نویسنده: Colin A. Ronan
مترجم: مهدی مدغم
مترجم: مهدی مدغم
[frank wātsәn dāysәn]
Frank Watson Dyson
(ت. میشم، نزدیک اَشبی دلازوش، لسترشر، انگلستان، 18 دی 1246 / 8 ژانویهی 1868؛ و. روی عرشهی کشتی نزدیک کیپ تاون، افریقای جنوبی، 4 خرداد 1318 / 25 مهی 1939)، اخترشناسی.
دایسن، پس از آنکه در امتحانات ریاضی دانشگاه کیمبریج، انگلستان، به عنوان دومین دانشجوی ممتاز فارغالتحصیل شد، تحقیق دربارهی مسائل گرانشی را آغاز کرد. وی در 1273 به معاونت اصلی «رصدخانهی پادشاهی» در گرینیچ، و در 1284 به سمت منجم پادشاهی اسکاتلند منصوب شد؛ در 1289 به گرینیچ بازگشت و یازدهمین منجم پادشاهی شد. از راه تشریک مساعی و هدایت در تدارک اندازهگیریهای بنیادی اخترشناسی بود که وی به پیشرفت اخترشناسی خدمات شایان توجهی کرد.
دایسن از 1273 به اصلاح روشهائی پرداخت که در گرینیچ برای کاهش اندازهی مواضع ستارگان از روی عکسها بکار میرفت، و ضمن مقابلهی اروس در 1279-1280 رصدهائی ترتیب داد و از دادههای حاصل از آنها خلاصهای تنظیم کرد تا معیارهای تازهای از دقت بدست آورد. با و. ج. ثَکری 4239 ستاره را که از 1185 تا 1195 به همت استیون گرومبریج فهرست شده بودند دیگر بار رصد کرد و مواضع آنها را با هم مقایسه کرد تا بتواند حرکتهای مناسب ستارگان در فاصلهای هشتاد ساله را تعیین کرد. در پی آن، دایسن فرضیهی دو رود ستارهای ی. ک. کاپتین را به ستارگان کم فروغتر تسّری داد و از ستارگان واقع در منطقهی محدود بینالمللی اخترنگاری گرینیچ، دوباره عکسبرداری کرد تا بدین وسیله، حرکات خاص بیشتری را تعیین کند.
دایسن در همکاری نبوغ داشت، و در اکثر آثار انتشاریافتهاش به صورت نویسندهی مشترک بود. او، که حامی پروپاقرص «اتحادیه بینالمللی اخترشناسی» بود، در هر گردهمایی از 1301 تا 1314 شرکت کرد؛ مهماننوازی مفتونکنندهاش در گرینیچ در میان اخترشناسان هر کشوری زبانزد بود. در 1310 و. ج. یاپ، یکی از کارخانهداران ثروتمند، به یادبود دورانی که دایسن اخترشناس پادشاهی بود یک تلسکوپ بازتابی نود سانتیمتری به او هبه کرد؛ از این تلسکوْپ ابتدا در فروردین 1313 بهرهبرداری شد. دایسن در 9 اسفند 1311 بازنشسته شد ولی به امر مشاوره و دادن پیشنهاد، بخصوص در مورد جابهجایی رصدخانه رَدکلیف از آکسفرد به پرتوْریا در افریقای جنوبی، ادامه داد.
دایسن به افتحارات زیادی نایل شد، از جمله چهار مدال طلا از انجمنهای علمی دریافت کرد. در 1280 به عنوان همکار «انجمن پادشاهی» انتخاب شد، از 1290 تا 1292 رئیس «انجمن سلطنتی اخترشناسی» بود، در 1294 لقب اشرافی گرفت، و در 1305 عنوان اشرافی K. C. B. (بهادر درجهی دوم و دارندهی نشان باث) دریافت کرد.
سوکنامههای مربوط به دایسن مقالههائی هستند از ا. ادینگتن، در ONFRS، 3 (1940)، 159-172؛ و ج. جکسن، در 0 MNAS، 100 (1940)، 236-246. زندگینامهای با عنوان Ninth Astronomer Royal، از م. ویلسن (کیمبریج، 1951)، در دسترس است.
منبع مقاله :
کولستون گیلیپسی، چارلز؛ (1387)، زندگینامه علمی دانشوران، ترجمهی احمد آرام... [و دیگران]؛ زیرنظر احمد بیرشک، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول
Frank Watson Dyson
(ت. میشم، نزدیک اَشبی دلازوش، لسترشر، انگلستان، 18 دی 1246 / 8 ژانویهی 1868؛ و. روی عرشهی کشتی نزدیک کیپ تاون، افریقای جنوبی، 4 خرداد 1318 / 25 مهی 1939)، اخترشناسی.
دایسن، پس از آنکه در امتحانات ریاضی دانشگاه کیمبریج، انگلستان، به عنوان دومین دانشجوی ممتاز فارغالتحصیل شد، تحقیق دربارهی مسائل گرانشی را آغاز کرد. وی در 1273 به معاونت اصلی «رصدخانهی پادشاهی» در گرینیچ، و در 1284 به سمت منجم پادشاهی اسکاتلند منصوب شد؛ در 1289 به گرینیچ بازگشت و یازدهمین منجم پادشاهی شد. از راه تشریک مساعی و هدایت در تدارک اندازهگیریهای بنیادی اخترشناسی بود که وی به پیشرفت اخترشناسی خدمات شایان توجهی کرد.
دایسن از 1273 به اصلاح روشهائی پرداخت که در گرینیچ برای کاهش اندازهی مواضع ستارگان از روی عکسها بکار میرفت، و ضمن مقابلهی اروس در 1279-1280 رصدهائی ترتیب داد و از دادههای حاصل از آنها خلاصهای تنظیم کرد تا معیارهای تازهای از دقت بدست آورد. با و. ج. ثَکری 4239 ستاره را که از 1185 تا 1195 به همت استیون گرومبریج فهرست شده بودند دیگر بار رصد کرد و مواضع آنها را با هم مقایسه کرد تا بتواند حرکتهای مناسب ستارگان در فاصلهای هشتاد ساله را تعیین کرد. در پی آن، دایسن فرضیهی دو رود ستارهای ی. ک. کاپتین را به ستارگان کم فروغتر تسّری داد و از ستارگان واقع در منطقهی محدود بینالمللی اخترنگاری گرینیچ، دوباره عکسبرداری کرد تا بدین وسیله، حرکات خاص بیشتری را تعیین کند.
دایسن، در رصد کسوفهای کامل سالهای 1279، 1280، و 1284، طول موجهای 1200 خط در طیف فام سپهر (chromosphere) را اندازه گرفت و شدت آنها را با شدتهائی که برایشان شاهد آزمایشگاهی وجود داشت مقایسه کرد. کاری که برای اندازهگیریهای شدت به انجام رساند، شدت کار ج. ن. لاک یر و ا. فاولر را، که در آن زمان مورد انتقاد بسیار بود، تأیید کرد. در نتیجهی اقدام دایسن دو گروه علمی از گرینیچ، یکی به جزیرهی پرینسیپه از گینهی اسپانیا و دیگری به سوورال در برزیل، اعزام شد تا کسوف کامل 1289 را رصد کنند. آنان انحراف نور ستارگان را که در نتیجهی میدان گرانشی خورشید رخ میداد، تا درجهای که نظریهی نسبیّت پیشگویی میکرد تأیید کردند.
دایسن کار جغرافیایی را در گرینیچ با روزآمد کردن ابزارها و شیوههای رصدخانه برای اندازهگیریهای مغناطیس زمین، و با انتقال این بخش به بیرون شهر، وقتی که برقی شدن راهآهن محلی این کار را ایجاب کرد، گسترش داد. وی به اندازهگیری دقیق عرض جغرافیایی نیز سروسامان داد، و برای استفاده از تلسکوپ سمتالرأسی شناور، روشهائی موفقیتآمیز ابداع کرد. دایسن علاقهی زیادی به تعیین زمان یافت: او ساعتهای آزاد آونگ همزمان شوْرت را در 1303 نصب کرد و علایمِ زمانیِ رادیویی برای عامه ترتیب داد که پوشش جهانی آن بسرعت گسترش یافت.دایسن در همکاری نبوغ داشت، و در اکثر آثار انتشاریافتهاش به صورت نویسندهی مشترک بود. او، که حامی پروپاقرص «اتحادیه بینالمللی اخترشناسی» بود، در هر گردهمایی از 1301 تا 1314 شرکت کرد؛ مهماننوازی مفتونکنندهاش در گرینیچ در میان اخترشناسان هر کشوری زبانزد بود. در 1310 و. ج. یاپ، یکی از کارخانهداران ثروتمند، به یادبود دورانی که دایسن اخترشناس پادشاهی بود یک تلسکوپ بازتابی نود سانتیمتری به او هبه کرد؛ از این تلسکوْپ ابتدا در فروردین 1313 بهرهبرداری شد. دایسن در 9 اسفند 1311 بازنشسته شد ولی به امر مشاوره و دادن پیشنهاد، بخصوص در مورد جابهجایی رصدخانه رَدکلیف از آکسفرد به پرتوْریا در افریقای جنوبی، ادامه داد.
دایسن به افتحارات زیادی نایل شد، از جمله چهار مدال طلا از انجمنهای علمی دریافت کرد. در 1280 به عنوان همکار «انجمن پادشاهی» انتخاب شد، از 1290 تا 1292 رئیس «انجمن سلطنتی اخترشناسی» بود، در 1294 لقب اشرافی گرفت، و در 1305 عنوان اشرافی K. C. B. (بهادر درجهی دوم و دارندهی نشان باث) دریافت کرد.
کتابشناسی
نوشتههای مهم دایسن (بتنهایی یا با همکاری) عبارتند از: On the Determination of Positions of Stars for the Astrographic Catalogue at the Royal Observatory»، در 0 MNAS، 51 (1896)، 114-134؛ «Determination of the Constant of Precession and the Direction of the Solar Motion From a Comparison of Groombridg"s Catalogue (1810) With Modern Greenwich Observations»، همان، 65 (1905)، 428-457؛ «Determination of Waverlengths From Spectra Obtained at the Total Solar Eclipses of 1900, 1901 and 1905»، در PTRS، A 206 (1906)، 403-452؛ «A Statistical Discussion of the Proper Motions of the Stars in the Greenwich Catalogue for 1910»، در 0 MNAS، 77 (1917)، 212-219؛ «A Determination of the Deflection of Light by the Sun"s Gravitational Field, From Observations Made at the Total Eclipse of 1919 May 29»، در PTRS، A 220 (1920)، 291-233؛ «Variability of the Earth"s Rotations»، در 0 MNAS، 89 (1919)، 549-557؛ و Eclipses of the Sun and Moon (آکسفرد، 1937). مطالب دستنویس در بایگانی «رصدخانهی سلطنتی گرینیچ»، هرستمانسو، ساکس، انگلستان، موجودند.سوکنامههای مربوط به دایسن مقالههائی هستند از ا. ادینگتن، در ONFRS، 3 (1940)، 159-172؛ و ج. جکسن، در 0 MNAS، 100 (1940)، 236-246. زندگینامهای با عنوان Ninth Astronomer Royal، از م. ویلسن (کیمبریج، 1951)، در دسترس است.
منبع مقاله :
کولستون گیلیپسی، چارلز؛ (1387)، زندگینامه علمی دانشوران، ترجمهی احمد آرام... [و دیگران]؛ زیرنظر احمد بیرشک، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول