اخلاق فناوري اطلاعات چيست؟

از آنجا كه فناوري اطلاعات تحولات سياسي - اجتماعي وسيع و شگرفي را پديد آورده است ، مشكلات اخلاقي جديد و منحصر به فردي دراين حوزه ايجاد شده كه نيازمند رسيدگي است. فناوري اطلاعات نه تنها در شيوه افعال و اقدامات روزمره ما تاثير مي گذارد، بلكه علاوه بر آن تلقي ما از آنها را نيز تغيير داده است.

مقدمه

از آنجا كه فناوري اطلاعات تحولات سياسي - اجتماعي وسيع و شگرفي را پديد آورده است ، مشكلات اخلاقي جديد و منحصر به فردي دراين حوزه ايجاد شده كه نيازمند رسيدگي است. فناوري اطلاعات نه تنها در شيوه افعال و اقدامات روزمره ما تاثير مي گذارد، بلكه علاوه بر آن تلقي ما از آنها را نيز تغيير داده است. برخي از مفاهيمي كه در حوزه فلسفه اخلاق و فلسفه سياسي كاربردي خاص داشته اند با پيشرفت فناوري اطلاعات دچار چالشهايي شده اند كه از آن جمله مي توان به مفهوم مالكيت ، مفهوم حريم خصوصي ، مفهوم توزيع قدرت ، مفهوم آزادي هاي اساسي و مفهوم مسووليت اخلاقي اشاره كرد.
متخصصان امور رايانه چه مسووليت هاي اخلاقي دارند؟ اگر يك نرم افزار رايانه اي خطا كند چه كسي را بايد سرزنش كرد؟ آيا ايجاد اختلال در برنامه ها كاري غير اخلاقي است؟ آيا كپي برداري از برنامه ها وقتي صاحبان آن اجازه نداده باشند كاري خطا و ناصواب است؟ اينها بخشي از پرسشهايي است كه در حوزه اخلاق فردي و نهادي فناوري اطلاعات مطرح مي شود. در فناوري اطلاعات همچنين پرسشهايي مربوط به سياست هاي دولت مطرح مي شود. مانند اين كه آيا افراد آزاد باشند تا از راههايي چون شبكه اينترنت سخنان خويش را آزادانه مطرح كنند يا محدوديت هايي كه در نشر فيزيكي چون نشر كتاب و روزنامه در سياست هاي دولتي است درباره شبكه ها نيز بايد اجرا شود؟ اين پرسش بيشتر از آن نظر مطرح مي شود كه شايد ما در نشر كتاب و روزنامه كه در محدوده قدرت دولتها صورت مي گيرد سختگيري يا تساهل كمتر يا بيشتري داشته باشيم نسبت به اطلاع رساني از بيرون مرزها كه از طريق اينترنت صورت مي گيرد. با توجه به امكان دسترسي افراد مختلف به اطلاعات موجود در رايانه هايي كه به شبكه متصلند، دولتها بايد چه سياست ها و عملياتي را در خصوص حفظ حريم خصوصي افراد از قبيل بايگاني نامه هاي ارسالي و وارده اشخاص صورت دهند و مسووليت مدني ايشان دراين زمينه چيست؟ مسائلي از اين دست موجب شده است عنوان تحقيقي با نام اخلاق فناوري اطلاعات در اخلاق كاربردي جاي خود را باز كند. اينك توضيح بيشتري درباره برخي زمينه هاي بحث در اين عنوان تحقيقي مي پردازيم.

2- مطالعات فلسفي در حوزه اخلاق

فناوري اطلاعات امروز اشخاص با هويتهاي مجازي در فضاي الكترونيكي ظاهر مي شوند، با يكديگر به گفتگو مي نشينند و با هم قول و قرارهايي مي گذارند و گاهي غافل مي شوند كه ممكن است با كسي سخن گويند كه كاملا هويتي جداي از آنچه بروز داده ، دارد. اين يك هويت مجازي است ؛ هويتي كه البته كاربردهاي خاص خود را در محيط الكترونيك دارد و مي تواند كارآمدي خاص خود را نيز داشته باشد. اين هويت مجازي مي تواند در پي اهدافي شوم يا ناصواب باشد. بيچاره آن پسر نوجواني كه گمان مي كرد دوستي در آن سوي دنيا برگزيده است ، اما ممكن است روزي روشن شود كه اين دوست فردي در خيابان پاييني شهر خودش است.
فرض مقابل اين است كه چنين هويت مجازي مي تواند در پي اهدافي ارزشمند پديد آيد. به ياد بياوريم كه حضرت امير عليه السلام وقتي در صدد اعطاي غذا به مستمندان به اطراف شهر كوفه مي رفت ، روي خود را از فقرا مي پوشاند تا او را نشناسند و هويتشان مخفي بماند. اخفاي هويت از نگاه اسلام گاهي ارزشمند است. امروز فضاي سايبراين امكان را به طور بسيار قطعي تري در اختيار ما قرار داده است.
امروز كسي نمي تواند مانند ديروز يكباره از هويتهاي پنهان نقاب بر كشد. برخي معتقدند بحث از اخلاق فناوري اطلاعات داراي عناصري منحصر به فرد است و همين موضوع در مواجهه با فضاي سايبر يا محيطهاي شبكه اي يا به طور كلي رايانه ما را ملزم مي كند كه توجهي اختصاصي به مسائل آن داشته باشيم. چون گفته هاي ارزشي پيشين يا توصيه هاي گذشته براي اين مباحث كافي نيست ، ما در مواجهه بااين معضلات دچار يك خلا مفهومي هستيم و مفاهيم موجود در نظريات سنتي و نيز اصول حاكم بر آنها براي حل مشكلات اخلاقي اي كه فناوري اطلاعات موجب آن شده ، كافي نيست ؛ براي مثال ، آنچه مفهومي از ملكيت و شي بودن است كه مي توان بارها و بارها آن را دزديد و در عين حال همچنان در دست صاحبش باشد؟ اين مفهوم از ملكيت درك و فهم سنتي از ملك و مالكيت را دچار چالش مي كند. اينجاست كه تامل صرف در باب ارزشها مشكل گشا نيست ، بلكه بايد اين خلا مفهومي را نيز پر و در تعريف آنها نكات جديدي را گوشزد كرد. بايد مفاهيم و اصول اخلاقي را طوري گسترش داد كه موقعيت هاي نوظهور را پوشش دهد.البته ممكن است قائل شويم كه بر خلاف راي ايشان ، مفاهيم تغيير نكرده اند بلكه مصاديق هر مفهوم متعدد و متنوع شده است. يا قول سومي در اينجا ابداع كرد. اينك در صدد نقد آرائ منقول نيستم و بيشتر در صدد آنم كه اصل موضوع و مساله تنقيح شود و راه براي مباحثات بعدي در اين زمينه باز بماند. در بندهاي بعد به طرح يك مساله از مسائل فلسفي كه غالبا در ذير اين بحث مي آيد بسنده مي شود.

3- حريم خصوصي ؛ منطقه بي دفاع

امروزه حريم خصوصي اشخاص در معرض خطراتي است كه پيش از فناوري اطلاعات هرگز پيش نمي آمده است ، همان طور كه پيش از پيدايش فناوري الكتريسته هيچ كس در معرض خطر برق گرفتگي نبوده است. حال بايد مواظب باشيد جرقه الكترونيك گرفتگي ، حريم خصوصي شما را به آتش نكشد! چه كساني در قبال اين خطرات پيش آمده مسووليت دارند؟ مسووليت افراد، نهادها، و دولتها در قبال اين خطرات چيست؟ با چه تدابيري بايداين احساس عدم امنيت را كاهش داد؟ در اروپا در دهه 1960 بيشترين دلواپسي در مورد نقش دولت درايجاد و استفاده از پايگاه داده هاي حاوي اطلاعات شهروندان بود. گرچه حفظ اطلاعات نزد دولتها امر جديدي نبود، ولي اسناد رايانه اي درصد امكان رديابي افراد را فوق العاده افزايش داده بود. پايگاه داده ها جايگزين پرونده هاي قطور شد، همه جا مي شد يك رونوشت آنها را بدون نياز به فضايي خاص تكثير كرد. در نتيجه دولتها امكان بيشتري براي استفاده از آنها پيدا كردند كه در گذشته برايشان به صرفه نبود يا بودجه آن را نداشتند. اشتياق روزافزوني در دولتها پديد آمد كه هر چه بيشتر اطلاعات زيادتري را از افراد ذخيره كنند تا هنگام نياز آن اطلاعات را بازيابي كنند. از اثر انگشت گرفته تا نشاني منزل و فاميل ها و شغلها و روابط اجتماعي و فعاليت هاي سياسي و جاهايي كه سفر كرده و نكرده است.

4- حريم خصوصي و فناوري اطلاعات

امروزه فناوري اطلاعات ذخيره سازي اطلاعاتي را ممكن كرده است كه در گذشته جز با انبارهايي بزرگ از پرونده هاي قطور ممكن نبوده است. اما اين امر كمي تنها خصوصيت عصر اطلاعات نيست. امروزه فناوري اطلاعات بازيابي اطلاعاتي را ميسور ساخته كه در گذشته گاهي ممكن نبوده و گاهي بسيار مشكل بوده است. به ياد دارم كه در سال اول طلبگي وقتي با كتاب شريف بحار الانوار آشنا شدم وهر شب بخشي از آن را مطالعه مي كردم در صدد برآمدم تمام موارد آياتي را كه در احاديث اين كتاب آمده است ، فهرست كنم تا پس از يكبار فهرست برداري و سپس منظم كردن فهرست ها بتوانيم هنگام مراجعه به هرآيه موارد وقوع آيه در احاديث بحار الانوار را به راحتي بيابيم. وقتي بخشي از كار را به انجام رساندم حجم وسيع كار و دشواري طبقه بندي اطلاعات و بازيابي فيشهاي استخراجي مرا از ادامه كار بازداشت و چه خوب شد كه ادامه ندادم ، چون امروز همين كار با برنامه نرم افزاري جامع الاحاديث - نور 2.5 براحتي نه تنها در مجلدات بحار بلكه در تك جلدهاي آن و حتي تك تك منابع اين كتاب كه بيش از 100 عنوان كتاب است ، فراهم آمده است. كاري كه فهرست سازي دستي آن سالها به طول مي انجاميد و خطاهاي انساني در آن بسيار محتمل بود امروزه با دقت بسيار بيشتر و كميتي قطعي تر به آساني چند بار تقه زدن بر روي كليد موشواره است.
اطلاعات موجود در شبكه ها آنقدر وسيع و گسترده شده كه امروزه در صددند برنامه هايي تدوين كنند تا از اين همه اطلاعات چگونه آنها را كه به كار افراد مختلف مي خورد گزينش كنند. اين دنياي جديدي است كه با يك مهبانگ جديد به وجود آمده و در اين انفجار اطلاعات بيش از آنچه در تصور بشر چهل سال قبل مي گنجد اطلاعات جمع آوري شده است. چگونه و چه كساني از اين اقيانوس اطلاعات استفاده كنند؟ اما وقتي اين اطلاعات راجع به اشخاص باشد پرسشهايي جدي و پيچيده در باب حريم خصوصي ايشان پيش مي آيد.
در زمينه تاثيرات فناوري اطلاعات بر حريم خصوصي مقالات و كتب زيادي به نگارش در آمده است. حريم خصوصي چيست و چه حد آن لازم است از سوي افراد ديگر حرمت نهاده شود؟ نهادها چه وظايفي در باب حفظ حريم خصوصي افراد دارند؟ آيا مي توانند اهداف نهادي خود را بر حفظ حريم خصوصي افراد مقدم دارند؟ آيا دولتها مي توانند حريم خصوصي افراد را نقض كنند؟ اگراين حكم استثنايي دارد (كه دارد) ملاك آن چيست و چه كسي در باب مصاديق اين احكام استثنايي و ملاكهاي آن داوري مي كند يا بايد بكند؟ بسياري از افرادي كه دراين موضوع قلم زده اند، اذعان دارند كه اگر افراد بخواهند در جامعه اي خاص زندگي كنند، برخي اطلاعات خصوصي ايشان از قبيل سن ، محل زندگي ، محل تولد و مانند آن براي جريان موثر كارهاي دولتي و نيز ارتباطات روزمره طرفيني در آن جامعه لازم است. اين يكي از قدر متيقن هاي عدم لزوم حفظ حريم خصوصي است ؛ اما نوع اطلاعاتي كه براي اين دو موضوع لازم است و نيز محدوده و گستره آنها بحث انگيز و مورد اختلاف است.
فناوري اطلاعات موجب شده است كه پرسشهاي مطرح دراين زمينه پاسخهايي فوري طلب كند. از آن جهت كه قدرت فناوري در ذخيره سازي اطلاعات و بازيابي آنها فوق العاده است. شايد بعضي وقتها در محاورات خصوصي چيزي را بگوييم كه اميد داشته باشيم شنوندگان آن را به فراموشي بسپارند يا چيزي را بنويسيم كه بعدها از آن پشيمان شده و اميدوار باشيم خوانندگان برگه هاي ما را لابه لاي ديگر برگه هاي متعدد و متفرق بايگاني خويش گم كنند و ديگر به خواندن آنها مبادرت نورزند. ولي فناوري اطلاعات به همه اين امكان را مي دهد كه همه اطلاعات حال و گذشته را به نحوي سامانمند بايگاني و ذخيره كنند و هر وقت آن را لازم داشتند فورا آن را بيابند. ازاين جهت اگر حريم خصوصي شما در زمان و مكاني خاص افشا شود، اميد نداشته باشيد كه كاربران رايانه ها آن را فراموش كنند، چرا كه فناوري اطلاعات اين امكان را سلب كرده است. اين كه شما چه چيزهايي خريده ايد و از كجا آنها را تهيه كرده ايد، پولش را از كجا آورده ايد، چقدر به چه كسي اهدا كرده ايد و از چه كسي چه انتظاراتي داريد و با چه كساني نامه پراكني مي كنيد و مراوده داريد، همه و همه در دنياي سايبر درون بلندگوهايي پخش مي شود كه اولا امكان شنيدن آن براي همه هست و ثانيا هرگز آواي مكرر و باقي آنها خاموش نمي شود و تازه هر روزه با هر عمليات الكترونيكي شما بر حجم آنها اضافه مي شود.
www.mgtsolution.com