تشويق؛ سازنده يا مخرب؟
منبع:روزنامه قدس
ستاره كه پنج سال بيشتر ندارد نقاشي اي را كه امروز در مهد كودك كشيده به مادرش نشان مي دهد، مادر ذوق زده مي شود و در حالي كه گونه هاي ستاره را مي بوسد با شوق و هيجان به او مي گويد: "آفرين ستاره، چه نقاشي قشنگي كشيدي، خيلي خوشگله ... " و در حالي كه نقاشي را كمي دورتر مي گيرد تا خوب وراندازش كند، ادامه مي دهد: "دخترم ماشاا... نقاشه، من مي دونم كه تو سرانجام يه روز يه نقاش بزرگ مي شي ... "
شايد بسياري از والدين را ديده باشيم كه به جاي تمركز بر تواناييهاي طبيعي فرزندانشان مرتباً در پي رفع كم و كسري و ناتوانيهاي آنها هستند، آنها فكر مي كنند با گوشزد كردن مداوم نقصهاي رفتاري فرزندشان و نصيحت كردن او، راه درست را پيش پايش گذاشته اند و از اين كه والديني هدايتگر بوده اند احساس غرور مي كنند. گروهي نيز مي انديشند كه تشويق بهترين راه براي تقويت رفتارها و عملكرد درست در كودكان و نوجوانانشان است، اما در مورد شيوه هاي صحيح تشويق فرزندان و هدايت آنها رو به جلو، كمتر سخن مي رود، والدين گاهي از روشهاي به زعم خود موفقشان ياد مي كنند بي آن كه به آثار جانبي يا بلندمدت اين روشها نظري افكنده باشند.
در جست و جوي چه هستيد؟
پيش از هر چيز بايد از خودتان بپرسيد با تشويق در پي چه چيز هستيد؟
ـ آيا فرزندتان را به خاطر اين كه كاري را تمام و كمال و آن چنان كه از او انتظار مي رفته، انجام داده است؛ تحسين مي كنيد؟
- آيا مي خواهيد به او بگوييد كه وقتي در كاري موفق مي شود يا انتظار شما را برآورده مي كند، بيشتر دوستش داريد؟
- آيا مي خواهيد به او بگوييد براي اين كه محبوب شما و ديگران باشد بايد به نوع خاصي رفتار كند؟
- آيا مي خواهيد به فرزندتان نشان دهيد كه به او افتخار مي كنيد؟
- آيا مي خواهيد ارزيابي خودتان را از رفتار او به اطلاعش برسانيد؟
- آيا مي خواهيد به او بگوييد كه از نظر شما نسبت به ديگر همسالان خود برتر است؟
ـ آيا مي خواهيد بگوييد كار او از ديد شما خوب يا عالي بوده است؟
بايد گفت كه هدف تشويق مفيد و مؤثر هيچ كدام از موارد فوق نيست. پس اولين گام براي يك تشويق مفيد و اثربخش، اين است كه باور خود را در مورد فرزندتان و در مورد ماهيت تشويق دگرگون كنيد. تشويق واقعي در پي تقويت نگرشها و باورهاي مثبت فرد نسبت به خود و تواناييهاي خود است. تشويق واقعي به پرورش عزت نفس، شجاعت و خودانگيختگي فرد كمك مي كند، اما هر تشويقي نمي تواند لزوماً به نتايجي چنين شيرين بينجامد. "روش" تشويق است كه نتيجه آن را تعيين و پيام مورد نظر را القا مي كند.
شما چگونه تشويق مي كنيد؟
- اگر پدر يا مادري كمال گرا هستيد و تنها وقتي كودك يا نوجوانتان را تحسين مي كنيد كه كاري را بي نقص انجام داده است؛ كمكي به تقويت قابليتها يا پرورش عزت نفس فرزندتان نمي كنيد، محصول تربيتي شما موجودي كمال گرا، هميشه ناراضي و فاقد احساس خودارزشمندي و خودباوري است.
- اگر بذل مهر و محبت و دوست داشتن فرزندتان را منوط به انجام كاري - آن چنان كه مورد انتظار شماست- كرده ايد؛ بدانيد كه محبت بي قيد و شرطي كه فرزندان براي رشد به آن نياز دارند از آنها دريغ كرده ايد.
- اگر هنگام تشويق به فرزندتان بگوييد كه او مايه افتخار شماست، بد نيست بدانيد كه با چنين شيوه اي به جاي آن كه به او ياد داده باشيد كه خود به موفقيت يا تواناييش افتخار كند؛ موفقيت او را براي خود مصادره كرده ايد!
- اگر با تشويقهاي خود در صدد اعلام ارزيابي خود از رفتار يا توانايي او هستيد، فرصت و قدرت خودارزشيابي او را ناديده گرفته و سركوب مي كنيد.
- اگر موفقيت يا توانايي خاص كودك يا نوجوان را به عنوان شرط محبوبيت او در نزد خود و ديگران به وي القا مي كنيد نه تنها امكان و توانايي ارزيابي دروني او را توسط خودش از بين مي بريد؛ بلكه ارزش او و عملش را به قضاوت ديگران وابسته و موكول مي كنيد. به اين ترتيب او در تمام عمر بايد نگران اين مسأله باشد كه ديگران در موردش چطور فكر يا داوري مي كنند، و خود را با معيارهاي ديگران تنظيم و داوري كند.
- اگر هنگام تشويق او را با ديگران مقايسه مي كنيد، به او ثابت مي كنيد كه فقط زماني ارزشمند است كه از ديگران بهتر باشد. به اين ترتيب نشان مي دهيد او را آن چنان كه هست، نمي پذيريد. بايد دانست كه اساساً هر كودكي موجودي منحصر به فرد است كه توانايي ها، علايق، كيفيات و سرعت رشد متفاوتي دارد و دليلي وجود ندارد كه انتظار داشته باشيم كودكان هم سن، همزمان به تواناييهاي واحدي دست پيدا كنند.
چگونه بايد تشويق كرد؟
براي اين كه تشويق شما مفيد و اثربخش باشد بايد به چند نكته توجه كنيد:
- تلاش كنيد از قضاوت و ارزيابي كردن بپرهيزيد. در تشويقهايتان آنچه را مي بينيد يا حس مي كنيد فقط "توصيف" كنيد. كودك بعد از شنيدن توصيف شما خود خواهد توانست خودش را تحسين كند. با گفتن جملاتي مثل "چه عالي اين كارو انجام دادي!" يا "چه نقاشي قشنگي كشيدي" در واقع هيچ چيز خاصي نگفته ايد! به جاي آن كه بگوييد: "تو پسر خوبي هستي كه اتاقت رو تميز كردي" بگوييد: "مي بينم كه اين جا رو حسابي مرتب كردي، اسباب بازيها رو توي كمد و كتابها رو توي قفسه گذاشتي، آدم كيف مي كنه توي همچين اتاقي راه بره". يا به جاي آن كه بگوييد: "چه نقاشي قشنگي كشيدي" مي توانيد بگوييد: "آهان، اين جا يه خورشيد پرنور و چند تا گل قرمز و يه دختر با دامن قرمز كشيدي، از رنگ قرمز خوشت مياد نه؟ فكر كنم خيلي از نقاشي كشيدن كيف مي كني." به اين ترتيب كودك خشنودي خود را در بند قضاوت شما يا ديگري نمي بيند و براي كسب رضايت از كارش و احساس ارزشمند بودن به احساس "خود" رجوع خواهد كرد. او فرصت خواهد يافت كه خود تصميم بگيرد كه آيا از تلاشهايش راضي است يا نه.
- براي توصيف عملكرد كودك يا نوجوانتان از كلمات خاص استفاده كنيد، مثلاً اگر قرار بوده فرزندتان ساعت پنج در منزل باشد و به قولش وفا كرده، به او بگوييد: "تو گفته بودي ساعت پنج مياي و الان ساعت پنجه، اين چيزيه كه من بهش مي گم: وقت شناسي" يا در يك مورد ديگر: "تو متوجه شدي آب گلدونها خشك شده و به اونا آب دادي، اين چيزيه كه بهش مي گن: مسؤوليت پذيري" يا "تو يك ساعته كه داري سعي مي كني اين مسأله هاي رياضي رو حل كني، اين چيزيه كه من بهش مي گم: پشتكار". در اين روش شما دست به قضاوت نمي زنيد، بلكه به دقت نگاه مي كنيد و سپس آن چه ديده ايد با كلمه اي توصيف مي كنيد.
اين توصيف و تعبيرها در گنجينه احساسي فرزندتان محفوظ مي ماند و هيچ كس قادر به خارج كردن آن نيست. او در آينده هر زمان كه احساس ترديد و نوميدي كند به اين گنجينه رجوع مي كند و از كاري كه در گذشته انجام داده احساس غرور مي كند، او اين احساس را حفظ خواهد كرد تا با انجام كار ديگري باز آن را تجربه كند.
- از نقاط قوت و كيفيات مثبت او تقدير كنيد: "از اين كه با پسرخاله ات با هم با اسباب بازيهات بازي كردين كيف كردي؟" يا "فكر كنم اگر براي داداش كوچولوت لالايي بخوني زودتر خوابش ببره. اون دوست داره لالايي خوندن تو رو بشنوه".
- به زمينه هاي مورد پسند و علاقه بچه، جدي و مشتاقانه علاقه نشان دهيد. بسياري از والدين فقط مواردي را قابل توجه مي دانند كه از نظر خودشان مهم، اساسي و مطلوب است.
- در تحسينهاي خود به ضعفها يا شكستهاي گذشته بچه اشاره نكنيد. بيشتر به تواناييهاي فعلي او توجه كنيد. به جاي گفتن "اصلاً فكر
نمي كردم نمره به اين خوبي بگيري" بگوييد: "مي دونم كه براي اين نمره خوب خيلي تلاش كردي".
- هيجان زدگي و اغراق در توصيف توانايي يا موفقيت كودك يا نوجوان در تمايل او نسبت به انجام كار اختلال ايجاد مي كند و بار سنگيني بر دوش او مي نهد. گفتن اين كه "تو واقعاً خوش خط هستي، بايد در مسابقات كشوري شركت كني" ممكن است باعث اين تلقي براي او بشود كه: "انتظار اونا بيشتر از انتظاريه كه من از خودم دارم".
شايد بسياري از والدين را ديده باشيم كه به جاي تمركز بر تواناييهاي طبيعي فرزندانشان مرتباً در پي رفع كم و كسري و ناتوانيهاي آنها هستند، آنها فكر مي كنند با گوشزد كردن مداوم نقصهاي رفتاري فرزندشان و نصيحت كردن او، راه درست را پيش پايش گذاشته اند و از اين كه والديني هدايتگر بوده اند احساس غرور مي كنند. گروهي نيز مي انديشند كه تشويق بهترين راه براي تقويت رفتارها و عملكرد درست در كودكان و نوجوانانشان است، اما در مورد شيوه هاي صحيح تشويق فرزندان و هدايت آنها رو به جلو، كمتر سخن مي رود، والدين گاهي از روشهاي به زعم خود موفقشان ياد مي كنند بي آن كه به آثار جانبي يا بلندمدت اين روشها نظري افكنده باشند.
در جست و جوي چه هستيد؟
پيش از هر چيز بايد از خودتان بپرسيد با تشويق در پي چه چيز هستيد؟
ـ آيا فرزندتان را به خاطر اين كه كاري را تمام و كمال و آن چنان كه از او انتظار مي رفته، انجام داده است؛ تحسين مي كنيد؟
- آيا مي خواهيد به او بگوييد كه وقتي در كاري موفق مي شود يا انتظار شما را برآورده مي كند، بيشتر دوستش داريد؟
- آيا مي خواهيد به او بگوييد براي اين كه محبوب شما و ديگران باشد بايد به نوع خاصي رفتار كند؟
- آيا مي خواهيد به فرزندتان نشان دهيد كه به او افتخار مي كنيد؟
- آيا مي خواهيد ارزيابي خودتان را از رفتار او به اطلاعش برسانيد؟
- آيا مي خواهيد به او بگوييد كه از نظر شما نسبت به ديگر همسالان خود برتر است؟
ـ آيا مي خواهيد بگوييد كار او از ديد شما خوب يا عالي بوده است؟
بايد گفت كه هدف تشويق مفيد و مؤثر هيچ كدام از موارد فوق نيست. پس اولين گام براي يك تشويق مفيد و اثربخش، اين است كه باور خود را در مورد فرزندتان و در مورد ماهيت تشويق دگرگون كنيد. تشويق واقعي در پي تقويت نگرشها و باورهاي مثبت فرد نسبت به خود و تواناييهاي خود است. تشويق واقعي به پرورش عزت نفس، شجاعت و خودانگيختگي فرد كمك مي كند، اما هر تشويقي نمي تواند لزوماً به نتايجي چنين شيرين بينجامد. "روش" تشويق است كه نتيجه آن را تعيين و پيام مورد نظر را القا مي كند.
شما چگونه تشويق مي كنيد؟
- اگر پدر يا مادري كمال گرا هستيد و تنها وقتي كودك يا نوجوانتان را تحسين مي كنيد كه كاري را بي نقص انجام داده است؛ كمكي به تقويت قابليتها يا پرورش عزت نفس فرزندتان نمي كنيد، محصول تربيتي شما موجودي كمال گرا، هميشه ناراضي و فاقد احساس خودارزشمندي و خودباوري است.
- اگر بذل مهر و محبت و دوست داشتن فرزندتان را منوط به انجام كاري - آن چنان كه مورد انتظار شماست- كرده ايد؛ بدانيد كه محبت بي قيد و شرطي كه فرزندان براي رشد به آن نياز دارند از آنها دريغ كرده ايد.
- اگر هنگام تشويق به فرزندتان بگوييد كه او مايه افتخار شماست، بد نيست بدانيد كه با چنين شيوه اي به جاي آن كه به او ياد داده باشيد كه خود به موفقيت يا تواناييش افتخار كند؛ موفقيت او را براي خود مصادره كرده ايد!
- اگر با تشويقهاي خود در صدد اعلام ارزيابي خود از رفتار يا توانايي او هستيد، فرصت و قدرت خودارزشيابي او را ناديده گرفته و سركوب مي كنيد.
- اگر موفقيت يا توانايي خاص كودك يا نوجوان را به عنوان شرط محبوبيت او در نزد خود و ديگران به وي القا مي كنيد نه تنها امكان و توانايي ارزيابي دروني او را توسط خودش از بين مي بريد؛ بلكه ارزش او و عملش را به قضاوت ديگران وابسته و موكول مي كنيد. به اين ترتيب او در تمام عمر بايد نگران اين مسأله باشد كه ديگران در موردش چطور فكر يا داوري مي كنند، و خود را با معيارهاي ديگران تنظيم و داوري كند.
- اگر هنگام تشويق او را با ديگران مقايسه مي كنيد، به او ثابت مي كنيد كه فقط زماني ارزشمند است كه از ديگران بهتر باشد. به اين ترتيب نشان مي دهيد او را آن چنان كه هست، نمي پذيريد. بايد دانست كه اساساً هر كودكي موجودي منحصر به فرد است كه توانايي ها، علايق، كيفيات و سرعت رشد متفاوتي دارد و دليلي وجود ندارد كه انتظار داشته باشيم كودكان هم سن، همزمان به تواناييهاي واحدي دست پيدا كنند.
چگونه بايد تشويق كرد؟
براي اين كه تشويق شما مفيد و اثربخش باشد بايد به چند نكته توجه كنيد:
- تلاش كنيد از قضاوت و ارزيابي كردن بپرهيزيد. در تشويقهايتان آنچه را مي بينيد يا حس مي كنيد فقط "توصيف" كنيد. كودك بعد از شنيدن توصيف شما خود خواهد توانست خودش را تحسين كند. با گفتن جملاتي مثل "چه عالي اين كارو انجام دادي!" يا "چه نقاشي قشنگي كشيدي" در واقع هيچ چيز خاصي نگفته ايد! به جاي آن كه بگوييد: "تو پسر خوبي هستي كه اتاقت رو تميز كردي" بگوييد: "مي بينم كه اين جا رو حسابي مرتب كردي، اسباب بازيها رو توي كمد و كتابها رو توي قفسه گذاشتي، آدم كيف مي كنه توي همچين اتاقي راه بره". يا به جاي آن كه بگوييد: "چه نقاشي قشنگي كشيدي" مي توانيد بگوييد: "آهان، اين جا يه خورشيد پرنور و چند تا گل قرمز و يه دختر با دامن قرمز كشيدي، از رنگ قرمز خوشت مياد نه؟ فكر كنم خيلي از نقاشي كشيدن كيف مي كني." به اين ترتيب كودك خشنودي خود را در بند قضاوت شما يا ديگري نمي بيند و براي كسب رضايت از كارش و احساس ارزشمند بودن به احساس "خود" رجوع خواهد كرد. او فرصت خواهد يافت كه خود تصميم بگيرد كه آيا از تلاشهايش راضي است يا نه.
- براي توصيف عملكرد كودك يا نوجوانتان از كلمات خاص استفاده كنيد، مثلاً اگر قرار بوده فرزندتان ساعت پنج در منزل باشد و به قولش وفا كرده، به او بگوييد: "تو گفته بودي ساعت پنج مياي و الان ساعت پنجه، اين چيزيه كه من بهش مي گم: وقت شناسي" يا در يك مورد ديگر: "تو متوجه شدي آب گلدونها خشك شده و به اونا آب دادي، اين چيزيه كه بهش مي گن: مسؤوليت پذيري" يا "تو يك ساعته كه داري سعي مي كني اين مسأله هاي رياضي رو حل كني، اين چيزيه كه من بهش مي گم: پشتكار". در اين روش شما دست به قضاوت نمي زنيد، بلكه به دقت نگاه مي كنيد و سپس آن چه ديده ايد با كلمه اي توصيف مي كنيد.
اين توصيف و تعبيرها در گنجينه احساسي فرزندتان محفوظ مي ماند و هيچ كس قادر به خارج كردن آن نيست. او در آينده هر زمان كه احساس ترديد و نوميدي كند به اين گنجينه رجوع مي كند و از كاري كه در گذشته انجام داده احساس غرور مي كند، او اين احساس را حفظ خواهد كرد تا با انجام كار ديگري باز آن را تجربه كند.
- از نقاط قوت و كيفيات مثبت او تقدير كنيد: "از اين كه با پسرخاله ات با هم با اسباب بازيهات بازي كردين كيف كردي؟" يا "فكر كنم اگر براي داداش كوچولوت لالايي بخوني زودتر خوابش ببره. اون دوست داره لالايي خوندن تو رو بشنوه".
- به زمينه هاي مورد پسند و علاقه بچه، جدي و مشتاقانه علاقه نشان دهيد. بسياري از والدين فقط مواردي را قابل توجه مي دانند كه از نظر خودشان مهم، اساسي و مطلوب است.
- در تحسينهاي خود به ضعفها يا شكستهاي گذشته بچه اشاره نكنيد. بيشتر به تواناييهاي فعلي او توجه كنيد. به جاي گفتن "اصلاً فكر
نمي كردم نمره به اين خوبي بگيري" بگوييد: "مي دونم كه براي اين نمره خوب خيلي تلاش كردي".
- هيجان زدگي و اغراق در توصيف توانايي يا موفقيت كودك يا نوجوان در تمايل او نسبت به انجام كار اختلال ايجاد مي كند و بار سنگيني بر دوش او مي نهد. گفتن اين كه "تو واقعاً خوش خط هستي، بايد در مسابقات كشوري شركت كني" ممكن است باعث اين تلقي براي او بشود كه: "انتظار اونا بيشتر از انتظاريه كه من از خودم دارم".
منابع:
فايبر، ادل، مازليش، اليان، دهقاني، لاله، چگونه با فرزند خود گفتگو كنيم؟ تهران: نشرني، 1383.
دينك مير، دان، دينك مير، جيمز اس، مك كي، گري د، رئيس دانا، مجيد، والدين و كودكان زير شش سال، تهران: رشد، 1382.
