نویسندگان: مهدی حقیقی کفاش
محمدرضا اسماعیلی , مسعود اکبری
محمدرضا اسماعیلی , مسعود اکبری
تعریف فرهنگ
واژه فرهنگ به صورت استعاره از اندیشه‌ی پرورش دادن، فراگرد شخم زدن و پروراندن زمین گرفته شده است. در زبان انگلیسی واژه فرهنگ با واژه پرورش دادن و کشت کردن وابستگی ریشه‌ای دارد. وقتی درباره فرهنگ سخن می‌گوییم، به الگوی پرورش بازتابیده در نظام شناخت، نظام اعتقادی، ارزش‌ها، قانون‌ها و آیین‌های زودگذر یک جامعه رجوع می‌کنیم و هنگامی که درباره‌ی جامعه به عنوان یک فرهنگ بحث می‌کنیم، یک استعاره کشاورزی کهن را به کار می‌بریم که توجه ما را به جنبه‌های خاص رشد و پرورش اجتماعی راهنمایی می‌کند (1).فرهنگ (2) مفهومی است که به یک واقعیت بسیار پیچیده اشاره می‌کند و معانی مختلفی دارد. همان طور که ریمون ویلیامز در سال 1976 مطرح کرده است، فرهنگ یکی از دو یا سه واژه‌ای است که پیچیده‌ترین واژه‌های زبان انگلیسی را تشکیل می‌دهند. تعجب آمیز نیست که بسیاری از کشورها در توافق بر سر یک تعریف جهانی و واحد از مفهوم فرهنگ دچار مشکل شده‌اند. اگر بخواهیم دلیل این مشکل را بررسی کنیم می‌توان بیان کرد که اولاً فرهنگ یک واقعیت زنده است و در نتیجه به طور مداوم تغییر می‌کند؛ ثانیاً مفهوم فرهنگ، مسعد دستکاری سیاسی و فرهنگی برای اهداف مختلف می‌باشد و دیگر اینکه یک مفهوم منعطف است که تعریف آن را مشکل می‌سازد (3). بالاخره اینکه این دیدگاه سنتی که فرهنگ‌ها توسط مرزهای ملی مشخص می‌شوند و فرهنگ‌های ملی تابع مرزهای ملی هستند تا حد زیادی اعتبار خود را در دوران معاصر از دست داده است (4). برخی به فرهنگ به عنوان مجموعه‌ای از آداب و رسوم و عادات جمعی می‌نگرند. دسته‌ای دیگر تصویر فرهنگ را با نمودار تاریخی یک قوم، یعنی مجموعه دستاوردهای علمی، فنی و هنری آنان معادل می‌دانند و پاره‌ای دیگر این واژه را با مفهوم آموزش، تعلیم و تربیت مرتبط می‌سازند.
اگر بتوان جامعه را به انسان تشبیه کرد می‌توان گفت همان طور که هیچ انسانی بدون هویت و شخصیت فردی قابل تصور نیست، هیچ جامعه‌ای نیز بدون هویت و شخصیت اجتماعی قابل تصور نیست و فرهنگ در تشکیل هویت و شخصیت جامعه نقش اساسی برعهده دارد، به تعبیر متفکرین، فرهنگ صفت ذاتی جامعه، چگونه بودن آن، هویت اجتماع و یا ماهیت معنوی یک قوم و نژاد محسوب می‌شود (5).
باورها و ارزش‌های فرهنگی، اساس فعالیتهای فردی و اجتماعی یک جامعه محسوب می‌شود. به تعبیر دیگر می‌توان فرهنگ را زمینه‌ی رویش و جوشش رفتارها، عادات، کنش و واکنش‌های فردی و جمعی یک ملت و جامعه تلقی کرد. به همین دلیل برخی جامعه شناسان فرهنگ را به مجموعه رفتارها، عادات و توانایی‌های یک قوم اطلاق می‌کنند (6).
به طور کلی می‌توان گفت که برای تغییر در رفتار عمومی ملت، باید از تغییر مشخصه‌های فرهنگ آغاز کرد، زیرا عناصر فرهنگی در واقع، زیربنای حرکت‌ها و فعالیتهای جامعه به شمار می‌آیند. بنابراین برای آماده کردن ملتی جهت تحولات جدید، باید باورها و اعتقادات عمومی مردم متحول و دگرگون گردد و مردم، در راستای تغییر و تحولات نوین، سامان فکری یافته و آمال و آرزوهای خویش را در این سو دست یافتنی و عملی ببینند تا رفتار و کنش‌های اجتماعی خویش را بر همین پایه سازمان دهند.
تخمین زده می‌شود تاکنون حدود 400 نوع تعریف از فرهنگ ارائه شده است. اما می‌توان تعاریف مشترکی را یافت که حالت ساده‌تر و قابل فهم‌تر داشته باشد. فرهنگ را می‌توان مجموع ویژگی‌های رفتاری و عقیدتی قابل اکتساب در اعضای یک جامعه خاص تعریف کرد که واژه تعیین کننده در این توصیف همانا «اکتسابی بودن» آن است که فرهنگ را از رفتاری که نتیجه وراثت زیست شناختی است، متمایز می‌سازد.
فرهنگ را می‌توان مجموعه‌ای از اندیشه‌ها، باورها، ارزش‌ها، معرفت‌ها و رفتارها که پایه مشترک کلیه اعمال اجتماعی را تشکیل می‌دهند تعریف کرد. فرهنگ، زمینه ساز همه اعمال و مشخصات زندگی است (7).
بر طبق تعریف ادگارشاین، فرهنگ مجموعه‌ای از اصول اساسی و راه حل‌های مشترک است برای مشکلات جهانی تطابق بیرونی (8) (چگونه زنده بمانیم) و انسجام درونی (9) (چگونه کنار هم بمانیم). این مفروضات و اصول در طول زمان تکامل یافته و از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شوند.
هافستد: فرهنگ برای جامعه انسانی همان حکمی را دارد که شخصیت برای فرد انسان دارد (10).
رالف لینتون، فرهنگ را مجموعه‌ای از اندیشه‌ها، پاسخ‌های شرطی، الگوهای رفتار عادی و یک پدیده روانی- اجتماعی می‌خواند و آن را با میراث اجتماعی برابر می‌داند.
ماکس وبر: فرهنگ فرض بر آگاهی از همانندی و همچنین آگاهی از جدایی و تفاوت‌ها دارد.
کروبر و کلاکهان: فرهنگ، دربرگیرنده‌ی الگوهای آشکار و پوشیده‌ای از رفتار و برای رفتار است که از راه نمادها که دستاورد نمایان گروه‌های انسانی است آموخته می‌شود و انتقال می‌یابد. هسته‌ی ضروری فرهنگ از اندیشه‌های سنتی و به ویژه از ارزش‌های پیوسته به آن‌ها تشکیل می‌یابد. نظام‌های فرهنگی می‌توانند از یک سو پیام کُنش باشند و از سوی دیگر عناصر تعیین کننده کُنش بیشتر قرار گیرند (11).
داونز، فرهنگ را یک نقشه‌ی ذهنی که غیرمستقیم بر رفتار و روابط افراد تأثیر می‌گذارد تعریف می‌کند (12).
یونسکو در سال 2001 مفهوم فرهنگ را مجموعه‌ای از خصیصه‌های معنوی، مادی، فکری و احساسی جامعه یا یک گروه اجتماعی تلقی کرده است. به علاوه این مفهوم دربردارنده هنر، ادبیات، شیوه‌های زندگی، روش‌های با هم زندگی کردن، نظام‌های ارزشی، سنت‌ها و باورهاست (13).
تعریف فعالیتهای فرهنگی (14)
درباره‌ی مفهوم فعالیت فرهنگی به دلیل گستردگی و تنوع این گونه اقدامات و همچنین گستره‌ی وسیع معنای فرهنگ و کلیتی که بر تعاریف و نظریه‌های گوناگون حاکم است، تعریف جامع، مانع، عینی و قابل قبول عموم اندیشمندان این حوزه از دانش بشری کمتر به چشم می‌خورد.صنعتی شدن جوامع و سپس ورود به عصر پساصنعتی، عصر اطلاعات، تقسیم فزاینده کار و گسترش پُرشتاب شهرنشینی، موجب پدید آمدن اوقات معینی در روز و در خلال سال تحت عنوان «وقت آزاد» یا «وقت فراغت» شده است. البته همیشه در طول تاریخ، ایامی به عنوان «اوقات بیکاری» و «استراحت» وجود داشته است، ولی هیچ گاه تا این حد منظم و زبان بندی شده و قابل پیش بینی نبوده. اوقات فراغت زمانی است که افراد می‌توانند به میل و دلخواه خود نسبت به گذران آن تصمیم گیری نمایند. البته با توجه به حجم فعالیتهای روزمره، اوقات فراغت زمانی ارزشمند است که بتوان به بهترین نحو از آن استفاده کرد.
فعالیتی که افراد جامعه در اوقات فراغت انجام می‌دهند، عموماً فعالیتی فرهنگی است؛ اعم از اینکه دید و بازدید باشد، یا صرف وقت در مقابل تلویزیون و یا حضور در یک کلاس آموزش هنری، یا کتابخوانی و یا پیاده روی در بوستان.
پدیده‌ی «اوقات فراغت» پدیده‌ای جهان شمول است و در تمام کشورها و به ویژه کشورهایی که جمعیت آن‌ها جوان است، مورد توجه و تأکید خاص قرار دارد. دولت‌ها علاقه مندند که چارچوب فعالیتهای متعارف در اوقات فراغت را معین کنند و به عنوان مثال با نظارت بر برنامه‌های رادیو و تلویزیون، سینما، تئاتر و مطالب نشریات و کلاً رسانه‌های مکتوب، ذوق و سلیقه مردم را در جهتی که مطلوب می‌دانند پیش ببرند و شهروندانی پایبند به هنجار و جامعه پذیر بسازند. بنابراین منظور از فعالیت فرهنگی، مجموعه‌ای از فعالیت‌هاست که افراد یک جامعه عموماً در اوقات فراغت به آن می‌پردازند.
البته به تبع تعاریف متعدد فرهنگ، تعاریف متنوعی هم از فعالیت فرهنگی، ارائه شده که تعدادی از آن‌ها در ذیل آورده شده است:
1. فعالیتهای فرهنگی صرف نظر از ارزش مادی و تجاری آن‌ها، می‌توانند در نهایت به تولید کالاها و یا خدمات فرهنگی نیز کمک کنند (15).
2. مجموعه‌ای از تجارب، اتفاقات، مراسم و غیره که دانش افراد یا علاقه آن‌ها را نسبت به خود و یا دیگر گروه‌های فرهنگی، اجتماعی، فکری یا میراث فرهنگی افزایش می‌دهد (16).
3. کار (فعالیت) فرهنگی، فعالیتی است که تمام شئون زندگی فردی و اجتماعی بشر را دربر می‌گیرد. کاری است که همه افراد جامعه را متأثر می‌سازد و این با نفوذ در ارتباطات و روابط علت و معلولی و تأثیر و تأثرات افراد جامعه بر یکدیگر، شدنی خواهد بود (17).
4. فعالیت فرهنگی، فعالیتی است که موجبات این را فراهم آورد که افراد بتوانند در تمام ابعاد زندگی روزانه خود، چه به طور انفرادی و چه جمعی، خود را به دیگران بفهمانند (18).
5. فعالیت فرهنگی عبارت است از مجموعه اقداماتی که برای تغییر در مجموعه توان انسانی یک جامعه صورت می‌گیرد (19).
6. فعالیت فرهنگی به آن دسته از فعالیت‌هایی گفته می‌شود که اعضای یک جامعه در آن شرکت داشته و به وسیله آن شخصیت و توانایی‌های خود را بسط و گسترش می‌دهند (20).
در مجموع می‌توان این تعریف را ارائه کرد که فعالیتهای فرهنگی، فعالیت‌هایی هستند که هدف آن‌ها تغییر، تقویت و یا توسعه ارزش‌ها، بینش‌ها و دانش‌های (اطلاعات) جامعه و در نتیجه روابط اجتماعی جامعه باشد.
بر پایه این تعریف، افراد و سازمان‌های بی‌شماری را می‌توان نام برد که با فعالیتهای خود بر حوزه‌های فوق، تأثیرات مختلفی بر جای می‌گذارند. اما در میان این سازمان‌ها فقط تعدادی از آن‌ها با هدف انجام فعالیت فرهنگی تأسیس شده‌اند. به عبارت دیگر، فلسفه وجودی برخی از سازمان‌ها (نظیر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صدا و سیما، سازمان تبلیغات اسلامی و ...) ایجاد تغییر در ساختار ارزشی، بینشی و رفتاری مردم و جامعه است.
با شناخت فعالیتهای فرهنگی می‌توان به شناخت «بخش فرهنگ» به عنوان مجموعه‌ای از فعالیتهای فرهنگی پرداخت. با نزدیک شدن به دوره‌ی معاصر و حاکمیت یافتن اقتصاد صنعتی و بسط شهرنشینی و لزوم حفظ شادابی، تندرستی و باسوادی شهروندان، علاوه بر وظایف دولت‌های سنتی، موضوعات مربوط به آموزش و پرورش، بهداشت و درمان و تأمین اجتماعی نیز در دستور کار دولت‌ها قرار گرفت.
بدین ترتیب بخشی دیگر از فرهنگ نیز موضوع برنامه ریزی‌های جامع شد. در نهایت اینکه مجموعه فعالیتهای هنری و فرهنگی معینی با عنوان بخش فرهنگ مورد توجه قرار گرفته است و به طور رسمی برای آن سیاست گذاری‌ها، برنامه ریزی و هدف گذاری می‌شود.
به نظر می‌رسد تعریف ارائه شده از فعالیت فرهنگی- که ملاک تمایز فعالیتهای فرهنگی از فعالیتهای غیرفرهنگی در سازمان‌های مورد بررسی خواهد بود- می‌تواند مرز نسبتاً مشخصی بین فعالیتهای دیگر عرصه‌های اجتماعی و اقتصادی ترسیم نماید (21).
تعریف محصولات و خدمات فرهنگی (22)
پس از ارائه تعاریف متعددی از فعالیت فرهنگی لازم است در ارتباط با محصولات و خدمات فرهنگی که در حقیقت در درون مفهوم فعالیتهای فرهنگی قرار می‌گیرند نیز توضیحات مختصری ارائه کرد. در خصوص محصولات فرهنگی نوعی ابهام واژه شناسانه در مورد معنی آن وجود دارد. از یک سو، این واژه را می‌توان معادل کالاهای فرهنگی به کار برد و از سوی دیگر غالباً واژه محصولات فرهنگی به عنوان یک واژه فراگیر برای کالاها و خدمات فرهنگی مورد استفاده قرار می‌گیرد.در عرصه تجارت جهانی بین محصول و خدمات فرهنگی تفاوت‌های زیادی قائلند، به خصوص در ارتباط با محصولات فرهنگی که قوانین و مقررات بیشتری نسبت به خدمات فرهنگی دارند. تعیین اینکه یک اقدام مربوط به یک محصول فرهنگی، یا یک کالا و یا یک خدمت زمینه ساز است مشکلات فراوانی وجود دارد. یونسکو در تلاش برای تعریف و ایجاد تمایز بین کالاهای فرهنگی و خدمات فرهنگی چنین اعلام داشته است:
کالای فرهنگی عموماً به کالاهای مصرفی دربردارنده‌ی اندیشه‌ها، نمادها و شیوه‌های زندگی اشاره دارد. آن‌ها اعلام کننده، پرورنده و کمک کننده به شناخت هویت جمعی بوده و بر رویه‌های فرهنگی تأثیر می‌گذارند. در حالی که خدمات فرهنگی آن دسته از فعالیت‌هایی هستند که هدف از آن‌ها برآوردن علائق و نیازهای فرهنگی است (23).
در تعاریف دیگر نیز بین محصول فرهنگی و خدمات فرهنگی تمایز قائل شده‌اند که در ادامه به تعریف برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.
محصولات و خدمات فرهنگی دربرگیرنده ارزش‌های اخلاقی، سمبلیک، هنری و زیباشناختی‌اند. از جمله ویژگی‌هایی که محصولات فرهنگی را از خدمات آن متمایز می‌سازد سیستم قیمت گذاری آن‌هاست (24).
محصولات فرهنگی به عنوان کالاهای مصرفی تعریف می‌شوند که به وسیله آن‌ها ایده‌ها، سمبل‌ها و شیوه‌های مختلف زندگی از طریق کالاهایی نظیر کتاب، مجله، محصولات چند رسانه‌ای، نرم افزار، ضبط، فیلم‌ها، برنامه‌های سمعی و بصری، صنایع دستی و مُد انتقال پیدا می‌کنند (15).
محصولات فرهنگی آن دسته از فعالیت‌هایی هستند که عمدتاً در محصولاتی دیده می‌شوند که ارزش اقتصادی آن‌ها از ارزش فرهنگی به دست آمده باشد (24).
خدمات فرهنگی، فعالیت‌هایی هستند که نمی‌توانند به صورت کالاهای فرهنگی به صورت قابل مشاهده و ملموس توزیع شوند ولی می‌توانند کار تولید و توزیع محصولات فرهنگی را تسهیل کنند. به عنوان مثال خدمات فرهنگی شامل فعالتی‌های اخذ مجوز، خدمات کپی رایت، فعالیتهای توزیع و ترویج هنرهای نمایشی و رویدادهای فرهنگی و همچنین خدمات اطلاع رسانی فرهنگی و حفظ آثار ضبط شده و آثار باستانی در کتابخانه‌ها، مراکز اسناد، موزه‌ها و ... می‌باشند (15).
طبقه بندی فعالیتهای فرهنگی
طبقه بندی‌های متنوعی از فعالیتهای فرهنگی ارائه گردیده است. این طبقه بندی‌ها را به دو دسته کلی می‌توان تقسیم کرد:1. طبقه بندی‌های نظری
2. طبقه بندی‌های کاربردی
طبقه بندی‌های نظری
این دسته از طبقه بندی‌ها، جهت تعریف و تحلیل پاره‌ای از فعالیتهای کارشناسی در زمینه فرهنگ (و با توجه به نیاز و هدف محققین) ارائه شده‌اند.به منظور آشنایی با برخی از دیدگاه‌های موجود، نمونه‌ای از این طبقه بندی‌ها، ارائه می‌شود:
1. فعالیتهای فرهنگی بر حسب نسبت ارتباط با فرهنگ به سه دسته قابل تفکیک هستند. این سه دسته فعالیت فرهنگی مورد نظر عبارتند از:
الف- بخش‌های هنرهای زیبا: این بخش با رشته‌های هنری رسمی، حفظ میراث ملی، موزه‌ها، تئاترهای سیار تا کمک به آفرینش‌های در حال انجام سروکار دارد.
ب- بخش‌های سنتی: بخش‌هایی که به طور سنتی مرتبط با فرهنگ در نظر گرفته می‌شوند. مانند آموزش و پرورش، آموزش‌های بزرگسالان؛ بخش اطلاعات، شامل ارتباطات، رادیو و تلویزیون.
ج- بخش‌های مرتبط با محیط زندگی: خدماتی وجود دارد که در اصل به کار اشاعه و ارتقاء فرهنگ مربوط نمی‌شود، اما در شکل دادن به محیط زندگی کمک کرده و در توسعه فرهنگی مؤثر است (15).
2. از منظر دیگر فعالیتهای فرهنگی که توسط سازمان‌ها و مراکز فرهنگی انجام می‌گیرد به پنج دسته قابل تفکیکند:
الف- تولیدکنندگان محصولات فرهنگی، نظیر فیلم سازان، نویسندگان
ب- پخش یا عرضه محصولات فرهنگی، نظیر کتابفروشی‌ها، سینماها و ...
ج- هم افزایی و نوآوری، فعالیت‌هایی نظیر اقدامات رسانه‌های گروهی
د- انتخاب و نقد محصولات فرهنگی: نظیر نخبگان فرهنگ و نقادان
هـ- بازرسی و کنترل فرآورده‌های فرهنگی: کارشناسان و مسئولان فرهنگی
3. در یک دسته بندی نسبتاً جامع در تدوین نظام آماری برای برنامه ریزی‌های فرهنگی در آسیا، واژه‌های طبقه بندی شده در مقوله فرهنگ (از جمله فعالیتهای فرهنگ) را به شرح زیر معرفی می‌کند:
الف- فعالیتهای فرهنگی: هنرهای زیبا، تئاتر، سینما، ورزش، فرهنگ عامه
ب- میراث‌های فرهنگی: موزه، موسیقی، ادبیات، ساختمان‌های فرهنگی، فرهنگ شفاهی، برنامه‌های یادبود تاریخی، آثار عتیقه، آثار باستانی، فرهنگ عامه و تالار هنری
4. طبقه بندی بر حسب نوع محصولات فرهنگی:
الف- محصولات شنیداری (نظیر موسیقی و سخنرانی)
ب- محصولات دیداری (نظیر مطالب مطبوعات، عکس، نقاشی)
ج- محصولات دیداری و شنیداری (نظیر تئاتر، فیلم سینمایی و تلویزیونی).
5. طبقه بندی بر حسب مراحل فرهنگی:
الف- طرح ایده و تولید محصولات فرهنگی
ب- بررسی، تأیید و تصویب (یا رد) ایده‌ها و پیشنهادها
ج- عرضه یا ارائه محصولات فرهنگی
6. طبقه بندی بر حسب نوع و محتوای فعالیت فرهنگی یا ابعاد مختلف هر حوزه از فرهنگ:
الف- تولید
ب- آموزش
ج- پژوهش
د- عرضه
هـ- ترویج
و- مدیریت
7. طبقه بندی بر حسب ارتباط با مخاطبین:
الف- فعالیتهای فرهنگی غیرمستقیم یا پشتیبانی کننده، نظیر ساخت مدارس، سینماها و امور تدارکات
ب- فعالیتهای فرهنگی زمینه ساز یا بنیادین، نظیر تحقیق، امور تربیت بدنی
ج- فعالیتهای فرهنگی مستقیم، نظیر فیلم، سخنرانی، جشنواره.
8. طبقه بندی بر حسب موضوع فعالیت:
الف- فعالیتهای حوزه هنر.
ب- فعالیتهای حوزه تاریخ و میراث فرهنگی
ج- فعالیتهای حوزه علم و دانش و آگاهی‌ها
د- فعالیتهای حوزه زبان و ادبیات
هـ- فعالیتهای حوزه مذهب
و- فعالیتهای حوزه آداب و رسوم و سنن (19)
طبقه بندی‌های کاربردی
این طبقه بندی‌ها عمدتاً توسط سازمان ملل متحد و سازمان علمی و فرهنگی یونسکو، با هدف جمع آوری آمار و اطلاعات از کشورهای عضو و جهت ایجاد نوعی هم زبانی و استاندارد نمودن فعالیتهای فرهنگی صورت گرفته است. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز به منظور برنامه ریزی فعالیتهای فرهنگی، طبقه بندی خاصی را ارائه نموده که در ادامه این نوع طبقه بندی- که قابلیت استناد و کاربری بیشتری دارد- تشریح می‌شود.طبقه بندی اصطلاح نامه‌ی یونسکو
در اصطلاح نامه یونسکو (26) حوزه‌ها و مطالعات فرهنگی به ترتیب زیر مشخص شده‌اند:1. فرهنگ
1-1- تاریخ فرهنگی2- 1- فلسفه فرهنگی
3- 1- خلاقیت فرهنگی
4- 1- پژوهش فرهنگی
1- 4- 1- مطالعات فرهنگی
5- 1- توسعه فرهنگی
1- 5- 1- سیاست فرهنگی
2- 5- 1- برنامه ریزی و مدیریت فرهنگی
3- 5- 1- منابع فرهنگی
4- 5- 1- کارکنان فرهنگی
5- 5- 1- کُنش‌های فرهنگی شامل فعالیتهای فرهنگی، حفاظت از اموال فرهنگی و عرضه اموال فرهنگی
2. هنر
1- 2- نظریه، فنون و شیوه‌های هنری2- 2- هنرهای تجسمی
1- 2- 2- هنرهای زیبا
2- 2- 2- معماری
3- 2- 2- گرافیک
4- 2- 2- هنر پلاستیک
5- 2- 2- صنایع دستی
6- 2- 2- عکاسی
7- 2- 2- نقاشی
3- 2- موسیقی
4- 2- هنرهای نمایشی
1- 4- 2- هنرهای تئاتری
3- 4- 2- اُپرا
4-4- 2- رقص
5- 4- 2- سینما
3. اوقات فراغت
1- 3- فعالیتهای اوقات فراغت1- 1- 3- ورزش
2- 1- 3- گردشگری
2- 3- تسهیلات گردشگری
4. ارتباطات
1- 4- تاریخ ارتباطات2- 4- پژوهش در ارتباطات
3- 4- سیاست‌های ارتباطات
4- 4- مدیریت و برنامه ریزی ارتباطات
5- 4- کارکنان ارتباطات
6- 4- آموزش کارکنان ارتباطات
7- 4- جامعه شناسی ارتباطات
8- 4- روان شناسی ارتباطات
9- 4- فرایند ارتباطات
10- 4- رسانه‌های ارتباطات جمعی (27).
طبقه بندی فعالیتهای فرهنگی بر اساس چارچوب آماری فرهنگی یونسکو (28)
همان طور که در قبل اشاره شد، کالاها و خدمات فرهنگی دربرگیرنده ارزش‌های هنری، زیبایی شناختی، معنوی و نمادین جوامع مختلف می‌باشند، لذا برای اینکه بتوانیم وسعت فعالیتهای فرهنگی را شناسایی و اندازه گیری کنیم باید بتوانیم فعالیتهای فرهنگی را در قالب یک چارچوب دسته بندی کنیم. برای رسیدن به این هدف باید از یک دیدگاه عملیاتی برای تعریف فرهنگ و فعالیتهای فرهنگی استفاده کنیم. چارچوب ارائه شده توسط یونسکو در سال 2009 با نشئت گرفتن از تعریف فرهنگ و فعالیتهای فرهنگی در شکل 1 به صورت مفصل ارائه شده است. چارچوب نشان داده شده ارائه کننده یک مجموعه مشترک فرهنگی صنایع تولیدی، فعالیت‌ها و روش‌هاست که در هشت حوزه فرهنگی گروه بندی می‌شوند:1. میراث فرهنگی و طبیعی
2. مراسم و جشن‌ها
3. هنرهای تجسمی و صنایع دستی
4. کتاب و مطبوعات
5. صوتی، تصویری و رسانه‌های تعاملی
6. طراحی و خدمات خلاقانه
7. توریسم و گردشگری
8. ورزش و تفریح.
علاوه بر حوزه‌های معرفی شده، سه حوزه‌ی موازی با آن‌ها نیز وجود دارد که دارای نقش کلیدی در چرخه‌ی فرهنگی می‌باشند. دلیل موازی بودن این سه حوزه با حوزه‌های اصلی در این است که آن‌ها می‌توانند در قلمرو تمامی حوزه‌های معرفی شده به کار گرفته شوند و با آن‌ها در ارتباط باشند. این سه حوزه عبارتند از:
- آموزش و یادگیری
- بایگانی و نگهداری
- تجهیزات و مواد اولیه پشتیبانی کننده
در ادامه به معرفی هر یک از هشت حوزه اصلی معرفی شده توسط یونسکو در سال 2009 می‌پردازیم.
1. میراث فرهنگی و طبیعی
میراث فرهنگی شامل آثار باستانی، آثار تاریخی و گروهی از ساختمان‌ها و مکان‌هایی است که دارای تنوعی از ارزش‌های مختلفی از جمله ارزش‌های نمادین، تاریخی، اهمیت هنری، زیبایی شناختی، قوم شناسی یا انسان شناسی، علمی و اجتماعی می‌باشند.مناظر فرهنگی که همان کارهای ترکیبی ساخته شده در طبیعت، توسط انسان است و نشان دهنده ارتباط طولانی بین مردم و محیط زیست طبیعی اطراف آن‌هاست (27).
میراث طبیعی متشکل از ویژگی‌های طبیعی، زمین شناسی، جغرافیای طبیعی و مناطق مشخصی است که زیستگاه گونه‌های متنوعی از حیوانات و گیاهان بوده و همچنین مکان‌هایی که دارای زیبایی طبیعی مثل پارک طبیعی و ذخایر، باغ وحش‌ها، آکواریوم‌ها و باغ گیاه شناسی است.
2. مراسم و جشن‌ها
مراسم و جشن‌ها شامل تمام عبارات از وقایع زندگی فرهنگی است. هنرهای نمایشی شامل هر دو فعالیت هنری حرفه‌ای و آماتور مانند تئاتر، رقص، اپرا و خیمه شب بازی است. همچنین جشن‌ها و مراسم سنتی شامل جشن‌ها و رویدادهای فرهنگی نظیر جشنواره‌ها و نمایشگاه‌هایی است که می‌تواند به صورت محلی و غیررسمی در محیط طبیعی انجام گیرد.3. هنرهای تجسمی و صنایع دستی
هنرهای تجسمی، اشکال هنری مختلف و متنوعی هستند که بر اساس تجسم فرد از تصویری که در طبیعت وجود دارد خلق می‌شوند. اگرچه باید پذیرفت که برخی از هنرهای بصری معاصر ممکن است ترکیبی از چند شکل هنری باشد که از جمله می‌توان به هنر مجازی (این فرم هنری در حوزه الکترونیکی و صوتی و بصری و تعاملی رسانه‌ها گنجانده شده است) اشاره کرد.حوزه‌ی هنرهای تجسمی و صنایع دستی شامل هنرهای زیبا مانند نقاشی، مجسمه سازی، صنایع دستی و عکاسی، همچنین اماکن تجاری که در آن اشیا به نمایش گذاشته می‌شوند، از جمله گالری‌های هنری تجاری می‌باشد.
4. کتاب و مطبوعات
این حوزه دربرگیرنده چاپ و نشر در همه شکل‌های مختلف مانند کتاب‌ها، روزنامه‌ها، نشریات و مجلات است. همچنین شامل اشکال نشریات الکترونیکی یا مجازی مانند روزنامه‌های آنلاین، کتاب الکترونیکی و توزیع دیجیتالی کتاب‌ها، کتابخانه‌های فیزیکی و مجازی نیز می‌باشد.5. صوتی، تصویری و رسانه‌های تعاملی
اصلی‌ترین عناصر مربوط به این حوزه رادیو و تلویزیون است. این حوزه فیلم‌ها، کلیپ‌ها، رادیو و تلویزیون‌های اینترنتی، بازی‌های ویدئویی و اشکال جدید فرهنگی آن یعنی وب سایت‌های ارائه کننده‌ی بازی‌های آنلاین، پورتال‌های وب، وب سایت‌ها برای فعالیتهای مربوط به شبکه‌های اجتماعی مانند فیس بوک، توییتر و ... را نیز شامل می‌شود.6. طراحی و خدمات خلاقانه
این حوزه، فعالیت‌ها، کالاها و خدمات نشئت گرفته از طراحی‌های خلاقانه، هنری و زیبا از اشیا، ساختمان‌ها و چشم انداز را پوشش می‌دهد. همچنین این حوزه شامل مد، گرافیک و طراحی داخلی، طراحی مناظر و چشم اندازها، خدمات معماری و خدمات تبلیغاتی نیز می‌باشد. البته نباید فراموش کرد که خدمات معماری و تبلیغات بخشی از اصلی‌ترین بخش‌های این حوزه‌ی منتهی در بُعد خدمات است.7. توریسم و گردشگری
توریسم و گردشگری نسبت به سایر حوزه‌های فرهنگ معرفی شده تفاوتی کیفی دارد. بنابراین نمی‌توان آن را در حوزه‌های قدیمی و سنتی حوزه‌های فرهنگی قرار داد. بنابراین بهتر است گردشگری به عنوان یک فعالیت و حوزه تقاضا محور (مشتری محور) تعریف شود. به همین دلیل، توریسم و گردشگری رابطه بسیار نزدیکی با دیگر حوزه‌های معرفی شده در بخش فرهنگ دارد.8. ورزش و تفریح
در این تقسیم بندی حوزه ورزش دامنه تعریف گسترده‌تری دارد و شامل ورزش‌های رقابتی، آمادگی جسمانی و فعالیتهای تفریحی سازمان یافته است. لازم به ذکر است که این تعریف شامل هر دو نوع ورزش حرفه‌ای و آماتور می‌شود. ورزش در بعضی کشورها با آداب و رسوم سنتی آن‌ها پیوند خورده، مثل ورزش کریکت در پاکستان. این حوزه همچنین شامل تفریحات و سرگرمی‌هایی می‌شود که برای لذت، سرگرمی یا آرامش جسمی و روحی فرد تعریف شده است.
شکل 1 به طور کامل تمامی حوزه‌های معرفی شده در FCS را نشان می‌دهد (15).
طبقه بندی توصیه نامه یونسکو
طبقه بندی دیگری که بیش از سایر طبقه بندی‌ها به شناخت حدود بخش فرهنگ یاری می‌رساند، طبقه بندی‌ای است که یونسکو در جزوه‌ای تحت عنوان «توصیه نامه‌ای در مورد استاندارد کردن آمار هزینه‌های دولتی فعالیتهای فرهنگی» منتشر ساخته است.در این توصیه نامه، حوزه فرهنگ به مقوله‌های فرهنگی که در «چارچوب آماری فرهنگی» یونسکو مشخص شده تأکید دارد.
در جزوه تهیه شده توسط یونسکو فعالیتهای سازنده بخش فرهنگ و زیرفعالیت‌های هر یک به ترتیب زیر مشخص شده است. شماره گذاری مقولات از صفر شروع شده.
مقوله 0- میراث فرهنگی
فعالیت‌هایی که با هدف حفظ و توسعه میراث فرهنگی و ساختارهای فرهنگی صورت می‌گیرد و شامل نگهداری یادمان‌ها و ذخیره سازی و جمع آوری میراث و گنجینه‌های گذشته و دربرگیرنده مصادیق ذیل است:- یادمان‌ها و مکان‌های تاریخی
- بایگانی‌ها
- موزه‌ها
- حفاری‌های باستان شناسی
- آموزش‌های غیررسمی مربوط به این امور
مقوله 1- مواد چاپی و ادبیات
فعالیت‌هایی که با هدف خلق، تولید و توزیع آثار مکتوب به صورت چاپی صورت می‌گیرد، شامل کتاب‌ها، گاه نامه‌ها، روزنامه‌ها و نظیر آن‌ها و تأسیس و بهره برداری از کتابخانه‌ها. فعالیتهای مربوط به این بخش عبارتند از:- خلق و آفرینش ادبی
- چاپ و نشر ماهنامه‌ها
- عرضه و فروش کتاب‌ها و روزنامه‌ها
- کتابخانه‌ها
- پژوهش و آموزش‌های غیررسمی مربوط به این امور
- فعالیتهای یارانه‌ای لازم برای تولید و چاپ آثار مکتوب
مقوله 2- موسیقی
فعالیت‌هایی که با هدف خلق، تولید و عرضه آثار موسیقیایی به صورت قطعات موسیقی، نوارهای موسیقی و کنسرت‌ها صورت می‌گیرد و شامل موارد ذیل است:- آفرینش و اجرای موسیقی
- انتشارات موسیقی به صورت چاپی
- اجرای موسیقی
- انتشار موسیقی ضبط شده (دیسک، کاست، نوار مغناطیسی)
- توزیع و فروش آلات موسیقی و تجهیزات تکثیر موسیقی
- پژوهش و آموزش‌های غیررسمی در این امور
- فعالیتهای یارانه‌ای لازم برای آفرینش و تولید موسیقی و تجهیزات موسیقی.
مقوله 3- هنرهای نمایشی
فعالیت‌هایی که با هدف خلق، تولید و عرضه‌ی آثار نمایشی صورت می‌گیرد. این آثار نمایشی دربرگیرنده جنبه‌های ادبی، موسیقیایی و تجسمی به صورت همزمان بوده و شامل موارد زیر است:- تولید آثاری برای نمایش
- نمایش‌های تئاتری
- سیرک‌ها
- تالارهای نمایشی
- پژوهش و آموزش‌های غیررسمی در این امور
- فعالیتهای یارانه‌ای لازم مانند اجاره تالارها، خرید خدمات، تولید و فروش تجهیزات
مقوله 4- هنرهای تجسمی
فعالیت‌هایی با هدف خلق، تولید و عرضه هنرهای تجسمی به صورت نقاشی، مجسمه سازی، تزیین، با صنایع دستی، و شامل موارد ذیل است:- خلق آثار تجسمی
- انتشار و تولید آثار تجسمی
- کارهای نمایشگاهی مربوط به آثار تجسمی
- عرضه و فروش آثار تجسمی
- پژوهش و آموزش‌های غیررسمی مربوط به این امور
- فعالیتهای یارانه‌ای لازم برای خلق، تولید و عرضه آثار تجسمی
مقوله 5- سینما و عکاسی
فعالیت‌هایی که با خلق و تولید آثار سینمایی صورت می‌گیرد و عبارتند از:- تولید فیلم سینمایی
- عرضه و توزیع و نمایش فیلم‌ها
- عکاسی
- آموزش غیررسمی و پژوهش مربوط به این امور
- فعالیتهای یارانه‌ای لازم برای تولید، عرضه و نمایش‌های سینمایی
مقوله 6- رادیو و تلویزیون
فعالیت‌هایی که با هدف خلق، تولید و عرضه آثار رادیویی و تلویزیونی صورت می‌گیرد و شامل موارد زیر است:- رادیو
- تلویزیون
- آموزش‌های غیررسمی مربوط به رادیو و تلویزیون
- فعالیتهای یارانه‌ای برای پخش برنامه‌ها
مقوله 7- فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی
فعالیت‌هایی که با هدف کمک به مردم برای بیان خواسته‌های خود به صورت فردی یا جمعی در کلیه جنبه‌های زندگی روزانه آن‌ها صورت می‌گیرد و شامل فعالیتهای زیر می‌شود:- طرح‌ها و برنامه‌های فرهنگی، اجتماعی
- مراکز فرهنگی و هنری
- غنی سازی فعالیتهای غیرحرفه‌ای
- انجمن‌های مدنی و حرفه‌ای
- سایر فعالیتهای فرهنگی- اجتماعی (مراسم و اعیاد، کارکردهای اجتماعی مربوط به باورهای دینی و اخلاقی)
- آموزش‌های غیررسمی و پژوهش‌های مربوط به این امور
- فعالیتهای یارانه‌ای برای فعالیتهای فرهنگی- اجتماعی.
مقوله 8- ورزش و بازی‌ها
این مقوله شامل موارد زیر می‌شود:- تولید تجهیزات ورزشی
- احداث و نگهداری ورزشگاه‌ها و سایر تسهیلات ورزشی (زمین ورزشی، استخر و ...)
- فعالیتهای مرتبط با سازمان ورزشی بازی‌ها (انجمن‌های ورزشی، مسابقات و غیره)
- آموزش‌های غیررسمی و پژوهش‌های مربوط به این امور
مقوله 9- طبیعت و محیط زیست
فعالیت‌هایی که با هدف فراهم آوردن و نگهداری تأسیسات و خدمات مرتبط با طبیعت و محیط زیست صورت می‌گیرد و شامل فعالیتهای زیر می‌شود:- فعالیتهای تفریحی مرتبط با طبیعت (پارک‌های ملی، جاذبه‌های طبیعی، سواحل حفاظت شده برای شنای عموم، پارک‌های جنگلی) و فعالیتهای مرتبط با کیفیت زندگی شهری (پارک‌ها، بیشه‌ها و پارک‌های بازی کودکان).
مقوله 10- مدیریت عمومی فرهنگ
این فعالیت‌ها با هدف نگهداری، تجهیز و مدیریت خدمات و فعالیتهای چند منظوره‌ای که نمی‌توان آن‌ها را در یکی از مقولات فوق الذکر جای داد، صورت می‌گیرد و شامل موارد زیر می‌شود:- مدیریت دولتی فرهنگ
- سایر فعالیت‌هایی که در مقولات 0 تا 9 جای نمی‌گیرند.
از بین طبقه بندی‌های مذکور، طبقه بندی توصیه نامه یونسکو از دقت و جامعیت بالاتری برخوردار است، به خصوص که در عمل نیز جوابگوی نیازهای وسیع سازمان فرهنگی یونسکو بوده و از طرفی این طبقه بندی، از انطباق مناسبی با فعالیتهای سازمان‌های فرهنگی در ایران برخوردار است [28 و 29].
طبقه بندی سازمان ملل متحد
سازمان ملل متحد با هدف تهیه حساب‌های استاندارد ملی (30) (SNA)، فعالیتهای اقتصادی را طبقه بندی کرده است. مرکز آمار ایران، این طبقه بندی را تحت عنوان «راهنمای کدگذاری فعالیتهای اقتصادی ایران» منتشر ساخته است.بخش 92 این طبقه بندی، فعالیتهای تفریحی، فرهنگی و ورزشی و زیر بخش‌های متعدد آن را به شرح ذیل ارائه کرده است:
1- فیلم سینمایی، رادیو، تلویزیون و سایر فعالیتهای سرگرم کننده
1-1- تولید و توزیع فیلم سینمایی و نوار ویدئو2- 1- نمایش فیلم
3- 1- فعالیتهای رادیو و تلویزیون
4- 1- هنرهای نمایشی، موسیقی و سایر فعالیتهای هنری
5- 1- سایر فعالیتهای سرگرم کننده و طبقه بندی نشده در جای دیگر
2- خبرگزاری‌ها
1- 2- فعالیتهای کارگزاران خبری3- کتابخانه‌ها، آرشیوها، موزه‌ها و سایر فعالیتهای فرهنگی
1- 3- فعالیت کتابخانه‌ها و آرشیوها2- 3- فعالیت موزه‌ها و حفاظت از اماکن و ساختمان‌های تاریخی
3- 3- باغ‌های گیاه شناسی، جانورشناسی و فعالیتهای مربوط به جاذبه‌های طبیعی
4- فعالیتهای ورزشی و سایر فعالیتهای تفریحی
1- 4- فعالیتهای ورزشی2- 4- سایر فعالیتهای تفریحی
البته نکته‌ای که در این طبقه بندی وجود دارد آن است که این طبقه بندی بر مبنای اهداف اقتصادی تدوین شده و یک طبقه بندی باز محسوب می‌شود که از نظر فرهنگی چندان کامل نیست، چون ابتدا باید فعالیتی فرهنگی شناخته شود تا در این طبقه بندی جای گیرد [24].
پی‌نوشت‌ها:
1. طوسی، محمدعلی (1376)، فرهنگ سازمانی، مرکز آموزش مدیریت دولتی.
2. Culture
3. Steven M. Suranovic & Robert Winthrop, (2005), "Cultural Effects of Trade Liberalization, " International Trade and Cultural Identity, 0511003, EconWPA.
4. S. M. Low, (1994), "Cultural conservation of place", In Conserving Culture: A New Discourse on Heritage: University of IIInois Press, 129-523.
5. شریعتی، علی (1372)، جهان بینی و ایدئولوژی، شرکت سهامی انتشار.
6. کلاین برگ، اتو (1368)، روان شناسی اجتماعی، ترجمه محمدعلی کاردان، نشر اندیشه.
7. External Adaptation
8. Internal Adaptation
9. Cultural Activities
10. T. K. Das, Rajesh Kumar, (2010) "Interpartner sensemarking in strategic alliances: Managing cultural differences and internal tensions", Management Decision, Vol. 48, No. 1, 17-36.
11. Hamid Yeganeh, zhan su, (2007) "Comprehending core cultural orientations of Iranian managers", Cross Cultural Management: An International Journal, vol. 14 No. 4, 336-53.
12. William K. Darley, Charles Blankson, (2008) "African culture and business markets: implications for marketing pracices", Journal of Business & Industiral Marketing, Vol. 23, No. 6, pp. 374-83.
13. Thid definition is in line with the conculusions of the 31st session of the UNESCO General Conference, Paris, 2 November 2001.
14. Cultrual Products & Services
15. UNESCO (2009). The UNESCO Framework for Cultural Statistics. General Conference, 35th session., 18 September.
16. http://www.deucation.com/definition/cultural-activities/
17. طرح ساماندهی امور فرهنگی (1380)، تعیین معیارهای تفکیک و مدیریت فعالیتهای فرهنگی، آرشیو گزارش‌های کتابخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی.
18. ژیرار، گوستین (1372)، توسعه فرهنگی و تجارت و خط مشی‌ها، ترجمه عبدالحمید زرین حکم و علی هاشمی گیلانی، مرکز پژوهش‌های بنیادی.
19. اولیاء، محمدصالح (1383)، طرح تدوین مبانی ارزیابی عملکرد سازمان‌های فرهنگی، آرشیو گزارش‌های کتابخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی.
20. Nikoomaram, Hashem, Soltani, Mohamad, Kavousy, Esmaeli (2010) "The cession of Cultural Activities to the Private Sector in Iran", European Journal of Social Sciences, vol. 12, No. 4, 515-25.
21. معیدفر، سعید (1382)، طرح تدوین شاخص‌های فرهنگی، کتابخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی.
22. International Thesauros of Cultural Development
23. UNESCO, (2000), culture, trade and globalization: Questions and answers, Unesco Publishing.
24. Throsby, David. (2001) Economics and Culture. Cambridge University Press.
25. UNESCO-UIS (2005). International Flows of Selected Cultural Goods and Services, 1994-2003. Montreal: UNESCO Institute of Statistics.
26. Framework for Cultural Statistics (FCS)
27. Unesco Culture Sector. (2000), "World cultural Report, cultural diversity, conflict and pluralism", Unesco Publishing.
28. Unesco Culture Sector. (1980), "Recommendation concerning the International Standardization Statistic on the Public Financing of Cultural Activities", unesco Publishing.
29. رضوانی، محمدرضا (1381)، گزارش مطالعه و تحلیل روش‌ها و شاخص‌های ارزیابی فرهنگ، هنر و ارتباطات در کشورهای مختلف جهان، کتابخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی.
30. Standard of National Accounts (SNA)
حقیقی کفاش، مهدی، اسماعیلی، محمدرضا، اکبری، مسعود؛ (1391)، ارزیابی عملکرد در سازمان‌های فرهنگی، تهران: مؤسسه‌ی انتشارات امیرکبیر، چاپ اول
