ارزشی و به‌خصوص در بین متفکران اسلامی مطرح می‌باشد، این است که ارزش همبافت با هدف است؛ نمی‌توان وسایل را صرفاً در رابطه با اهداف سنجید، بلکه روش‌ها و وسایل نیز مستقل از اهدافی که دنبال می‌کنند، باید مشروعیت داشته باشند. برحسب این بینش، برای اهداف مشروع، وسایل مشروع نیز لازم است. (حسینی تاش، 1375: 6)<br />
به تعبیر غربی‌ها، علم، انسان و روش علمی می‌تواند در علوم گوناگون از جمله مدیریت، فارغ از ارزش‌ها مطرح گردد، اما این ادعای به حقی نیست. وقتی به مسائلی که در مدیریت مطرح می‌شود توجه می‌کنیم، می‌بینیم که انباشته از مسائل دستوری، ارزشی، بایدها و نبایدها و مانند آن است. در واقع، وقتی مدیری به دنبال یافتن روش و سبکی مطلوب برای مدیریت است، با این کار خود، بایدها و نبایدها را توصیه می‌کند. لذا می‌توان گفت که در تمام بحث‌های مدیریت، غربی‌ها نتوانسته‌اند از اصولی که در ابتدا ادعا کرده‌اند پیروی نمایند. امروزه مفاهیم بسیاری در مدیریت غربی مطرح است که همه بار ارزشی دارند و محققان همان مطلب را براساس دیدگاه‌هایی که ارزش‌هایشان متأثر از آن‌هاست مورد بحث قرار داده‌اند. بنابراین محققان غربی هیچ‌گاه نتوانسته‌اند نمی‌توانند که در تحقیقاتشان، خود را از ارزش‌ها عاری کنند و انسان را به خصوص در مدیریت، فاقد ارزش و تقدس تلقی نمایند. بنابراین بحث ارزش‌ها از مدیریت جدایی ناپذیر است. (جعفری، 1375: 8)<br />
البته امروز، غربی‌ها هم به این واقعیت رسیده‌اند که باید برخی ارزش‌ها را -آن ارزش‌هایی که مورد پذیرش همگان است- رعایت کرد. ممکن است این‌گونه ارزش‌ها از نظر ما در پایین‌ترین سطح ارزشی محسوب شوند، اما در هر صورت آن‌ها تا این حد پیش آمده‌اند. (رضائیان، 1375: 7) و نقاب جدایی ارزش از دانش را کنار زده‌اند. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که مدیریت، به خصوص در سطح کلان و راهبردی، تابع ارزش‌ها و متأثر از آن‌ها است و اصول مدیریتی هر جامعه‌ای باید بر مبنای ارزش‌های آن جامعه تدوین گردد.<br />
<p class="b">
6. مبنای هدف‌گذاری</p>
بسیاری از تحلیلگران، مفهوم استراتژی را بر مفهوم هدف ترجیح می‌دهند. چندلر استراتژی را بدین‌گونه تعریف می‌کند:<br />
استراتژی عبارت است از: تعیین اساسی‌ترین اهداف اصلی و عملیاتی در طولانی‌مدّت و انتخاب یک سلسله اعمال لازم و تخصیص منابع ضروری برای اجرای آن اعمال جهت نیل به اهداف فوق. (chandler, 1982: 13)<br />
تحلیلگران سیستم عقلایی از جمله سایمون (10) تأکید می‌کنند که اهداف، معیارهایی را برای تصمیم و انتخاب از میان گزینه‌های گوناگون عمل فراهم می‌آورند. این تحلیلگران بر کارکردهای شناختی اهداف تأکید می‌کنند. اهداف، رهنمودهایی را برای تعیین حدود تصمیم‌گیری و عمل فراهم می‌آورند. تحلیلگرانِ سیستم طبیعی از قبیل بارنارد و کلارک و ویلسون تأکید می‌کنند که اهداف، منابع احساس هویت و انگیزش را برای مشارکت‌کنندگان فراهم می‌آورند و سلزینک یادآوری می‌کند که اهداف ممکن است به منزله‌ی اسلحه ایدئولوژیک برای غلبه بر مخالفت‌ها در محیط و جمع‌آوری منابع از محیط به کار گرفته شوند. همه‌ی این تحلیلگران بر خواص «انگیزشی» اهداف تأکید می‌ورزند. بیان هدف همچنین می‌تواند به عنوان مبنایی برای ارزیابی رفتار افراد سازمانی یا کلّ سازمان به کار رود. (اسکات، 1389: 47418)<br />
در مدیریت غرب، مبنا و فلسفه هدف‌گذاری براساس تفکر لیبرالیسم اقتصادی است. فلسفه لیبرالیسم اقتصادی، اصالت نفع و اصالت سودپرستی است. یعنی به سودپرستی در مرحله‌ی اول توجه و دقت دارند و بعد از یک نوع عقلانیت (11) خاص پیروی می‌کنند. (نیکوکار، 1375: 9)<br />
<p class="b">
برخی از اشکالات اهداف از این دیدگاه عبارتند از:</p>
• عامل انگیزش در سودآوری خلاصه شده است.<br />
• مؤسسات نباید از نیازهای فطری کارکنان و مدیران غفلت نمایند و خود را صرفاً در کسب سود و تأمین نیازهای مادی آن‌ها محاصره نمایند.<br />
• در نظام لیبرال برای شناسایی اهداف صرفاً به تجارب ناقص بشری در حوزه‌ی جغرافیایی خاص توجه شده است و سبب تک بُعدی شدن اهداف گردیده است.<br />
• به ارزش‌های اخلاقی و انسانی توجه لازم نشده است.<br />
از دیدگاه اسلامی، سازمان دارای اهدافی در راستای اهداف زندگی انسان و تکامل جامعه و عمران و آبادانی زمین است. در مدیریت اسلامی، تحقق اهداف کلّی جامعه‌ی اسلامی، تحقق اهداف انبیاء و رهبران جامعه‌ی اسلامی از مهم‌ترین اهداف عمومی مؤسسات است. برخی از مهم‌ترین ارکان این اهداف عبارتند از: تعهد برینی، والایی ارزش حیات، برخورداری از سعادت، کسب آزادی معنوی، کمال‌جویی و رشد مادی و معنوی کارکنان و مدیران.<br />
پس در این قسم نیز نمی‌توان الگوهای مدیریتی غیربومی را بدون پالایش و هماهنگی با ساختارهای نظام داخلی به کار برد.<br />
<p class="b">
7. تصمیم‌گیری راهبردی</p>
تصمیم‌گیری وظیفه‌ی بسیار مهم مدیریت را تشکیل می‌دهد. محور، رکن و کانون اصلی وظایف مدیریت «تصمیم‌گیری» است. این مقوله برای مدیریت سازمان‌ها و نظام‌ها امری بسیار مهم و حیاتی محسوب می‌شود. به نظر سایمون تصمیم‌گیری مترادف با اداره کردن است. (simon, 1960: 134)<br />
هارولد کنتز (12) تصمیم‌گیری را برگزیدن یک راه از میان راه‌ها و روش‌های مختلف تعریف کرده و معتقد است تصمیم‌گیری مبنای برنامه‌ریزی است و نمی‌توان گفت بدون یک تصمیم‌گیری برنامه‌ای وجود دارد. (koonts, 1984: 184) تصمیمات در سطوح مختلف و به شکل‌های گوناگون گرفته می‌شود. برخی تصمیمات ممکن است راهبردی باشند که در این‌صورت ضروری است به سرعت پیرامون آن‌ها تصمیم‌گیری شود. تصمیمات برحسب میزان اهمیتی که دارند، متفاوتند. یک تفاوت جدی این است که می‌توان تصمیمات رأس راهبردی (13) سازمان را پیشبرد مبتنی بر کیفیات و محاسبات ارزشی مبتنی بر فرهنگ و نظام باورهای هر جامعه با تأثیرگذاری وسیع قلمداد نمود. (عباس‌پور، 1382: 31)<br />
تصمیم‌گیری راهبردی در گستره‌ی تاریخ و در زمینه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، نظامی و در شرایط عادی، بحرانی و اضطراری به ویژه در سطح کلان جوامع و نظام‌های اجتماعی، مقوله‌ای اساسی و سرنوشت‌ساز به‌شمار می‌آید. صرف‌نظر از اهمیت و حساسیت ذاتی تصمیم‌های راهبردی، تمایز و ویژگی خاص نظام جمهوری اسلامی ایران که به مقتضای ماهیت متفاوت و منحصربه‌فرد، این نظام را در معرض شتاب و شدّت بیشتری از نامعلومی‌ها و پیچیدگی‌ها قرار داده است، باعث شده تصمیمات راهبردی در این نظام از حساسیت بیشتری برخوردار باشد. در چنین شرایطی، الگویی بومی و مبتنی بر ارزش‌ها و آموزه‌های مکتبی ضروری است. (فروتنی و همکاران، 1386: 70) به‌زعم‌ هاریسون و پلتی‌یرا (14) یک تصمیم راهبردی موفقیت‌آمیز تصمیمی است که علی‌رغم محدودیت‌های زمانی، هزینه و محیطی، به حصول اهدافی منتج شود. تصمیمات راهبردی پیچیده‌اند و مستلزم دخالت گروهی از متغیرهای پویا هستند. (عباس‌پور، 1382: 42)<br />
اتخاذ روش مناسب در تصمیم‌های راهبردی، مستلزم داشتن اطلاعات و شناخت راهبردی از محیط داخلی و خارجی نظام است. شناخت راهبردی شناختی است که با معرفی علل و عوامل اصلی داخلی و محیطی (قوّت‌ها، ضعف‌ها، تهدیدها و فرصت‌ها) و چگونگی تعامل آن‌ها در طول زمان، اطلاعات لازم در مورد ساختارها و رفتارهای نظام و محیط مؤثر بر آن را ارائه نماید. الگوی sowt 3 (قوّت، ضعف، فرصت، تهدید) یکی از ابزارهای مهمی است که مدیران بدان‌وسیله، اطلاعات را ارزیابی می‌کنند.<br />
براساس تعامل چهار عامل قوّت، ضعف، فرصت و تهدید، چهار وضعیت زیر حاصل می‌شود:<br />
<p class="b">
1. وضعیت so (قوّت-فرصت):</p>
مدیر در این وضعیت، با استفاده از نقاط قوّت داخلی می‌کوشد از فرصت‌های محیطی بهره‌برداری نماید.<br />
<p class="b">
2. وضعیت wo (ضعف-فرصت):</p>
مدیر در این وضعیت، با بهره‌برداری از فرصت‌های موجود در محیط خارج می‌کوشد نقاط ضعف داخلی را بهبود ببخشد.<br />
<p class="b">
3. وضعیت st (قوّت-تهدید):</p>
مدیر در این وضعیت با استفاده از نقاط قوّت داخلی، اثرات ناشی از تهدیدهای موجود در محیط را کاهش می‌دهد و یا آن‌ها را از بین می‌برد.<br />
<p class="b">
4. وضعیت wt (ضعف-تهدید):</p>
مدیر در این وضعیت، حالت تدافعی به خود می‌گیرد و هدف وی کم کردن نقاط ضعف داخلی و پرهیز از تهدیدهای خارجی است. (فروتنی و همکاران، 1386: 72)<br />
الگوی تصمیم‌گیری راهبردی امام خمینی (رحمه الله) به دلیل حضور در میدان عمل و تصمیم‌گیری در سطوح خرد و کلان راهگشای مدیران جامعه اسلامی در تصمیم‌گیری‌های خطیر است و نسبت به الگوی swot جامع‌تر می‌باشد.<br />
** تصویر:<br />
<br />
ملاحظه می‌شود که اصول و مبانی ارزشی و اعتقادی امام خمینی (رحمه الله) به عنوان اساس و بنیان اصلی تصمیم‌های راهبردی ایشان در رأس هرم تصمیم‌گیری قرار دارد و زیربنای تصمیم‌های امام (رحمه الله) را شکل می‌بخشد که موجب گردید امام (رحمه الله) در سخت‌ترین و بحرانی‌ترین شرایط در کمال آرامش و اطمینان‌خاطر تصمیم بگیرند و اقدام نمایند.<br />
<p class="b">
مقایسه الگوی امام خمینی (رحمه الله) با الگوی swot:</p>
1. الگوی جامع امام خمینی (رحمه الله) سه بُعدی است، در حالی ‌که الگوی swot یک الگوی دوبُعدی است.<br />
2. دو بُعد الگوی swot، شامل شناخت از عوامل داخلی و محیطی است که ترکیب آن‌ها چهار راهبرد اصلی مدل را به دست می‌دهد، در حالی ‌که بُعد شناخت راهبردی در مدل جامع امام (رحمه الله) به تنهایی حاوی هر دو بُعد الگوی swot است.<br />
3. در الگوی swot به مقوله‌ی ارزش‌ها و نقش آن در تصمیم‌گیری راهبردی پرداخته نشده است، در حالی ‌که یک بُعد از ابعاد سه‌گانه‌ی الگوی جامع تصمیم‌گیری امام (رحمه الله) به نقش اصول و مبانی ارزشی و اعتقادی در تصمیم‌گیری اختصاص دارد.<br />
4. الگوی swot به طور مستقیم و صریح به مؤلفه‌ی قدرت تجزیه و تحلیل و پیش‌بینی و نقش آن در تصمیم‌گیری راهبردی پرداخته است، در حالی ‌که این مؤلفه یکی از سه بُعد اصلی الگوی امام (رحمه الله) را تشکیل می‌دهد.<br />
الگوی جامع تصمیم‌گیری راهبردی امام (رحمه الله) حاوی سه رهیافت جدید یعنی رویکردهای فعال، مقتضی و تبدیل تهدید به فرصت می‌باشد که در الگوی swot به آن‌ها اشاره نشده است. ملاحظه می‌شود که الگوی تصمیم‌گیری حضرت امام (رحمه الله) به عنوان یکی از ابعاد مدیریت اسلامی، در مراحل حساس و گوناگون و خطیر بسیار راهگشا و کارآمد بوده است. لازم است ذکر شود در فرآیند تصمیم‌گیری اسلامی، علاوه بر مؤلفه‌های ضروری و کارآمد تصمیم‌گیری در سایر الگوها، دو مؤلفه‌ی اساسی «مشورت» و «توکل» وجود دارد: «وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُتَوَكِّلِینَ». (آل عمران: 159)<br />
مرحوم علامه طباطبایی در ذیل آیه شریفه می‌فرماید: «وقتی که آیه شریفه نازل شد، پیغمبر (صلّی ‌الله ‌علیه ‌و آله ‌و سلم) فرمود که خدا و رسولش بی‌نیاز از مشاوره هستند، ولی آن را در این امّت قرار داد تا رحمتی برای آن‌ها بوده باشد. بنابراین کسی که مشورت کند، رشدی را از دست نداده و کسی که آن را ترک کند، از گمراهی بی‌بهره نخواهد ماند». (علامه طباطبایی، 1364: 122)<br />
توکل بر خداوند قادر و متعال آخرین مرحله از فراگرد تصمیم‌گیری در نظام مدیریت اسلامی است، اما در الگوی مدیریت علمی (15)، عوامل متغیر قابل کنترل و غیرقابل کنترل را با مفاهیم تصمیم‌گیری مبتنی بر عوامل معین و غیرمعین شانس، یا احتمال تقسیم‌بندی می‌کنند که فاقد اعتقاد و توکل بر خداوند است. (رضاپور، 1378: 103)<br />
<p class="b">
8. کنترل و نظارت</p>
یکی از وظایف اساسی مدیریت، نظارت و کنترل است که بدون آن، تحقق اهداف مدیریت امکان‌پذیر نخواهد بود. اصول اساسی و فرآیند و روش‌های کنترل و نظارت در متون رایج مدیریت بیان شده است، اما محتوای این فرایند بیش از هر چیزی تحت تأثیر نگرش حاکم بر اصول مدیریت و ارزش‌های رایج در محیط است. مفهوم و کاربرد کنترل و نظارت سابقه‌ای به قدمت مدیریت دارد، به‌طوری ‌که هرگاه از وظایف مدیریت صحبت شده است، کنترل به عنوان یکی از مهم‌ترین وظایف مدیریت که ضامن اعمال مدیریت اثربخش و کارا و تحقق دیگر اهداف مدیریت است، مطرح شده است. موضوع اصلی، نحوه‌ی اعمال کنترل اثربخش می‌باشد.<br />
پارادایم نوین در مفهوم کنترل سازمانی گذرا از موازین کنترل بیرونی، ابزاری و مستقیم افراد و رسیدن به نظام مبتنی بر استقلال و خودکنترلی است. مدیران به جای اینکه همه‌ی تلاش خود را معطوف به کنترل ابزاری کارکنان نمایند، تلاش می‌کنند در خدمت آنان قرار گیرند و براساس الهام‌گیری از نظام ارزش‌ها و اصول اخلاقی، شکاف عمیق ایجاد شده میان حرف و عمل را پر کنند. (عباس‌پور، 1380: 87)<br />
هرگاه عامل کنترل‌کننده از خارج به درون انسان منتقل گردد، به‌طوری‌که شخص با اختیار و آگاهی به ارزیابی و اصلاح عملکرد خود در قالب استانداردهای مشخص و در جهت اهداف مطلوب بپردازد، خودکنترلی تحقق یافته است. موضوع خودکنترلی به عنوان نوعی کنترل که بدون هزینه‌ها و مشکلات دیگر کنترل می‌تواند بیشترین اثربخشی و کارایی را داشته باشد، به تدریج در نظریه‌های مدیریت مطرح شد. در مکتب کلاسیک، کنترل مورد نظر عبارت است از دیگر کنترلی. در تفکر نئوکلاسیک، حرکت از کنترل‌های مستقیم و شدید به کنترل‌های منعطف و بر مبنای هدف و نتیجه مشاهده شد. با رشد و تکامل تئوری‌های مدیریت، موضوع خودکنترلی جایگاه و اهمیت ویژه‌ای یافت، به‌طوری ‌که در تئوری مدیریت بر مبنای هدف، کنترل عملاً عبارت است از خودکنترلی. (ایران‌نژاد پاریزی، 1378: 153)<br />
هر یک از این نظریه‌ها حاوی نظام ارزشی و فکری خاصی در مورد انسان و مسائل مربوط به آن است و محتوای این فرآیند بیش از هر چیزی تحت تأثیر نگرش حاکم بر اصول مدیریت و ارزش‌های رایج در محیط است. دین مبین اسلام با بیان نگرش خاص خود نسبت به مبادی موضوعه در تئوری‌های مدیریت و با ارزش‌های اصیل خود که مبتنی بر فطرت انسان است، بیشترین تأثیر را در محتوای این فرآیند (کنترل و نظارت) دارد؛ به علاوه با توجه به شمول احکام اسلامی در مرحله‌ی اجتماع و تشکیل حکومت اسلامی توسط رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) که سیره‌ی عملی ایشان مبتنی بر اسلام و انعکاس اعتقادات و ارزش‌های اسلام در صحنه‌ی مدیریت جامعه است، در مرحله‌ی فرآیندها نیز یک نظام کاربردی ارائه می‌دهد که می‌تواند چراغ راه بشریت در زمینه‌ی مدیریت جوامع (از یک سازمان کوچک تا سازمان حکومتی) گردد. (سجادی، 1385: 4)<br />
نظام ارزشی اسلام با تبیین نظارت الهی، ویژگی‌های ممتاز خود که تمامی ابعاد زندگی انسان را در بر می‌گیرد، با در نظر گرفتن زندگی ابدی برای انسان که جزای کامل اعمال انسان را امکان‌پذیر می‌سازد، با بیان تقوا و آثار آن به عنوان مهم‌ترین عامل سعادت انسان، با تکریم انسان و اختیار و آگاهی وی، زمینه‌ی تحقق خودکنترلی در عالی‌ترین سطح در انسان را فراهم می‌سازد و از طرف دیگر، تمهیدات عملی برای تذکر و گرایش به این ارزش‌ها و تحقق آثار آن (از جمله خودکنترلی) در دین اسلام ارائه شده است. البته تحقق این خودکنترلی منوط به هماهنگی اهداف سازمان با نظام ارزشی اسلام می‌باشد که این موضوع در جامعه‌ی اسلامی مفروض در نظر گرفته شده است.<br />
<p class="b">
9. نتیجه‌گیری</p>
پس از آنکه سیاست نظامی آمریکا و غرب در منطقه با شکست مواجه شد، آن‌ها درصدد پرورش و بازسازی علوم انسانی خویش برآمده‌اند تا از طریق تفاهم فرهنگی، سناریوی جدید لابی صهیونیست را در منطقه تحقق بخشند. بنابراین با توجه به شرایط حساس منطقه و وضعیت کنونی علوم انسانی در کشور، تحوّل در این حوزه و به طور خاص، در سطح مدیریت راهبردی، ضرورتی اجتناب ناپذیر است تا از وابستگی به تئوری‌های نظریه‌پردازان غربی که عمدتاً مغایر با مبانی و تفکرات اسلامی است، رهایی یابد. تحقیق انجام شده ضرورت‌های این تحول را بررسی نموده است. یافته‌های تحقیق نشان داد که مدیریت، فعالیتی ارزشی است و نگرش‌ها و زیربنای فکری، کاملاً بر فرآیند مدیریت اثرگذار است. بنابراین در بررسی نظریات مدیریتی ابتدا باید پیش‌فرض‌های نظریه‌پرداز را بشناسیم و نظام ارزشی که براساس آن نظریه‌ای ارائه گردیده است. تمامی مؤلفه‌های مهم و استراتژیک مدیریت مانند هدف‌گذاری، تصمیم‌گیری و کنترل و نظارت که در این مقاله بررسی گردید، تحت تأثیر مفروضات اساسی و اولیه‌ی هر نظام فکری قرار دارد؛ به‌خصوص نگرش نسبت به انسان. ملاحظه می‌شود که وقتی در تفکر نئوکلاسیک، تا حدودی نگرش نسبت به انسان اصلاح و تعدیل می‌شود و علاوه بر تأمین نیازهای مادی، نیازهای عاطفی و روانی انسان نیز مدنظر قرار می‌گیرد، سایر مؤلفه‌های مدیریتی نیز به صورت رشد یافته‌تر مرح می‌گردد. در مدیریت غربی، هدف مدیریت در ارتباط با سودپرستی و اصالت فرد است و این مسئله با نگرش دینی ما تفاوت جوهری دارد. در دیدگاه اسلامی ما، هم به رشد و هدف سازمان، و هم به اهداف گروهی و فردی توجه می‌شود. یعنی اسلام تلفیقی بین سه هدف فردی، گروهی و سازمانی در جهت خداگونه شدن و گام برداشتن در مسیر إلی‌الله ایجاد می‌کند. بنابراین با توجه به ارتباط تنگاتنگ مؤلفه‌های مدیریت و مفروضات فلسفی، نمی‌توان آثار ترجمه‌ای را بدون هرگونه فکر تحقیقی اسلامی، جزء متون دانشگاهی قرار داد. در حالی ‌که می‌توان از پیشرفت‌های غرب استفاده کرد ولی با مبنای قرآنی و اسلامی، و از این طریق زمینه‌ی نشر نظریه‌های اسلامی در حوزه‌های مختلف علوم انسانی و به خصوص مدیریت راهبردی فراهم می‌گردد که وظیفه‌ی ترسیم چشم‌انداز را برعهده دارد و از این طریق به سایر فعالیت‌ها جهت می‌بخشد.<br />
<p class="b">
پی‌نوشت‌ها:</p>
1-دانشجوی دكتری مدیریت آموزشی دانشگاه علامه طباطبایی.<br />
2- استاد دانشگاه علامه طباطبایی.<br />
3- Freeman<br />
4- Hussey<br />
5- pre-planning<br />
6- strategic planning<br />
7- deployment<br />
8- implementation<br />
9- measurement and evaluation<br />
10- Simon<br />
11- Rationality<br />
12- Harold koonts<br />
13- Strategic apex<br />
14- Harrison & polletier<br />
15- منظور از مدیریت علمی در اینجا مجموعه دانش، اطلاعات و یافته‌های محققان و صاحب‌نظران دنیا (عمدتاً کشورهای غربی) است، نه فقط مدیریت منتسب به فردریک تیلور.<br />
<p class="b">
کتابنامه</p>
<p class="b">
الف) کتاب‌ها</p>
1. افجه‌ای، سیدعلی اکبر، 1377، نگرشی بر مدیریت اسلامی، تهران، نشر سازمان تبلیغات اسلامی.<br />
2. ایران‌نژاد پاریزی، مهدی، 1378، روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی، تهران، مؤسسه تحقیقات و آموزش مدیریت.<br />
3. باقریان، محمد، عابدی جعفری، حسن؛ و همکاران، 1380، تصمیم‌گیری حکیمانه در رویکردی به الگوسازی در مدیریت، تهران، مرکز آموزش مدیریت دولتی.<br />
4. جی‌ام -شفریفتز وجی- استیون اوت، 1387، تئوری‌های سازمان: اسطوره‌ها، ترجمه: دکتر علی پارسائیان، تهران، نشر ترمه.<br />
5. حسن‌زاده، رضا؛ رضایی، 1390، علوم انسانی و امنیت ملّی.<br />
6. دشتی، محمد، 1379، نهج‌البلاغه، قم، انتشارات تهذیب.<br />
7. ریچارد اسکات، 1389، سازمان‌ها: سیستم‌های عقلایی، طبیعی و باز، ترجمه: دکتر حسن میرزایی اهر نجاتی، تهران، نشر سمت.<br />
8. علاقه‌بند، علی، 1371، مقدمات مدیریت آموزشی، تهران، نشر سمت.<br />
9. طباطبایی، سید محمد حسین، 1364، تفسیر المیزان، ج4، ترجمه: صالحی کرمانی و همکاران، قم، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی.<br />
10. علی احمدی، علی‌رضا؛ احمدی، حسین، 1383، مبانی و اصول مدیریت اسلامی، تهران، نشر تولید دانش.<br />
11. فرهادیان، رضا، 1378، مبانی تعلیم و تربیت در قرآن و احادیث، قم، دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم.<br />
12. مصباح یزدی، محمدتقی، 1377، پیش درآمدی بر مدیریت اسلامی، قم، دفتر انتشارات اسلامی.<br />
<p class="b">
ب) مقاله‌ها</p>
1. تولایی، روح‌الله، 1387، روش‌شناسی تحقیق در رهبری و مدیریت اسلامی، فصلنامه‌ی مطالعات مدیریت، شماره 20، www.foeac.ir.<br />
2. سجادی، سیدعلی، 1385، خودکنترلی در نظام کنترل و نظارت اسلامی، فصلنامه اندیشه صادق، شماره 23.<br />
3. صوفی، منصور، 1382، موج چهارم گفتمان مدیریت هزاره سوم و پارادایم در حال تکوین مدیریت، مجله تعاون، شماره 145.<br />
4. عباس‌پور، عباس، 1382، شأن تصمیم‌گیری در مدیریت، مجله‌ی کمال مدیریت، شماره 2 و3.<br />
5. عباس‌پور، عباس، 1380، از کنترل بیرونی تا خود کنترلی، پیام مدیریت، شماره 1.<br />
6. علوی، سیدعلی، 1386، درآمدی بر تأثیر مؤلفه‌های فرهنگ اسلامی بر تصمیم‌گیری اندیشه مدیریت، شماره 1.<br />
7. فروتنی، زهرا؛ عابدی جعفری، حسن؛ و همکاران، 1386، طراحی و مقایسه‌ی الگوی تصمیم‌گیری راهبردی امام خمینی (رحمه الله) با برخی الگوهای تصمیم‌گیری راهبردی در مدیریت نوین، فصلنامه‌ی دانش مدیریت، شماره 76.<br />
8. نجات‌بخش، علی؛ شهریاری، بهاره، 1388، مقایسه‌ی ویژگی‌های مدیریت از دیدگاه قرآن کریم با مدیریت از دیدگاه تئوری‌های غربی، فصلنامه تخصصی پژوهش‌های میان رشته‌ای قرآنی، شماره 2.<br />
9. نقی‌پور، جعفری؛ رضائیان، نیکوکار؛ حسین تاش و جعفری، 1375، میزگرد مدیریت اسلامی، نشریه‌ی معرفت، شماره 17.<br />
10. رضاپور، یوسف، 1378، الگوی تصمیم‌گیری در مدیریت علمی و مدیریت اسلامی، قابل دسترسی در: Noormags.com.<br />
11. عروقی، مرضیه و محمدجواد، 1390، وضعیت علوم انسانی در دانشگاه‌ها از منظر مقام معظم رهبری، قابل دسترسی در: http://www.rasekhoon.net.<br />
<p class="b">
ج) منابع لاتین</p>
1. Bolman,L.G, and DEAL, T.E.(1984).Modern approaches to understanding and managing organizations. Sanfrancisco:jossey- Bass.<br />
2. Koontz.H(1961),the management theory jungle.<br />
3. Academy of management journal,<br />
4. Simon, HerbertA.(1960) the new science of management Decision. Harpar&Row. new York.<br />
5. Harold koonts Cyril o donnell,Heinz weihrich (1984).management. & Edition.<br />
6. chandler,Alfred d.,jr(l962) strategy and structure:Cambridge,mass:M.I.T.press<br />
7. 6-Hussey, D. E. E. (2012). Strategic Management: From Theory to Implementation. Routledge.<br />
8. Freeman, R. E. (2010). Strategic management: A stakeholder approach. Cambridge University Press.<br />
9. Veltz, S. (2012). Strategic Management for Senior Leaders: A Handbook for Implementation. General Books LLC.<br />
منبع مقاله: جمعی از نویسندگان؛ (1394)، مجموعه مقالات نخستین کنگره‌ی بین‌المللی علوم انسانی اسلامی (جلد 3)، تهران: انتشارات آفتاب توسعه، چاپ اول.<br />
<span class="p_zam1">منبع مقاله : </span><br />
<span class="p_zam">جمعی از نویسندگان؛ (1394)، مجموعه مقالات نخستین کنگره‌ی بین‌المللی علوم انسانی اسلامی (جلد 3)، تهران: انتشارات آفتاب توسعه، چاپ اول </span></div>
<br />
<br />
<br />
</div>
<p>
</p>
ارسال نظر
با تشکر، نظر شما پس از بررسی و تایید در سایت قرار خواهد گرفت.
متاسفانه در برقراری ارتباط خطایی رخ داده. لطفاً دوباره تلاش کنید.
