از ادعا تا واقعیت

بررسی تطبیقی توافق وین و  لوزان و بررسی مستند و مصداقی عبور از خط قرمز نظام در توافق هسته‌ای وین

 

مقدمه:

با فروکش کردن هیجانات اولیه ناشی از جمعبندی توافق جامع هسته ای در وین، اینک وقت آن رسیده است که با دقت، به محتوای توافق و وجود توازن فی مابین داده ها و ستانده ها پرداخته شود تا طبق دستور رهبری معظم انقلاب، این جمعبندی در مجاری قانونی آن مورد بررسی و تصویب قرار گیرد. قبل از پرداختن به این مهم، لازم است ابتدا مروری داشته باشیم به کلیات توافق از دیدگاه عبور از خطوط قرمزی که رهبری معظم در طول مذاکرات ترسیم نموده اند. این خطوط قرمز یا معیارها، تضمین کنندة توازن در داده ها و ستانده ها می باشد.

اگرچه لیست خطوط قرمز اعلامی به بیش از سی عنوان میرسد، اما این نوشتار فقط به مقایسة محتوای متن اعلام شده با آنچه که حضرت آقا خواستار رعایت آنها در متن شده بودند می پردازد. این خواسته ها، هم جنبه های فنی و هم جنبه های حقوقی را پوشش میدهد. علاوه بر جنبه های فنی و حقوقی، خطوط قرمز فرامتنی بسیاری نیز وجود دارد که فعلا به تشریح آنها نمی پردازیم و نیاز به مقالات مستقلی دارد.

توجه داشته باشیم که برای تشریح و مقایسة هر بند از خطوط قرمز با متن توافق یا جمع بندی، فقط تعدادی نمونه از خود متن ذکر شده است. بررسی کامل متن و نقدِ کل متن فعلاً مورد نظر نیست. این نوع بررسی، نیاز به گزارش مستقل دیگری دارد. به عبارت دیگر بررسی کاملِ  حقوقی و فنی و نقاط ضعف و قوت آن، موضوع جداگانه ای بوده و ماموریت این نوشته نیست و احتمالاً یک کتاب خواهد شد.

گزارش زیر، ابتدا لیست خطوط قرمز احصا شده از بیانات رهبری معظم را در دو قسمتِ مربوط به متن یا محتوای توافق و فرامتنی عنوان نموده و سپس به مقایسة معیارها یا خطوط قرمز با متن منتشره از جمعبندیِ وین میپردازد. نتیجه گیری نیز در انتهای گزارش تقدیم میشود.

 

الف- لیست خطوط قرمز مربوط به متن:

اهم خطوط قرمزِ مورد توجه و بررسی به شرح زیر میباشد:

1. مخالفت با موکول کردن هر اقدامی به گزارش آژانس (راستی آزمائی آژانس)
2. مخالفت با بازرسی های غیر متعارف،
3. روابط آژانس بین المللی انرژی اتمی با ایران بصورت متعارف و غیر فوق العاده باشد.
4.  عدم بازرسی از مراکز نظامی
5. عدم مصاحبه یا بازجوئی از شخصیتهای ایران
6. شناسائی حق غنی سازی و رفتار متعارف با ایران
7. عدم پذیرش محدودیتهای بلند مدت (10 و 12 ساله و بیشتر)
8.  مخالفت با زمانهای 15 و 25 ساله برای اتمام برخی موضوعات
9. لغو کلیه تحریمهای اقتصادی، مالی و (نه تعلیق)
10.  لغو تحریمها هنگام امضای موافقتنامه و منوط نشدن به اجرای تعهدات ایران
11. ادامة کار تحقیق و توسعه و عدم پذیرش محدودیت
12. حفظ تشکیلاتی مانند«فردو» که دشمن قادر به تخریب آن نیست و برایش غیر قابل دسترسی است.
13. حفظ راکتور آب سنگین اراک و تاسیسات تولید آب سنگین اراک و باز فراوری
14. حفظ تشکیلات نطنز برای غنی سازی صنعتی
15. تأمین نیاز قطعی کشور در زمینه ظرفیت غنی‌سازی به میزان 190 هزار سو.
16. عدم کاهش ذخیره و خارج نشدن مواد غنی سازی شده از کشور
17. شفاف و غیر قابل تفسیر بودن
18. برگشت پذیر بودن تعهدات ایران

موارد استخراجی از نظرات منتقدین:

1. تضمین انجام تعهدات طرف مقابل، نظارت بر آن و روش حل اختلاف
2. عدم تایید رسمی قطعنامه های سازمان ملل که تاکنون تصویب شده است.

 

ب- لیست خطوط قرمز آرمانی و فرامتنی:

1. دفاع از اقتدار و هیبت جمهوری اسلامی ایران  (در مطلب مستقلی تحت عنوان "شکستن اقتدار و هیبت بین المللی ایران، اولین نتیجة وادادگی هسته ای" بصورت مشروح توضیح داده شده است).
2. عدم تامین امنیت اسرائیل ( در مطلب مستقلی تحت عنوان "مکتب امام خمینی (ره) و مذاکره نیابتی با صهیونیسم برای توافق هسته ای" بحث کاملی انجام شده است).
3. عدم مذاکره زیر شبح تهدید ( در مطلب مستقلی تحت عنوان "مذاکره زیر شبح جنگ نیابتی، چگونه سیاستهای دولت یازدهم ما را به جنگ نزدیک کرد" در نشریة نه دی، به صورت مفصل توضیح داده شده است).
4. حرکت علمی هسته‌ای به هیچ وجه نباید متوقف یا حتی کند شود.
5. کسی حق معامله بر روی دستاوردهای هسته‌ای را ندارد و کسی هم این کار را انجام نخواهد داد.
6. مذاکره کنندگان کشورمان نباید هیچ حرف زوری را از طرف مقابل قبول کنند.
7. عزت، احترام، منافع و پیشرفت ایران باید حفظ گردد.
8. مسئولان تا سطح وزارت خارجه تماس‌ها،‌ نشست‌ها و مذاکراتی داشته باشند.
9. تا دشمنی آمریکایی‌ها و اظهارات خصمانه‌شان درباره ایران ادامه دارد، تعامل با آنها نیز هیچ وجهی ندارد.
10. این مذاکرات فقط در مورد مسائل هسته‌ای است و لاغیر
11. رعایت اصل نرمش قهرمانانه
12. محرمانه نداریم. ضرورت اعلام فکت شیت

 

              ج- مقایسه خطوط قرمز مربوط به متن با متن برجام:

1. مخالفت با موکول کردن هر اقدامی به گزارش آژانس (راستی آزمائی آژانس)

موارد زیر مستقیماً از متن برجام استخراج شده است. در برخی موارد متن انگلیسی نیز ضرورتاً اضافه شده است:

• بند 10 مقدمه: "از آژانس بین‏‌المللی انرژی اتمی خواسته خواهد شد تا نسبت به اقدامات داوطلبانه مرتبط با هسته‌ای به نحو مورد توافق در این برجام، نظارت و راستی آزمایی کند. از آژانس درخواست خواهد شد که به طور منظم به شورای حکام و آنگونه که در این برجام مقرر شده است به شورای امنیت اطلاع رسانی کند".
•  

The International Atomic Energy Agency (IAEA) will be requested to monitor and

verify the voluntary nuclear-related measures as detailed in this JCPOA. The

IAEA will be requested to provide regular updates to the Board of Governors,

and as provided for in this JCPOA, to the UN Security Council

 

 

• بند 14 بخش C :  "ایران «نقشه راه برای رفع ابهام از مسائل مورد اختلاف حال و گذشته» مورد توافق با آژانس، شامل ترتیباتی برای پرداختن به مسائل مورد نگرانی حال و گذشته‏ مربوط به برنامه هسته‌ای‏ ایران مندرج در ضمیمه گزارش مورخ 8 نوامبر 2011 آژانس (GOV/2011/65)، را کاملاً اجرا خواهد کرد".
• بند 18 بخش تحریمها: "قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد که برجام را تایید خواهد کرد، ..... همزمان با اجرای اقداماتِ توافق شده‏ مرتبط با هسته‌ای توسط ایران، راستی‏ آزمایی شده‏ توسط آژانس، به نحو مشخص شده در پیوست 5 لغو خواهد کرد".
• بند 19 بخش تحریمها: "اتحادیه اروپایی همه مفاد «مقررات اتحادیه اروپایی» را....، به نحو مشخص شده در پیوست 5، که توسط آژانس راستی آزمایی شده باشد، لغو خواهد کرد".

بررسی:

1-موارد فوق هیچ تفاوتی با متن لوزان ندارد.

2-لغو تحریمها به گزارش آژانس منوط شده  و با خط قرمز اعلامی هیچ قرابتی ندارد.

 

1. مخالفت با بازرسی های غیر متعارف

• بند 15 بخش C: "ایران به آژانس اجازه خواهد داد که بر اجرای اقدامات داوطلبانه فوق الذکر برای دوره‌های زمانی مربوطه و نیز اجرای تدابیر شفافیت ساز به شرح مندرج در این برجام و پیوست‌های آن نظارت کند. این اقدامات شامل: حضور بلندمدت آژانس در ایران؛ نظارت آژانس بر کنسانتره سنگ معدن اورانیوم تولیدی توسط ایران در همه کارخانه‌های تغلیظ سنگ معدن اورانیوم به مدت 25 سال؛ نظارت و مراقبت در مورد روتورزها و بیلوزهای سانتریفیوژ به مدت 20 سال؛ استفاده از فنآوری‌های مدرن تائید شده و گواهی شده توسط آژانس از جمله دستگاه سنجش میزان غنی‏ سازی به صورت مستقیم و مهر و موم‌های الکترونیک و یک سازوکار قابل اتکا برای اطمینان از رفع سریع نگرانی‌های آژانس در زمینه دسترسی به مدت 15 سال، به شرح مندرج در پیوست 1 ".

بررسی:

1. تفاوتی با لوزان نکرده است. البته بیشتر تشریح شده است.
2. درخواستهای فوق، فراتر از پروتکل الحاقی است.

 

1. روابط آژانس بین المللی انرژی اتمی با ایران بصورت متعارف و غیر فوق العاده باشد.

• بند 13 بخش C: "ایران، منطبق با  اختیارات مربوطه‏ رئیس جمهور و مجلس (پارلمان)، وفق ماده 17 (ب) پروتکل الحاقی به موافقتنامه جامع پادمان خود، این پروتکل را به صورت موقتی اجراء و اقدام به تصویب آن در چارچوب زمانی پیش بینی شده در پیوست 5 کرده، و کد 1/3 اصلاحی ترتیبات فرعی بر موافقتنامه پادمان خود را به طور کامل اجرا خواهد کرد".

بررسی:

1. خط قرمز رهبری معظم به معنی عدم پذیرش پروتکل الحاقی است. بند فوق صریحاً آنرا پذیرفته است.
2. کد اصلاحیِ 1/3 نیز یک تعهد اضافه است.
3. اجرای موقتی و داوطلبانه پروتکل الحاقی مخالف قوانین مصوب مجلس است.

 

1. عدم بازرسی از مراکز نظامی

الف: پذیرش پروتکل الحاقی به معنی دسترسی به کلیة مراکز مشکوک می باشد. در متن برجام این موضوع تصریح شده است:

• بند 74 در بخش دسترسی :
•  

In line with normal international safeguards practice, such requests will not be aimed at interfering

with Iranian military or other national security activities, but will be exclusively for

resolving concerns regarding fulfilment of the JCPOA commitments and Iran's other

non-proliferation and safeguards obligations. The following procedures are for the

purpose of JCPOA implementation between the E3/EU+3 and Iran and are without

prejudice to the safeguards agreement and the Additional Protocol thereto.

 

• بند 76
•  

If Iran’s explanations do not resolve the IAEA’s concerns, the Agency may request

access to such locations for the sole reason to verify the absence of undeclared nuclear

materials and activities or activities inconsistent with the JCPOA at such locations.

 

 

ب: مساله PMD تحت عنوان PPI  ( Past and Present Issues of Concern) در بند 66 برجام به شرح زیر آورده شده است:

 

Iran will complete all activities as set out in paragraphs 2, 4, 5, and 6 of the “Roadmap

for Clarification of Past and Present Outstanding Issues”, as verified by the IAEA in its

regular updates by the Director General of the IAEA on the implementation of this

Roadmap.

 

 ج: تعهدات ایران، به نقشة راه توافق شده با آژانس (که قبل از جمعبندی انجام شده) ارجاع داده شده است. در این نقشة راه آورده شده است:

"آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ایران بر روی ساز و کار جداگانه‌ای که به آن‌ها اجازه می‌دهد موضوعات حل‌نشده باقی ‌مانده را، آنطور که در ضمیمه گزارش 2011 مدیر کل (GOV/2011/65) آمده، پاسخ گویند".

"ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر سر ساز و کار جداگانه‌ای در خصوص موضوع پارچین توافق کردند".

بررسی:

1. تصریح بر حل مسالة ابعاد احتمالی نظامی فعالیت های هسته ای و تاکید بر ضرورت بازرسی از هر مکانی که نیاز باشد و درخواست شود، به معنی بازرسی از مراکز نظامیِ مشکوک به فعالیتهای هسته ای است.
2. اگرچه در نقشة راه، آژانس موظف شده است تا پایان سال گزارشی بدهد. اما این به معنی تعهد بر بسته شدن پرونده نیست.
3. توافق بر سر بازدید از پارچین، یک نمونه از بازدید از مراکز نظامی است.
4. سخنان آقای اوباما و جان کری بعد از جمعبندی وین، برداشت فوق را تایید میکند. اوباما میگوید:

"در نتيجه اين توافق بازرسان خواهند توانست به هر مکان مشکوک در داخل ايران دسترسي داشته باشند. آژانس بين المللي انرژي اتمي مسئول اين بازرسي هاست. اين آژانس به هر جا و هر زمان که لازم باشد دسترسي خواهد داشت. اين شرط دائمي خواهد بود. آژانس همچنين به توافقي با ايران دست يافته است که دسترسي لازم را براي تکميل تحقيقات خود درباره ابعاد احتمالي نظامي تحقيقات هسته اي ايران در گذشته پيدا خواهد کرد".

جان کری گفته است:

"توافق ایران و آژانس برای پاسخ دادن به مسئله ابعاد احتمالی نظامی، تهران را ملزم می کند که ظرف سه ماه به سوالات درباره پی ام دی پاسخ دهد و این برای کاهش تحریم ها ضروری و بنیادین است و تا زمانیکه ایران توافق را اجرا نکند، تحریم ها علیه این کشور لغو نخواهد شد".

 

1. عدم مصاحبه یا بازجوئی از شخصیتهای ایران

مورد مشخصی در متن برجام پیدا نشد اما میتواند در چارچوب قبول پروتکل الحاقی و ساز و کار جداگانه ای که در نقشة راه اشاره شده است در خواست شود.

 

1. شناسائی حق غنی سازی و رفتار متعارف با ایران

بند 4 مقدمه: "اجرای موفقیت آمیز این برجام ایران را قادر خواهد کرد تا به طور کامل حق خود بر انرژی هسته‌ای جهت مقاصد صلح آمیز را طبق مواد ذیربط معاهده عدم اشاعه هسته‌ای و همسو با تعهداتش در آن سند استیفاء کند و در نتیجه با برنامه هسته‌ای ایران همچون برنامه هر دولت دیگر غیر دارنده سلاح‌های هسته‌ای عضو معاهده عدم اشاعه رفتار خواهد شد."

 

Successful implementation of this JCPOA will enable Iran to fully enjoy its right

to nuclear energy for peaceful purposes under the relevant articles of the

nuclear Non-Proliferation Treaty (NPT) in line with its obligations therein, and

the Iranian nuclear programme will be treated in the same manner as that of

any other non-nuclear-weapon state party to the NPT.

بررسی:

مفاد توافق می گوید که فقط پس از اجرای موفقیت آمیز این توافقنامه (که 10 سال طول خواهد کشید)، ایران میتواند مانند سایر کشورهای عضو NPT ، حق استفاده از انرژی صلح آمیز هسته ای ( و نه حق غنی سازی) را داشته باشد. امروز این توافق بصورت حقوقی حق غنی سازی برای ایران قائل نیست اگرچه اجازه داده است تعدادی سانتریفیوژ کهنه داشته باشیم.

 

1. عدم پذیرش محدودیتهای بلند مدت (10 و 12 ساله و بیشتر)

بند 14 مقدمه: "این قطعنامه شورای امنیت، همچنین لغو تمامی مفاد وضع شده وفق قطعنامه‌های قبلی شورای امنیت از روز اجرا، ایجاد برخی محدودیت‌های خاص و خاتمه بررسی موضوع هسته‌ای ایران توسط شورای امنیت سازمان ملل 10 سال پس از روز توافق برجام را مقرر خواهد کرد".

 

This UN Security Council resolution will also provide for

the termination on Implementation Day of provisions imposed under previous

resolutions; establishment of specific restrictions; and conclusion of

consideration of the Iran nuclear issue by the UN Security Council 10 years after

the Adoption Day.

بررسی:

تاکید بر 10 سال تا خاتمة محدودیتها مخالف معیارها تصریحی نظام است.

 

1. مخالفت با زمانهای 15 و 25 ساله برای اتمام برخی موضوعات

• بند 5 بخش A : "ایران بر اساس برنامه بلندمدت خود، برای 15 سال، فعالیت‌های مرتبط با غنی‏ سازی اورانیوم، از جمله تحقیق و توسعه‏ تحت نظارت پادمانی خود را صرفاً در تاسیسات غنی‏ سازی نطنز انجام خواهد داد، سطح غنی‏ سازی اورانیوم خود را تا سقف 67/3 درصد نگه خواهد داشت، و در فردو، از هرگونه غنی‏ سازی اورانیوم و تحقیق و توسعه غنی‏ سازی اورانیوم و از نگاهداری هرگونه مواد شکافت‏ پذیر خودداری خواهد ورزید". 
• "طی این مدت پانزده سال و همچنان که ایران به طور تدریجی به سمت رسیدن به استانداردهای بین‏‌المللی کیفیت برای سوخت تولیدی در ایران حرکت می‏‌کند، ذخایر اورانیوم خود را ...."
• بند 15 بخش C : "ایران به آژانس اجازه خواهد داد که بر اجرای اقدامات داوطلبانه فوق الذکر برای دوره‌های زمانی مربوطه و نیز اجرای تدابیر شفافیت ساز به شرح مندرج در این برجام و پیوست‌های آن نظارت کند. این اقدامات شامل: حضور بلندمدت آژانس در ایران؛ نظارت آژانس بر کنسانتره سنگ معدن اورانیوم تولیدی توسط ایران در همه کارخانه‌های تغلیظ سنگ معدن اورانیوم به مدت 25 سال؛ نظارت و مراقبت در مورد روتورزها و بیلوزهای سانتریفیوژ به مدت 20 سال؛ استفاده از فنآوری‌های مدرن تائید شده و گواهی شده توسط آژانس از جمله دستگاه سنجش میزان غنی‏ سازی به صورت مستقیم و مهر و موم‌های الکترونیک و یک سازوکار قابل اتکا برای اطمینان از رفع سریع نگرانی‌های آژانس در زمینه دسترسی به مدت 15 سال، به شرح مندرج در پیوست1 ".
• "ایران به مدت 15 سال وارد بازفرآوری یا ساخت تاسیسات قادر به بازفرآوری سوخت مصرفی، یا فعالیت‌های تحقیق و توسعه‏ بازفرآوری که منتج به ایجاد قابلیت بازفرآوری سوخت مصرفی شود، نشده و پس از این مدت نیز قصد چنین کاری را ندارد."

بررسی:

تخلف از خط قرمز اعلامی واضح است.

 

1. لغو کلیه تحریمهای اقتصادی، مالی و بانکی  (نه تعلیق)

بند 5  مقدمه: "این برجام موجب برداشته شدن جامع کلیه تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد و همچنین تحریم‌های چندجانبه و ملی مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران و نیز شامل گام‌هایی برای ایجاد دسترسی در حوزه‌های تجارت، فناوری، مالی و انرژی خواهد شد".

 

This JCPOA will produce the comprehensive lifting of all UN Security Council

sanctions as well as multilateral and national sanctions related to Iran’s nuclear

programme, including steps on access in areas of trade, technology, finance and

energy.

 

• بند 31 بخش تحریم: "منطبق با زمان بندی مشخص شده در پیوست 5، اتحادیه اروپایی و دولتهای عضو آن اجرای (Implementation) اقدامات قابل اعمال نسبت .... را متوقف خواهد کرد. منطبق با زمان بندی تعیین شده در پیوست 5، ایالات متحده برخی نهادها و افراد موردنظر را از فهرست SDN و برخی نهادها و افراد مورد نظر را از فهرست Foreign Sanctions Evaders خارج خواهد کرد که تفصیل آن در پیوست 2 و ملحقات آن آمده است"
• بند 17 بخش C: "ایران با کانال خریدی که جزئیات آن در این برجام، به شرح مندرج در پیوست 5، آمده و مورد تایید قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل خواهد بود همکاری کرده و مطابق آن عمل خواهد کرد".
• .....

بررسی:

1. برجام موجب لغو تحریمها یعنی لغو حقوقی کلیه قوانین نمی شود بلکه فقط فعلاً برداشته میشود.
2. برجام فقط تحریمهای مربوط به برنامة هسته ای را در بر دارد و نه کل تحریمها را.
3. فقط اجرای تعهدات اروپا متوقف می شود نه لغو تحریمها

 

1. لغو تحریمها هنگام امضای موافقتنامه ( نه مرحله ای، نه بعداً) و سایر تحریمها در فواصل معقول و منوط نشدن لغو تحریمها به اجرای تعهدات ایران

• بند 18 بخش تحریمها: "قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد که .... همزمان با اجرای اقداماتِ توافق شده‏ مرتبط با هسته‌ای توسط ایران، راستی‏ آزمایی شده‏ توسط آژانس، به نحو مشخص شده در پیوست 5 لغو خواهد کرد".
• بند 19 بخش تحریم: "اتحادیه اروپایی همه مفاد «مقررات اتحادیه اروپایی» را....که توسط آژانس راستی آزمایی شده باشد، لغو (تعلیق) خواهد کرد."
• بند 20 بخش تحریم: "اتحادیه اروپایی 8 سال پس از روز توافق برجام یا زمانی که آژانس به نتیجه‏ گیری گسترده‏‌تر رسیده باشد که تمام مواد هسته‌ای در ایران در فعالیت‌های صلح آمیز باقی می‌ماند، هرکدام که زودتر حاصل شود، تمامی مفاد «مقررات اتحادیه اروپایی» را که تحریم‌های مرتبط با عدم اشاعه را اجرایی می‌سازد، از جمله فهرست‌های اسامی، لغو خواهد کرد".
• بند 21 بخش تحریم: "ایالات متحده منطبق با این برجام اعمال تحریم‌های مشخص شده در پیوست 2 را با اثربخشی همزمان با اجرای اقداماتِ توافق شده‏ مرتبط با هسته‏‌ای توسط ایران به نحو مشخص شده در پیوست 5، که توسط آژانس راستی آزمایی شده باشد، متوقف ساخته (Cease) و به این توقف ادامه خواهد داد".
• بند 22 بخش تحریم: "هشت سال پس از روز توافق، یا در زمانی که آژانس به نتیجه گیری گسترده‌تر خود مبنی بر اینکه مواد هسته‌ای در ایران در فعالیت‌های صلح آمیز باقی می‌ماند، هرکدام که زودتر باشد، ایالات متحده اقدام قانونی مقتضی را برای لغو، یا تغییر به منظور اجرایی کردن لغو تحریم‌های مشخص شده در پیوست 2 در خصوص دستیابی به اقلام و خدمات مرتبط با هسته‌ای برای فعالیت‌های هسته‌ای مندرج در این برجام، منطبق با رویکرد ایالات متحده نسبت به سایر دولت‌های غیردارنده‏ سلاح هسته‌ای تحت معاهده عدم اشاعه پی خواهد گرفت".
• بند 24 بخش تحریم: "اتحادیه اروپایی، کشورهای آلمان، انگلیس و فرانسه و نیز ایالات متحده فهرست کامل و جامعی از تحریم‌ها یا اقدامات محدودیت ساز مرتبط با هسته‏‌ای را مشخص می‏‌کنند و آنها را منطبق با پیوست 5 برخواهد داشت (Lift)."
• بند 25 بخش تحریم: "چنانچه قانونی در سطح ایالتی یا محلی در ایالات متحده مانع از اجرای لغو تحریم‏‌های مشخص شده در این برجام شود، .... ایالات متحده به طور فعال، مقامات در سطح ایالتی یا محلی را تشویق خواهد کرد که تغییرات در سیاست ایالات متحده منعکس شده در لغو تحریم‏‌های وفق این برجام را در نظر داشته و از اقداماتی که با این تغییر در سیاست همخوانی ندارد، خودداری کنند".
• بند 31 بخش تحریمها: "منطبق با زمان بندی مشخص شده در پیوست 5، اتحادیه اروپایی و دولتهای عضو آن اجرای اقدامات قابل اعمال نسبت به افراد و نهادهای فهرست شده، از جمله بانک مرکزی ایران و سایر بانک‌ها و موسسات مالی ایرانی را به نحو تفصیل یافته در پیوست 2 و ملحقات آن اجرای تحریمها را متوقف خواهد کرد. منطبق با زمان بندی تعیین شده در پیوست 5، ایالات متحده برخی نهادها و افراد موردنظر را از فهرست SDN و برخی نهادها و افراد مورد نظر را از فهرست Foreign Sanctions Evaders خارج خواهد کرد که تفصیل آن در پیوست 2 و ملحقات آن آمده است".
•  قبول بازگشت پذیری تحریمها:  "ایران موافقت کرد در صورت عدم اجرای توافقنامه فراگیر با کشورهای 1+5  تحریم های بین المللی طی مدت 65 روز از سر گرفته شوند".
• ......

بررسی:

1. تحریمهای سازمان ملل، اروپا و آمریکا بعد از راستی آزمائی فقط تعلیق یا برداشته (Lift) میشود نه لغو در هنگام امضای توافق.
2. جالب است که در لوزان، لغو تحریمهای هسته ای اروپا بدون راستی آزمائی بوده و در وین راستی آزمائی اضافه شده است.
3. تحریمهای اروپا و آمریکا بعد از 8 سال یا تایید آژانس که تمام مواد هسته ای ایران در فعالیتهای صلح آمیز باقی خواهد ماند لغو میشود.
4. دولت آمریکا حتی نسبت به تحریمهای ایالات هم تعهدی نمیدهد و تنها آنها را تشویق (Encourage) به اجرای توفق میکند!!
5. تعهدات طرف مقابل در مورد تحریمها برگشت پذیر است و ما اینرا تصریحاً قبول کرده ایم.
6.  برای خرید اقلامِ با کاربر دوگانه، بایستی از یک کمیسیون اجازه بگیریم. یعنی هزاران خرید بایددر صف بررسی بمانند و این موضوع به معنای تحریم جدید است

 

1. ادامه کار تحقیق و توسعه و عدم پذیرش محدودیت

• بند 3 بخش A : "تحقیق و توسعه غنی‏ سازی ایران با اورانیوم برای مدت 10 سال شامل صرفاً ماشین‌های IR-4، IR-5، IR-6 و IR-8 به نحو تشریح شده در پیوست 1 خواهد بود".
• "ایران به نحو مشخص شده در پیوست یک در سایر فناوری‏‌های جداسازی ایزوتوپ برای غنی‏ سازی اورانیوم وارد نخواهد شد."
• "ایران به تست دستگاه‏‌های IR-6 و IR-8 ادامه خواهد داد و در میانه سال هشتم، تست تا سی دستگاه ماشین IR-6 و IR-8 را به نحو مشخص شده در پیوست 1 آغاز خواهد کرد".
• بند 4 بخش A : "از پایان سال هشتم و به نحو مندرج در پیوست 1، ایران آغاز به ساخت تعداد مورد توافقی از دستگاه‌های سانتریفیوژ IR-6 و IR-8 بدون روتورز کرده و تمامی دستگاه‌های تولید شده را در نطنز، تا زمانی که بر اساس برنامه بلندمدت ایران مورد نیاز واقع شوند، تحت نظارت مستمر آژانس انبار خواهد کرد".
• بند 5 بخش A : "ایران بر اساس برنامه بلند مدت خود، برای 15 سال، ... در فردو، از هرگونه غنی‏ سازی اورانیوم و تحقیق و توسعه غنی‏ سازی اورانیوم و ..... خودداری خواهد ورزید". 
• بند 16 بخش C : "ایران به فعالیت‌هایی که به توسعه تجهیزات انفجاری هسته‌ای می‌تواند منجر شود، شامل فعالیت‌های متالورژی اورانیوم و پلوتونیوم به نحو مشخص شده در پیوست 1، از جمله در سطح تحقیق و توسعه، مبادرت نخواهد کرد".
• بند 32 بخش G: "فقط تستهای مکانیکی بر روی دو دستگاه از هر نوع از سانتریفیوژهای IR-2m,IR-4,IR-5,IR-6, IR-6s, IR-7 , IR8 انجام خواهد شد".
•  

Mechanical testing on up to two single centrifuges for each type will be carried out only

on the IR-2m, IR-4, IR-5, IR-6, IR-6s, IR-7 and IR-8.

 

• بندهای 33 تا 43 بصورت خلاصه میگوید:

"امکان ادامة کار با آبشار 164 تائی از نوع  IR-2m  و IR-4 تا نوامبر 2015، ادامة تست IR-4 تا 10 ماشین برای 10 سال! اماکن تست فقط یک عدد IR-5 در طول 10 سال، تست فقط یک عدد IR-6 و یک عدد IR-8 شروع تست تا 30 عدد یک سال و نیم قبل از ده سال! و....."

بررسی:

1. هم اکنون ایران 1008 عدد IR-2m دارد که مراحل تست را پشت سر گذاشته است. بذل و بخشش برای اجرای تست یک آبشار تا نوامبر امسال بی معنی است.
2. برنامة ارائه شده برای تحقیق و توسعه تنها نامی از تحقیق و توسعه دارد. تست یک عدد از هر نوع آنهم فقط اجازة تست مکانیکی و... تنها شکلی از تحقیق و توسعه خواهد داشت و عملاً تبلیغاتی است. بعد از ده سال که دنیا مثل برق پیشرفت کرده است، ما در ابتدای کار هستیم.

 

1. حفظ تشکیلاتی مانند«فردو» که دشمن قادر به تخریب آن نیست و برایش غیر قابل دسترسی است.

بند 6 از بخش A :

• "ایران تأسیسات فردو را به یک مرکز هسته‌ای، فیزیک و فنآوری تبدیل خواهد کرد.... 1044 ماشین IR-1 در قالب 6 آبشار در یک بال در تاسیسات فردو باقی خواهد ماند. دو عدد از این آبشارها به همراه زیرساخت های مربوطه بدون اورانیوم به چرخش ادامه خواهد داد و  از جمله از طریق اصلاح مقتضی زیرساخت‏‌ها، برای تولید ایزوتوپ‏‌های پایدار منتقل خواهد شد. چهار آبشار دیگر به همراه کلیه‏ زیرساخت‏‌های مربوطه به صورت ساکن باقی خواهند ماند. کلیه سانتریفیوژهای دیگر و زیرساخت‏‌های مرتبط با غنی‏ سازی جمع‏ آوری و تحت نظارت مستمر آژانس به نحو مشخص شده در پیوست 1 انبار خواهد شد."

بررسی:

1. فردو تبدیل به یک دکور شده است. چرخش دو آبشار بدون اورانیوم و چهار آبشار ساکن یعنی چه؟
2. جمع آوری زیر ساختهای 2000 سانتریفیوژ دیگر و انتقال این سانتریفیوژها به انبار روباز نطنز یعنی چه؟
3. مرکز هسته ای و فیزیک زیر زمین یعنی چه؟

 

1. حفظ رآکتور تحقیقاتی اراک و تاسیسات تولید آب سنگین اراک و باز فرآوری

• بند 8 بخش B : "ایران مبادرت به باز طراحی و بازساخت یک راکتور تحقیقاتی آب سنگین مدرنیزه شده در اراک بر اساس طراحی اولیه مورد توافق و در قالب یک همکاری بین‌المللی که طراحی نهایی آن را نیز تصدیق خواهد کرد، که با استفاده از سوخت غنی شده تا 3.67 درصد فعالیت خواهد کرد".
• بند 10 بخش B: "به مدت 15 سال، راکتور آب سنگین دیگر یا انباشت آب سنگین در ایران نخواهد بود. همه آب سنگین اضافی برای صادرات در بازارهای بین‏‌المللی عرضه خواهد شد."
• بند 12 بخش B: "ایران به مدت 15 سال وارد بازفرآوری یا ساخت تاسیسات قادر به بازفرآوری سوخت مصرفی، یا فعالیت‌های تحقیق و توسعه‏ بازفرآوری که منتج به ایجاد قابلیت بازفرآوری سوخت مصرفی شود، نشده و پس از این مدت نیز قصد چنین کاری را ندارد".
• بخش راکتور تحقیقاتی آب سنگین اراک در ضمیمة یک: "کاهش قدرت به 20 مگاوات، حذف قلب رآکتور فعلی و نابودی آن بصورتی که مجدداً قابل استفاده نباشد"،
•  ارائة مشخصات فنی خاص و پیشنهاد تعیین یک کارگروه برای کمک به ایران که خود مسولیت طراحی و ساخت را بر اساس طراحی پایة ضمیمه شده به عهده خواهد داشت.

بررسی:

1. رآکتور آب سنگین اراک با پیشرفت 5/89 درصد در قبل از توافق ژنو، دوسال است که تعطیل شده است.
2. هیچ تضمین، زمانیندی  وساز و کار مشخصی برای باز طراحی و باز ساخت آن وجود ندارد. پیشنهاد ایجاد کارگروه بدون تعهد همکاری قطعی ارائه شده است. ممکن است 10 سال هم طول بکشد. به عبارت دیگر باید با داشتن رآکتور آب سنگین خداحافظی کرد.
3. قلب راکتور فعلی نابود می شود.
4. مشخصات فنی یا پارامترهای طراحی پایة ارائه شده بایستی توسط متخصصین دقیقاً بررسی شود. استفاده از سوخت غنی شدة 67/3  درصد به معنی اینست که راکتور آب سبک است و تمام نوشته ها بازی با کلمات است. آنچه که بنظر میرسد اینست که مشابه این طراحی فعلا وجود ندارد و ممکن است سالها بعد بگویند جواب نمی دهد.
5. تا 15 سال هیچ راکتور آب سنگین دیگری نمیتوانیم داشته باشیم.
6. تجهیزات تولید آب سنگین فعلی هیچ استفاده ای در راکتور بازطراحی شده نخواهد داشت لذا بصورت دکور و حداکثر فقط برای فروش آب سنگین به دنیا باقی خواهد ماند.

 

1. حفظ تشکیلات نطنز برای غنی سازی صنعتی

• بند 2 بخش هسته ای: "ایران، در 10 سال آغاز به از رده خارج کردن سانتریفیوژهای IR-1 خود خواهد کرد. طی این دوره، ایران ظرفیت غنی‏ سازی خود در نظنز را حداکثر تا ظرفیت غنی‏ سازی اورانیوم تعداد 5060 سانتریفیوژ IR-1 نصب شده نگه خواهد داشت."
• "سانتریفیوژهای اضافی و زیرساخت‏‌های غنی‏ سازی مربوطه در نطنز تحت نظارت مستمر آژانس به نحو مشروح در پیوست 1 انبار خواهد شد".
• بند 5 مقدمه:  "ایران بر اساس برنامه بلندمدت خود، برای 15 سال، فعالیت‌های مرتبط با غنی‏ سازی اورانیوم، از جمله تحقیق و توسعه‏ تحت نظارت پادمانی خود را صرفاً در تاسیسات غنی‏ سازی نطنز انجام خواهد داد، سطح غنی‏ سازی اورانیوم خود را تا سقف 67/3 درصد نگه خواهد داشت".

بررسی:

1. اگرچه سایت نطنز بعنوان تنها سایت غنی سازی باقی می ماند اما چند محدودیت خواهد داشت:

الف: تعداد سانتریفیوژهای نصب شده از 16000 به 5000 کاهش می یابد.

ب: سانتریفیوژهای پیشرفته فعلی (1008 سانتریفیوژ IR-2m) جمع خواهد شد وفقط نسل قدیمی و عقب افتاده کار خواهد کرد

ج: زیر ساختهای تمام 11000 سانتریفیوژ از جا کنده و نابود خواهد شد.

د: با وجود حفظ سقف 300 کیلو گرم اورانیوم غنی شده، چرخش سانتریفیوژها جنبة تشریفاتی خواهد داشت.

ه: این روند به مدت 15 سال ادامه خواهد داشت.

 

1. تأمین نیاز قطعی کشور در زمینه ظرفیت غنی‌سازی به میزان 190 هزار سو.

• باقی ماندن 5060 سانتریفیوژ از نوع IR-1 به معنی ظرفیت 5000 سو میباشد که در مقابل 190000 سو در حد نمایشی تلقی میشود.
• قرار بود تا اصولا راجع به میزان غنی سازی خودمان تصمیم بگیریم نه دشمن، اما متن توافق ژنو ایران را مجبور کرد تا در مورد سقف غنی سازی تسلیم طرف مقابل گردد.

 

1. عدم کاهش ذخیره و خارج نشدن موارد غنی سازی شده از کشور

بند 7 بخش A :

• "طی این مدت پانزده سال و ...، ذخایر اورانیوم خود را به 300 کیلوگرم هگزافلوراید اورانیوم غنی شده تا 67/3 درصد یا معادل آن در سایر اشکال شیمیایی محدود خواهد کرد. مقادیر اضافه بر این میزان بر اساس قیمت‏‌های بین‏‌المللی و در عوض دریافت هگزافلوارید اورانیوم طبیعی تحویل داده شده به ایران، به فروش رسیده و به خریدار بین‏‌المللی تحویل داده خواهد شد،
• کلیه اکسید اورانیوم باقی مانده غنی شده بین 5 تا 20 درصد به منظور استفاده در راکتور تحقیقاتی تهران به سوخت تبدیل خواهد شد."

بررسی:

1. کاهش ذخائر مواد غنی شده به معنی اینست که همان 5000 سانتریفیوژ نطنز هم بصورت نمایشی در حال چرخش بوده و سوختی که تولید میشود فقط برای فروش است. یعنی ما حداکثر یک صنعت هسته ای با بهره وری کم و آنهم برای صادرات و آنهم با مقادیر اندک داریم.
2. کاهش ذخائر یعنی ما اصلا برای سرگرمی و نمایش سایتهای غنی سازی راه انداخته ایم.

 

1. شفاف و غیر قابل تفسیر بودن

کلمات متعددی در متن وجود دارد که ابهام دارد مثلا در بند 14 و ذیل بحث اقدامات اعتماد ساز از واژه

 taking necessary action  استفاده شده است که می تواند دستاویز بازرسی از مراکز نظامی و یا بازجویی دانشمندان هسته ای شود

 

1. بازگشت پذیر بودن تعهدات ایران

در مقاله ای تحت عنوان "خط قرمزی بنام بازگشت ناپذیری، آیا ایران در لوزان تعهدات بازگشت ناپذیر داده است"، 37  مورد از موارد بازگشت ناپذیری که ایران در زمین های حقوقی، سیاسی- امنیتی، فنی- تجهیزاتی، علمی-تحقیقاتی و نیروی انسانی داده است برشمردیم. با کمال تاسف، در توافق جامع تمام آن موارد به جای خود باقیست. برخی از این موارد به شرح زیر است:

1. قبول عدم حقوق در چهارچوب NPT و تایید عمل در چهارچوب توافق ژنو و اکنون توافق جامع
2. تایید تلویحی قانونی بودن قطعنامه های سازمان ملل تحت عنوان قبول ارضای همة آنها
3. به رسمیت شناختن و قانونی پنداشتن بلوکه شدن پولهای دزدیده شده از ایران در بانکهای بین المللی
4. قبول و به رسمیت شناختن کلیه تحریمهای بین المللی در زمینه های غیر هسته ای (تروریسم، حقوق بشر، نظامی و ...) با پذیرش لغو فقط تحریمهای هسته ای
5. به رسمیت شناختن اصل وجود نگرانی و ضرورت اعتماد سازی برای دشمن. لذا قبول راستی آزمائی و سپس تعلیق یا لغو تحریمها
6. از بین بردن کلیة اورانیومهای غنی شده در سطح 20%.
7. تعطیلی رسمی پروسة باز فرآوری
8. اخراج اغلب دانشمندان و پیشکسوتان هسته ای (سیاست اعمالی)
9. منحل کردن بسیاری از شرکتهای قدرتمند همکار در مسائل هسته ای (سیاست اعمالی)
10. حذف و بیکار کردن و عملا اسقاط 14000 سانتریفیوژ (شامل 1000 سانتریفیوژ باقی ماندة بیکار در فردو) به مدت 15 سال. تجهیزاتی که اگر به مدت چند سال کار نکند، خود بخود غیر قابل بازیابی میشود.
11. عدم تولید سوخت با غنای بالای 67/3 %  و انجام ساز و کارهای فیزیکی جهت جلوگیری از عدم افزایش غنی سازی
12. کاهش ذخایر اورانیوم غنی شده به سطح 300 کیلو گرم
13. تبدیل تاسیسات فردو بصورتی که حداقل برای 15 سال دیگر برای غنی سازی بکار نرود و از بین بردن زیر ساختهای 2000 سانتریفیوژ
14. از بین بردن زیر ساختهای ده هزار سانتریفیوژ در نطنز
15. حذف واز جا کندن کلیه سانتریفیوژهای پیشرفته و کار فقط با همان نسل اول (مدل قدیمی و از رده خارج شده در جهان) در همان تعداد محدود توافق شده (5060 عدد).
16. بازرسی ها به کلیة زنجیرة تامین گسترش می یابد (همه اطلاعات و عملیات از صفر تا صد زیر نظر دشمنان قرار می گیرد).
17. بازرسی ها به معادن، کارخانة اورانیوم به مدت 25 سال و پایگاههای ساخت سانتریفیوژ (که متوقف خواهند شد) به مدت 20 سال گسترش خواهد یافت و اطلاعات کامل دست دشمن است.
18. تعطیلی راکتور اراک و اجازه برای باز طراحی آن (که البته طراحی آن سالها طول خواهد کشید و معلوم نیست کی و چگونه  ساخته خواهد شد و اگر همه چیز درست باشد چه چیزی از آب در خواهد آمد!!).
19. هسته اصلی راکتور فعلی اراک  نابود می شود.

 

موارد زیر از نظرات منتقدین استخراج شده است:

1. تضمین انجام تعهدات طرفهای مقابل، نظارت بر آن و روش حل اختلاف

• بند 9 مقدمه: "کمیسیون مشترکی متشکل از گروه 1+5 و ایران به منظور نظارت بر اجرای این برجام تشکیل خواهد شد و وظایف پیش بینی شده در این برجام را ایفا خواهد کرد. کمیسیون مشترک به موضوعات ناشی از اجرای این برجام رسیدگی کرده و مطابق با مفادی که در پیوست مربوطه شرح داده شده است، عمل خواهد کرد".
• بند 36 ساز و کار رفع اختلافات: "چنانچه ایران معتقد باشد که هر یک یا کلیه گروه 1+5 تعهدات خود را رعایت نکرده‌اند، ایران می‌تواند موضوع را به منظور حل و فصل به کمیسیون مشترک ارجاع کند؛ به همین ترتیب، چنانچه هر یک از اعضای گروه 1+5 معتقد باشد که ایران تعهدات خود را رعایت نکرده است، هر یک از دولت‌های گروه 1+5 می‌تواند اقدام مشابه به عمل آورد".
• بند 36 ساز و کار رفع اختلافات: "چنانچه موضوع کماکان به نحو مورد رضایت طرف شاکی فیصله نیافته باشد و چنانچه طرف شاکی معتقد باشد که موضوع، مصداق «عدم پایبندی اساسی» می‌باشد، آنگاه آن طرف می‌تواند موضوع فیصله نیافته را به عنوان مبنای توقف کلی و یا جزئی اجرای تعهداتش وفق برجام قلمداد کرده و یا به شورای امنیت سازمان ملل متحد ابلاغ کند که معتقد است موضوع مصداق «عدم پایبندی اساسی» بشمار می‌آید".
• بند 37 سازو کار رفع اختلافات: "شورای امنیت سازمان ملل متحد می‌بایست منطبق با رویه‌های خود در خصوص قطعنامه‌ای برای تداوم لغو تحریم‌ها رای گیری کند. چنانچه قطعنامه فوق الذکر ظرف 30 روز از تاریخ ابلاغ به تصویب نرسد، سپس مفاد قطعنامه‌های سابق شورای امنیت سازمان ملل متحد مجدداً اعمال خواهند شد، مگر اینکه شورای امنیت سازمان ملل متحد به نحو دیگری تصمیم گیری کند".

بررسی:

1. تصور بر اینست که تصویب یک قطعنامة واحد در سازمان ملل و لغو تحریمهای هسته ای، کشورهای 5+1 را مجبور به تبعیت از این قطعنامه خواهد کرد. در صورتیکه این یک برداشت کاملا اشتباه از ساز و کارهای داخلی آمریکا میباشد. هیچ قانون بین المللی نمی تواند آمریکا را مجبور به اجرا کند مگر اینکه یک قدرت اجرائی بالاتر از آمریکا وجود داشته باشد که ندارد. علت اینکه کشورهای ضعیف مجبور به تبعیت از شورای امنیت هستند اینست که ضمانت اجرائی سازمان ملل، همان قدرت های بزرگ هستند. اگر خودشان نخواهند چه کسی آنها را مجبور میکند؟
2. فرض کنیم آمریکا یا اروپا به تعهداتش عمل نکرد، ما به چه کسی مراجعه میکنیم؟ به خودشان؟ یعنی ابتدا به کمیسیون مشترکی که شش نفرشان خودشانند (و حداکثر چین و روسیه رای ممتنع داشته باشد) و اگر نشد به سازمان مللی که باز اکثریت خودشانند. آیا این عاقلانه است؟

 

1. عدم تایید رسمی قطعنامه های سازمان ملل که تاکنون تصویب شده

• بند  14 مقدمه:" گروه 1+5 پیش‏ نویس قطعنامه‏‌ای تایید کننده‏ این برجام را برای تصویب به شورای امنیت ارائه خواهد کرد".
•  

The E3+3 will submit a draft resolution to the UN Security Council endorsing

this JCPOA

• بند  1 مقدمه:" این برجام بازتاب یک فرآیند گام به گام بوده و مشتمل بر تکالیف متقابل به نحو مندرج در این سند و پیوست‌های آن می‌باشد که قرار است توسط شورای امنیت مورد تأیید قرار گیرد"
•  

This JCPOA, reflecting a step-by-step approach, includes the reciprocal

commitments as laid down in this document and the annexes hereto and is to

be endorsed by the United Nations (UN) Security Council.

 

• بند 34 برنامه اجرائی: "روز نهایی شدن، تاریخی است که در آن مذاکرات این برجام بین گروه 5+1 و ایران جمع‏ بندی شده، و بی درنگ به دنبال آن، قطعنامه‏‌ای که این برجام را تایید می‌کند به شورای امنیت سازمان ملل برای تصویب بدون تأخیر تسلیم خواهد شد."

بررسی:

1. تاکنون ایران هیچیک از قطعنامه های سازمان ملل را به رسمیت نشناخته است. با رفتن به شورای امنیت، خودمان با دست خودمان همه را پذیرفته ایم.
2. بدون اینکه ایران متن توافق شده یا جمع بندی را بپذیرد، سازمان ملل میخواهد قطعنامة جدیدی را صادر کند. اگر متن جمعبندی مورد موافقت ایران قرار نگرفت آیا قطعنامة جدید معتبر است؟ اگر باشد که 100% به ضرر ایران است.

 

د- نتیجه گیری:

1. از 18 مورد خط قرمز مربوط به متن و محتوای توافقنامه، فقط دو عنوانِ شفاف سازی و احتمالاً و احتیاطاً مصاحبه با دانشمندان و شخصیتها رعایت شده  است ( اگرچه در چارچوب پروتکل الحاقی این موضوع نیز امکان پذیر است).   16 مورد دیگر نه تنها از خطوط قرمز رد شده اند بلکه درست در مقابل آن ایستاده اند.
2. در مقایسه با توافق ژنو و لوزان، عقب نشینی هایی نیز مانند تحقیق و توسعه صورت گرفته است.
3. 12 خط قرمز فرا متنی نیز تماماً رعایت نشده است و نیاز به بحث مبسوطی در مورد آنها میباشد.
4. در متن خلاصه ای که وزارت خارجه قبل از بیانیه به رسانه ها داده بود جملة زیر به چشم میخورد:

"الزام بر ممنوعیت فعالیت موشکی کشورمان از جمله در حوزه موشک های بالیستیک به محدودیت هایی در حوزه موشک های طراحی شده برای سلاح هسته ای که جمهوری اسلامی ایران هیچگاه به دنبال آن نبوده و نخواهد بود، تبدیل خواهد شد"؛

اگر این واقعیت داشته باشد، خطای دیگری مبنی بر مذاکره و توافق خارج از بحث هسته ای انجام شده است.

منبع مقاله :
کمیته علمی موسسه فرهنگی هنری راسخون