بابُل ، شهرستان ، رود، و شهری در استان مازندران

1) شهرستان بابل . در قسمت مرکزی استان مازندران ، در ایالت قدیم طبرستان واقع است . از مشرق به شهرستانهای قائم شهر (سابقاً شاهی ) و سوادکوه ، از مغرب به شهرستان آمل واز جنوب به شهرستان دماوند (بخش فیروزکوه ) محدود است . از شمال شهرستان بابلسر آن را از دریای خزر جدا می کند. شهرستان بابل بر بخشهای مرکزی (حومه )، بندپی غربی و بندپی شرقی مشتمل است و ده دهستان دارد. شهرهای آن امیرکلا و بابل (مرکز شهرستان ) است . رشته کوه البرز در جنوب آن امتداد دارد. بلندترین قله های آن لَشن حدود 392 ، 3 متر و نارگلی حدود 282 ، 3 متر ارتفاع دارد. مناطق روستایی آن دردشت و کوهستان (جنگلی ) قرار گرفته است . بندپی به لحاظ کوهستانی بودن و داشتن جنگلهای انبوه و مراتع فراوان از نواحی ییلاقی مشهور مازندران شمرده می شود. رودهای بابل و تالار، اراضی این شهرستان را آبیاری می کند.

محصولات عمدة آن عبارت است از: برنج ، پنبه ، گندم ، دانه های روغنی ، نیشکر، توتون ، کنف و تره بار. باغهای مرکبات ، هلو، آلوچه دارد و باقلای آن نیز مشهور است . اغلب محصولات آن به تهران و دیگر شهرها صادر می شود. دامداری و صید مرغابی در آن رایج است . سابقاً در آن پارچه های محلی معروف به شیره پنیر بافته می شد. چندین بازار هفتگی روستایی دارد. راههای اصلی قایم شهر به آمل و به بابلسر از اراضی این شهرستان می گذرد. بابل از طریق قایم شهر به راه آهن سراسری ایران می پیوندد. در قدیم پیش بندر بابل ، مشهدسر (بابلسر ) بود. از آبادیهای قدیمی آن بابلکانْ (مشتمل بر دو قسمت بالا و پایین ) در 5ر12 کیلومتری جنوب غربی شهر بابل قرار گرفته است .

اهالی بابل به گویش مازندرانی سخن می گویند. جمعیت بابل در دورة ناصرالدین شاه با دهکده های اطراف آن شصت هزارتن نوشته شده است (اعتمادالسلطنه ، ج 1، ص 257).
طبق قانون تقسیمات کشوری ، در 1316، بابل به عنوان بخش در شهرستان ساری تشکیل شد. در 1322، بخش بابل تبدیل به شهرستان ، و بخش بابلسر و چند بخش دیگر جزو آن شد. در مرداد 1368 بخش بابلسر از آن جدا و به شهرستان تبدیل شد.
2) رود بابل . به طول حدود هشتاد کیلومتر، در شهرستانهای بابل و بابلسر ( در استان مازندران ) جاری است . نام قدیمی آن باوُل بوده است . از ارتفاعات سواد کوه و بندپی در جنوب شهرستان بابل ، از رشته کوههای البرز، سرچشمه می گیرد. این رود با جهت جنوبی ـ شمالی ، پس از آبیاری اراضی مزروعی بندپی و گذشتن از دهستان بابل کنار و مغرب دهستان بالاتجن در شهرستان قایم شهر و مشروب کردن اراضی مزروعی دهستان گنج افروز یا مشهد گنج افروز (شهرستان بابل )، از مغرب شهر بابل می گذرد و وارد شهرستان بابلسر می شود و پس از آبیاری دهکده های قسمت جنوبی و غربی این شهرستان ، در شهر بابلسر به دریای خزر می ریزد. از ریزابه های آن کلارود و خوش رودپی است که از ارتفاعات بندپی سرچشمه می گیرد و پس از مشروب کردن اراضی مزروعی ساسی کُلدم و دهستان لاله آباد در حومة جنوبی شهر بابل به رود بابل می پیوندد. از ریزابه های دیگر این رود، سجاد رود است که آن نیز از ارتفاعات بندپی (کوههای حصین بن و کته یوک ) سرچشمه می گیرد و پس از عبور از اراضی دهستان گنج افروز نزدیک دهکده وَلوکَلا، در شانزده کیلومتری جنوب شهر بابل ، به رود بابل می پیوندد.
نخستین بار در قرن چهارم در حدودالعالم نام این رود، باوُل ضبط شده و طبق آن «رود باوُل از کوه قارن سرچشمه گرفته و پس از گذشتن از مامطیر(رجوع کنید به شهر بابل ) به دریای خزر می ریزد» (ص 49). یاقوت حموی (ج 1، ص 486) در قرن هفتم و مرعشی (ص 509) در قرن نهم ، نیز نام آن را باوُل ضبط کرده اند. پل محمدحسن خان در 1168 بر روی رود بابل (مرمت شده در دورة اخیر) به طول صدمتر، عرض شش متر، ارتفاع هشت متر و با هشت چشمه احداث شده است (شایان ، ص 114). این پل در دورة ناصری ده چشمه داشته است (اعتمادالسلطنه ، ج 1، ص 257).
در مصب رود بابل ، در بابلسر شیلات تأسیساتی دارد. در آن ماهیهای خاویاری و ماهی سفید (ماهی بابلی ) صید می شود.
شهر بابل . (جمعیت طبق سرشماری 1365 ش ، 320 ، 115 تن ). مرکز شهرستان بابل (نام قدیم آن بارفروش یا بارفروش ده )، در 42 کیلومتری مغرب ساری (مرکز استان )، 225 کیلومتری شمال شرقی شهر تهران و در سمت راست رود بابل قرار گرفته است . شهر بابلسر در 20 کیلومتری شمال آن و شهر آمل در 33 کیلومتری مغرب آن واقع است . ارتفاع آن از سطح دریا دومتر است . گاهی گرمترین دمای آن در تیرماه به 41 و سردترین دمای آن در بهمن ماه به 5ر1 درجه می رسد. بابل بازارهای هفتگی روستایی ، مانند پنجشنبه بازار و جمعه بازار، دارد.
فاصله آن با قایم شهر، در جنوب شرقی آن ، بیست کیلومتر است .
میانگین رشد سالیانة جمعیت بابل در 1355ـ 1365، همانند شده در محدودة جغرافیایی 1365ـ 778ر4 بوده است . این شهر چندین دانشکده ، وابسته به دانشگاه مازندران ، دارد.
براساس کتاب تاریخ زمین لرزه های ایران در 1220 زمین لرزه سختی مسجد جامع بابل را ویران کرد و در 1314 ش زمین لرزة دیگری شهر بابل را لرزاند و آسیب فراوانی به آن رساند. براثر وقوع این زمین لرزه شورشی در شهر درگرفت که منجر به مداخله ارتش شد. همچنین در 1336 ش زمین لرزه ای منطقة کوهستانی بندپی را ویران کرد و به شهر بابل نیز آسیب رساند (اَمبرسز و ملویل ، ص 175، 285ـ286، 247ـ 248).

منابع تحقیق:
(1) محمدحسن بن علی اعتماد السلطنه ، مرآة البلدان ، چاپ عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث ، تهران 1367ـ 1368 ش ؛
(2) نیکلاس امبرسز، چارلز پ . ملویل ، تاریخ زمین لرزه های ایران ، ترجمة ابوالحسن رده ، تهران 1370 ش ؛
(3) بهرام امیراحمدی ، متوسط میزان رشد سالیانة جمعیت نقاط شهری کشور بین سالهای 1355ـ1365 ، تهران 1370 ش (منتشرنشده )؛
(4) ایران . وزارت راه و ترابری ، دفترچة مسافات راههای کشور ، تهران ?( 1366 ش ) ؛
(5) ایران . وزارت کشور، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران ، مصوب 16 آبان ماه 1316 ، تهران 1316 ش ؛
(6) ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، تهران ، ج 1، 1329 ش ؛
(7) ایران . وزارت کشور. حوزة معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت . دفتر تقسیمات کشوری ، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری ، تهران 1366 ش ؛
(8) جغرافیای کامل ایران ، تهران 1366 ش ، ج 2؛
(9) حدودالعالم من المشرق الی المغرب ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1340 ش ؛
(10) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها) ، ج 3: استان دوّم (مازندران ) ، تهران 1355 ش ؛
(11) سازمان جغرافیایی کشور، نقشه عملیات مشترک زمینی ساری ، تهران 1354 ش ؛
(12) سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران ، فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 28: ساری ، تهران 1370 ش ؛
(13) سازمان هواشناسی کشور، سالنامة هواشناسی 1359ـ1358 ، تهران 1365 ش ؛
(14) عباس شایان ، مازندران ، تهران 1364 ش ؛
(15) ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی ، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ، چاپ برنهارد دارن ، پطرز بورگ 1850، چاپ افست تهران 1363 ش ؛
(16) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهرماه 1365، فرهنگ آبادیهای کشور: شهرستان بابل ، تهران 1368 ش ؛
(17) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهرماه 1365، نتایج تفصیلی شهرستان بابل ، تهران 1367 ش ؛
(18) همو، نقشه استان مازندران به تفکیک شهرستان ، بخش ، دهستان و نقاط شهری ، تهران 1364 ش ؛
(19) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965.
منبع مقاله :
دانشنامه ی جهان اسلام، زیر نظر سید مصطفی میرسلیم، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی، نشر کتاب مرجع، چاپ سوم، 1386