بازیافت مواد اولیه از زباله

در نمایشگاه بین‌المللی اتوموبیل که در شهر فرانکفورت آلمان برگزار شد، دو شرکت مهم اتوموبیل سازی آلمان یعنی فولکس واگن و اپل تصمیم خود را مبنی بر جمع آوری حدود 2 میلیون اتوموبیل قدیمی طی یک سال، به منظور به کار گیری مجدد مواد خام ارزشمند آن‌ها اعلام کردند. این مطلب عین واقعیت بود نه گزافه گویی و ژست تبلیغاتی. بازگردانی مواد، جای خود را هر چه بیشتر در جامعه‌ی آلمان باز کرده و مرسوم شده است. بازگردانی مواد در حقیقت تلاشی برای بازیابی مقادیر معتنابهی ماده‌ی خام از زباله و فضولات و بازگرداندن آن‌ها به چرخه‌ی تولید است. اگر چه آلمان یکی از موفق‌ترین کشورهای صنعتی جهان شناخته شده است اما این کشور در رأس کشورهای تولید کننده‌ی زباله قرار دارد. طبق آمارهای موجود، مردم آلمان سالانه در حدود 230 میلیون تن زباله و مواد صنعتی تولید می‌کنند که باید در محل خاصی تلنبار شوند و بازگردانی یا سوزانده شوند. اما میزان تولید زباله همچنان رو به لفزایش است افراد بدبین اکنون اضمحلال جامعه‌ی «بریز و بپاش» آلمان را که انبوهی از زباله آن را فراگرفته، به سبب خفگی تدریجی در میان سیلی از مواد زاید که توسط مردم این کشور به راه افتاده است پیش بینی می‌کنند. اما تحول مهمی در حال شکل گیری است و بسیاری از مردم آلمان کم‌کم متوجه می‌شوند که همه‌ی آن‌ها مشترکاً مسئول ایجاد محیطی هستند که دیگر قابل زیست و بهره‌برداری نیست. آن‌ها بدون آینده‌نگری این محیط را آلوده ساخته‌اند. امروزه با یاری تحقیقات و تکنولوژی مدرن منتهای کوشش برای غلبه بر این معضل انجام می‌شود. شرط اصلی برای غلبه بر معضل آلودگی محیط زیست پیروی از عقل سلیم است. دولت آلمان گوشزد می‌کند که نیازمند تجدید نظر کلی در هر دو بخش تولید صنعتی و مصرف است. در جریان طرح‌ریزی تولید یک فراورده نه تنها باید دفع یا بازگردانی مواد خام از مواد زاید را که در خلال مرحله‌ی تولید ایجاد شده مورد توجه قرار داد، بلکه باید محصول نهایی استفاده شده را نیز به منظور ایجاد چرخه‌ی بسته‌ی مواد مورد بررسی قرار داد. پسمانده‌ها یا زباله‌ی قابل استفاده را می‌توان جمع آوری و بازگردان کرد، حتی اگر تلاشی که بدین منظور صورت می‌گیرد در ابتدا چندان ارزشمند تلقی نشود و نتیجه‌ی رضایت بخشی نداشته باشد. در 15 سال گذشته، وزارت تحقیقات و تکنولوژی آلمان بیش از 400 میلیون یورو بر روی 350 پروژه‌ی بازگردانی مواد خام در بخش خصوصی صرف کرده است و بخش خصوصی نیز به سهم خود به همین میزان بر روی پروژه‌های فوق سرمایه گذاری کرده است. این تنها بخشی از برنامه‌ی «تحقیقات زیست محیطی و تکنولوژی آن در سال‌های گذشته است که هدف آن توجه به ترتیب اولویت‌های مدون در قانون مربوط به مواد زاید است که از تصویب گذشت: جلوگیری از تولید مواد زاید و زباله پیش از بازکردانی و بازگردانی پیش از دورریزی. این مطلب که برنامه‌ی فوق تا چه حدود مورد توجه قرار گرفته توسط فهرست بلند بالایی که آژانس محیط زیست آلمان تهیه کرده است مشخص می‌شود. این فهرست از تمامی شوراهای محلی که از مدت‌ها پیش فعالیت خود را در زمینه‌ی تبدیل زائدات زیستی به کود شروع کرده‌اند نام برده است. این نوع فعالیت از شهر آخن گرفته تا روستای کوچک تسورندینگ اجرا می‌شود و نشان می‌دهد که جمع آوری جداگانه‌ی مواد زاید آلی ناشی از تهیه‌ی مواد غذایی در آشپزخانه و فعالیت‌های کشاورزی همچون پسمانده‌های غذایی، تفاله‌ی قهوه و گل‌های خشکیده، کاملاً امکان‌پذیر است و اقشار مردم به انجام چنین کاری رغبت بسیار دارند. نتیجه‌ی معرفی و اجرای چنین طرح و برنامه‌ای بدین معناست که 40 درصد از فضولات خانگی موجود (مجموعاً در حدود 800 هزار تن) را دیگر نباید در تل زباله انباشت و به جای این کار می‌توان آن‌ها را به گیاخاک تبدیل کرد. مسئله دیگر تعداد انبوه شیشه، کاغذ و مقوا است که می‌توان مواد خام آن‌ها را طی فرایندی با صرفه بازیافت. می‌دانیم که نیاز مبرمی به بسته بندی (کاغذ برای بسته بندی محصولات) وجود دارد و بازیابی کاغذ روزنامه‌ها و مجلات نیز نسبت به شیشه راحت‌تر به نظر می‌رسد. اکنون تقریباً از هر دو ظرف شیشه‌ای که در آلمان تولید می‌شود، یکی از مواد بازگردان شده ساخته می‌شود. بدیهی است که می‌توان در هنگام خرید کالا نیز از تولید مواد زاید اجتناب کرد، مثلاً می‌توان از خرید مواد غذایی و سایر کالاها در ظرف‌های یکبار مصرف خودداری کرد. در واقع امروزه وقتی مردم آلمان به فروشگاه‌ها می‌روند به این موضوع بیشتر توجه دارند. تکنیک‌های ویژه بازگردانی مواد اولیه در مورد تلویزیون، کامپیوتر، خوراک‌پز برقی، یخچال بسیار پیچیده‌تر از تکنیک‌های بازگردانی است که در مورد شیشه و کاغذ به کار می‌رود. اغلب این کالاها حاوی مواد مرکب (ترکیبات شیمیایی) هستند که تجزیه و جدا کردن آن‌ها مشکل است و در عین حال مواد شیمیایی خطرناکی چون کلروفلوروکربن (CFC) دارند. بنابراین چون این دسته از مواد را اصطلاحاً مواد زاید ویژه‌ی تلقی می‌کنند باید آن‌ها را تحت فرایندهای خاصی قرار داد و به اجزای ساده تجزیه کرد. سپس در محل‌های خاص تلنبار کرد. اما فرصت‌هایی نیز برای صدور کارخانه‌های قابل اطمینان و کارا در بازگردانی مواد زاید در اختیار طراحان و تولید کنندگان قرار می‌دهد. این فرصت برای کارخانه‌هایی که بتوانند مواد پلاستیکی را بازگردانی کنند بسیار مغتنم است. وقتی در سال 3000 میلادی باستان شناسان برای یافتن آثار و بقایای تمدن عصر ما دست به حفاری بزنند، بدون شک با یافته‌های ساخته شده از پلاستیک برخورد خواهند کرد که کاملاً سالم و دست نخورده مانده‌اند. صنایع شیمیایی آلمان همگام با تلاش برای حفاظت از محیط زیست و بازگردانی مواد زاید، به منظور کاهش میزان رو به افزایش مواد زاید در ابداع مواد اولیه‌ی جدید و کار آمد کوشیده است. در تحلیل نهایی مشخص می‌شود که مواد زاید غیر قابل استفاده را می‌توان به جای تلنبار کردن سوزانید. از این روش دفع مواد زاید می‌توان برای تولید برق و گرما استفاده کرد. هم اکنون قریب 1/3 مواد زاید در بیش از 48 کارخانه‌ی زباله سوزی سوزانیده می‌شوند و از بین می‌روند. با وجود این هزینه‌های جاری چنین عملیاتی بسیار بالاست و هزینه‌ی احداث کارخانه‌ی مدرن زباله سوزی که بتواند مواد زاید و پسمانده‌ها را کاملاً از بین ببرد به 50 میلیون یورو می‌رسد. از طرف دیگر ارزش گرمایی مواد پلاستیکی از نفت یا زغال سنگ بیشتر است و تکنولوژی جدید می‌تواند تأسیسات زباله سوزی را از لحاظ اقتصادی با صرفه کند. به عنوان مثال شهر بن در آلمان مواد زاید و زباله‌ی خود را با چنین فرایندی از بین می‌برد و به همین سبب نیز در دفع اصولی مواد زاید به عنوان پیشگام شناخته شده است. احداث تأسیسات آزمایشی برای زباله سوزی، جلوگیری از نشر مواد آلوده کننده، پردازش پسمانده‌ها و تصفیه‌ی آب آلوده در مرکز تحقیقات هسته‌ای کارلسروهه (در آلمان) می‌تواند از عهده‌ی حل مسئله نشر ماده زیانبخش کلروفلوئوروکربن که نابود کننده لایه‌ی ازن جو زمین است نیز برآید. در گذشته هنگامی که عایق‌های یخچال‌های کهنه را می‌شوزانیدند، این ماده آزاد و وارد جو زمین می‌شد. این تحول مهم در جامعه‌ی مصرف گرای مدرن از سوی تمام احزاب و گروه‌های مردمی آلمان حمایت می‌شود. هر آلمانی اکنون به خوبی درک می‌کند که وفور نعمت و پیشرفت را نمی‌توان با از دست دادن محیط زیست طبیعی خود به دست آورد. با این حال هنوز هر یک از ساکنان آلمان نسبت به اوایل دهه‌ی 1950 دو برابر یا بیشتر مواد زاید تولید می‌کند. اکنون چشم اندازه‌های نوید بخشی وجود دارد مبنی بر اینکه در آینده‌ی نه چندان دور راه حلهایی برای کاهش زائدات، با گردش مواد خام به منزله‌ی آخرین امید دفع مواد زائد پیدا خواهد شد.