نویسنده: مهدی اكبرنژاد
1.اربعون حدیث ابونعیم اصفهانی (م 420 ه.ق)
ابونعیم اصفهانی از دانشمندان بنام اهل سنت است. وی در قرن چهارم و پنجم می‌زیست و بیش از پنجاه تألیف معروف از خود برجای گذاشت (1)؛ از جمله نوشته‌های او، رساله‌ای است با نام أربعون حدیثاً ویژه‌ی حدیث‌های امام مهدی (علیه السلام) كه این مجموعه حدیثی را محقق اربلی در كتاب كشف الغمّة فی معرفة الائمه ذكر كرده و پیش از ذكر حدیث‌ها چنین گفته است:تمام حدیث‌هایی كه وی ذكر كرده به همان ترتیبی كه تنظیم كرده، آورده‌ام و به ذكر آخرین راوی از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) بسنده كردم. (2)
این مجموعه‌ی حدیثی به صورت مرسل و بدون سند است و ترتیب موضوعی خاصی ندارد. سیوطی نیز این چهل حدیث را در مجموعه‌ی حدیثی خود (العرف الوردی) آورده است. (3)
2.مناقب المهدی ابونعیم اصفهانی (م420 ه.ق)
نویسنده، این كتاب را مانند كتاب قبلی، ویژه‌ی امام مهدی (علیه السلام) به رشته‌ی نوشته درآورده است و حدیث‌های زیادی را در آن گرد آورده؛ ولی با تأسف، اكنون این مجموعه‌ی حدیثی به صورت كامل و مدوّن در دسترس نیست و به ظاهر تا چند قرن پیش به شكل یك نوشتار شناخته شده در اختیار برخی از محدّثان و نویسندگان بوده است و از آن، حدیث نقل كرده‌اند؛ از جمله ابن‌قیّم جوزیه در المنار‌المنیف (4)، مقدّسی شافعی در عقد الدرر (5) و كنجی شافعی در البیان فی اخبار صاحب الزمان (6)؛ با وجود این، اكنون اطلاعات دقیقی از حجم این كتاب و تعداد روایت‌هایی كه در آن ذكر شده در دست نیست.3.صفة المهدی ابونعیم اصفهانی (م 420 ه.ق)
این اثر هم كه درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) تدوین شده، سرنوشتی مانند كتاب پیشین پیدا كرده و اكنون جز تعدادی روایت كه برخی از محدّثان دوره‌های بعدی از آن نقل كرده‌اند (7)، آگاهی دیگری از این نوشته در دست نیست.4.البیان فی أخبار صاحب الزمان كنجی شافعی (م قرن 7 ه.ق)
این كتاب بسیار خوب و منظم است و حدیث‌های مربوط به امام مهدی (علیه السلام) را با ترتیبی خاص و با ابواب و موضوعاتی منسجم ذكر كرده است.مؤلف در مقدمه‌ی این كتاب می‌گوید:
من این كتاب را به نام البیان فی أخبار صاحب الزمان نامیدم و از ذكر هر روایتی كه از طریق شیعه وارد شده اجتناب كردم، كه شیعه هرچند نقلش صحیح باشد، برای آنان كارساز است... و استدلال به حدیث‌های غیر شیعه مسئله را تأكید بیشتری خواهد بخشید. (8)
به نظر می‌رسد برای این كه اتهام شیعی بودن عقیده‌ی مهدویت را رد كند و ثابت كند كه مهدویت موضوعی اسلامی است، تنها حدیث‌های اهل سنت را آورده است.
وی، مجموع این حدیث‌ها را در 25 باب منظم كرد و نخستین باب را با نام «فی ذكر خروجه فی آخرالزمان» و باب آخر با نام «فی الدلالة علی جواز بقاء المهدیّ حیّاً» قرار داده است كه در مجموع 71 حدیث در این باب‌ها گرد آورده است.
نكته‌ی درخور اهمیت در این كتاب آن است كه نویسنده با نامی كه به آخرین باب داده-برخلاف نظر بیشتر اهل سنت-مهدی (علیه السلام) را به دنیا آمده می‌داند و معتقد است كه وی دارای حیات است. او در ابتدای باب 25 می‌نویسد:
هیچ امتناعی در بقای مهدی وجود ندارد، به دلیل این كه عیسی، الیاس و خضر (علیهم السلام)، كه از اولیای خداوندند، زنده‌اند و دجال و ابلیس، كه دشمنان خداوندند، نیز زنده‌اند و زنده بودن اینها به وسیله‌ی قرآن و سنت اثبات شده، آن‌گاه كه بر این موضوع اتفاق كرده‌اند، زنده بودن مهدی را انكار نموده... پس بعد از این به سخن هیچ عاقلی توجه نمی‌شود اگر بخواهد باقی بودن مهدی را انكار نماید. (9)
نویسنده در ادامه با ذكر دلایل و مستنداتی، زنده بودن عیسی (علیه السلام) و خضر را اثبات می‌كند و از این دلایل نتیجه می‌گیرد كه زنده ماندن امام مهدی (علیه السلام) در مدت طولانی هیچ‌گونه استبعادی ندارد.
5.عقد الدرر فی أخبار المنتظر یوسف بن یحیی المقدسی الشافعی (م قرن هفتم ه.ق)
این كتاب به لحاظ جامعیت و گستردگی، در نوع خود كم‌نظیر است و ظاهر این است كه منبع مهم و اصلی برای كتاب‌های دوره‌های بعد بوده است.مؤلف در مقدمه‌ی كتاب، انگیزه‌ی تألیف را چنین بیان داشته است:
فساد زمان و مشكلات و گرفتاری مردم و مأیوس شدن آنان از اصلاح اوضاع و وجود كینه‌ها میان آنان و كمی بركات، تا قیامت استمرار ندارد و از بین رفتن این مشكلات با ظهور و خروج مهدی (علیه السلام) به دست می‌آید. (10)
وی در ادامه می‌نویسد:
برخی، مسئله را به طور كلی رد می‌كنند و برخی دیگر گمان می‌كنند كه جز عیسی (علیه السلام) (11) مهدیی وجود ندارد. (12)
در ادامه، مؤلف این دو دیدگاه را مردود دانسته و با شواهد كافی آنها را غیرقابل قبول برشمرده است؛ روش وی در تدوین كتاب چنین است كه بعد از ذكر حدیث‌های وارد درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) (13)، منابع اصلی آنها را ذكر كرده است. گفتنی است بیشتر حدیث‌هایی كه آورده مرسل بوده و سندی برای آنها نیاورده است. (14)
كتاب، دارای دوازده باب است كه در هر باب، به بخشی از مباحث مرتبط با امام مهدی (علیه السلام) پرداخته شده، نخستین باب این كتاب با نام «فی بیان أنّه من ذریة رسول‌الله» و آخرین باب كتاب با نام «فیما یجری من الفتن فی أیّامه و بعد انقضاء مدّته» می‌باشد.
6. العرف الوردی فی أخبار المهدی جلال الدین السیوطی (م 911 ه.ق)
سیوطی از بزرگان و نام‌آوران حوزه‌ی حدیث است. وی حدیث‌های بسیار زیادی را درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) جمع‌آوری كرد و این رساله با مجموعه‌ای از دیگر رسائل وی به نام «الرسائل العشر» و نیز مجموعه‌ی الحاوی للفتاوی او به چاپ رسیده است. وی در ابتدای این رساله می‌نویسد:این فصلی است كه حدیث‌ها و آثار وارد شده درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) را در آن ذكر كردم و چهل حدیثی كه حافظ ابونعیم آنها را ذكر كرده به صورت خلاصه آورده‌ام و آن‌چه او نیاورده بر آن افزودم و به صورت (ك) آن را رمزگذاری كردم. (15)
همه‌ی دویست حدیث در این كتاب جمع‌آوری شده-چه آنهایی را كه از ابونعیم آورده و چه آنهایی كه خود افزوده-صورت مرسل است و آنها را پشت سر هم و بدون ترتیب موضوعی خاصی، كه برخی كتاب‌ها همانند عقد الدرر فی أخبار المنتظر داشت، ذكر كرده است.
درواقع، این مجموعه از حدیث‌ها، جامعی از حدیث‌های مرتبط با امام مهدی (علیه السلام) است كه در كتاب‌های پیشین آمده است؛ دو نقض عمده‌ی این كتاب، یكی ذكر نكردن كامل اسنادِ حدیث‌هاست و دیگری، نداشتنِ نظم موضوعی آن است. قطع نظر از این دو نكته، زحمت و تلاش نویسنده در خور ستایش و تقدیر فراوان است.
سیوطی گاهی توضیح خاصی درباره‌ی این حدیث‌ها بیان داشته (16) و تنها در برخی موارد، توضیحاتی را از برخی محدّثان نقل كرده است. (17) وی در پایانِ این حدیث‌ها، فصلی را گشوده و در آن، چهار نكته‌ی مهم را یادآوری كرده است:
1.مهدی (علیه السلام) یكی از خلفای دوازده گانه‌ای است كه در حدیث جابر بن سمره ذكر شده است.
2.مهدی (علیه السلام) نمی‌تواند از فرزندان عباس بن مطلب باشد.
3.سند حدیث «لا مهدی إلّا عیسی بن مریم» ضعیف است؛ چون با نقل متواتری كه گویای ظهور مهدی است، و این كه او از فرزندان رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) می‌باشد و عیسی (علیه السلام) پشت سر او نماز خواهد خواند، متعارض است.
4.آن‌چه نقل شده كه مهدی (علیه السلام) از مغرب ظهور خواهد كرد، هیچ‌گونه دلیل و پایه‌ای ندارد.
7.القول المختصر فی علامات المهدی المنتظر ابن‌حجر هیتمی (م 974 ه.ق)
این نوشتار در سه باب و یك خاتمه خلاصه شده است؛ باب اول به بیان نشانه‌ها و خصوصیاتی كه برای امام مهدی (علیه السلام) در روایات آمده اختصاص یافته كه در این قسمت با استناد به حدیث‌ها، 63 عنوان را یادآور شده است.در باب دوم، حدیث‌هایی كه از صحابه ذكر شده را یادآور شده كه در آن 39 حدیث از صحابه‌ی رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) بیان داشته است.
باب سوم را به آن‌چه از تابعین درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) نقل شده اختصاص داده كه در مجموع 56 حدیث در اینجا آورده است.
در پایان كتاب، مباحث گوناگونی مانند خروج امام مهدی (علیه السلام) پیش از آمدن عیسی (علیه السلام)، نشانه‌های نزول عیسی، خروج یأجوج و مأجوج و دابّةالأرض را با تكیه بر حدیث‌ها و سخنان عالمان نقل كرده است.
8.البرهان فی علامات مهدی آخر لزمان متقی هندی (م 975 ه.ق)
این كتاب از جمله كتاب‌های حدیثیِ مفصل درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) است كه 275 حدیث در آن نقل شده و شیخ جاسم بن محمد بن مهلهل تحقیق گسترده‌ای بر روی آن انجام داده كه در دو جلد به چاپ رسیده است. گفتنی است مباحث و روایات این كتاب در دوازده باب تنظیم شده است.باب اول با نام «فی كراماتٍ یختص بها المهدیّ (علیه السلام)» و باب دوازدهم با نام «المتفرقات» است.
این كتاب در نوع خود، كتابی بسیار ارزنده و جامع است كه دسترسی به حدیث‌های امام مهدی (علیه السلام) را بسیار آسان كرده است.
نویسنده، در بخشی از كتاب، فتاوای عالمان چهار مذهب اهل سنت درباره‌ی مدعیان و منكران امام مهدی (علیه السلام) را ذكر كرده است.
پی‌نوشت‌ها:
1.ابونعیم اصفهانی، حُلیةالاولیاء، ص 11-12 (مقدمه).
2.اربلی، كشف الغمّة فی معرفة الائمه، ج3، ص 255.
3.سیوطی، الحاوی للفتاوی، ج2، ص 69-103.
4.ابن قیّم جوزیه، المنار المنیف فی الصحیح و الضعیف، ص 146، ش 333.
5.مقدّسی شافعی، عقد الدرر فی اخبار المنتظر، ص 38 و 47.
6.كنجی شافعی، البیان فی اخبار صاحب الزمان، از جمله باب 2، ح آخر و باب سوم، ح آخر و باب چهارم، ح2.
7.مانند مقدسی شافعی، عقد الدرر، در باب اول این كتاب، نُه حدیث را به نقل از این نوشته، نقل كرده است.
8.كنجی، شافعی، البیان فی أخبار صاحب الزمان.
9.همان، ص 97.
10.مقدسی شافعی، عقد الدرر.
11.اشاره به حدیث ضعیفی است كه برخی از اهل سنت نقل كرده‌اند كه «مهدیَّ إلّا عیسی؛ مهدیی جز عیسی وجود ندارد.»
12.همان، ص 24.
13.همان، ص 31.
14.از پیش به ظاهر نخستین بار این مجموعه در سال (1399 ه.ق) همراه با تحقیق دكتر عبدالفتاح محمد الحلو به چاپ رسیده و تنها نسخه‌هایی خطی وجود داشته و به تازگی با همان تحقیق و به اضافه تعلیقات جدیدی، از سوی انتشارات مسجد جمكران به چاپ رسیده است. (همان، ص 19).
15.سیوطی، الرسائل العشر، ص 213-253 و همو، الحاوی للفتاوی، ج2، ص 69-103.
16.مثلاً در ص 241 كه بعد از ذكر حدیثی، می‌گوید: «قلت هذا اسناد صحیح».
17.از جمله در ص 216 و 252.
اكبرنژاد، مهدی؛ (1386)، بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل سنت، قم: مؤسسه بوستان كتاب(مركز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، سوم 1388
