تغذیه در کودکان

قالَ النَّبیُّ (صلی الله علیه و آله و سلم): وَ اَعطِ کُلَّ بَدَنٍ ما عُورَتُه.
پیامبر فرمودند: بدهید به بدن‌ها آنچه احتیاج دارند. (1)
عَن أبِی عبدالله (علیه‌السلام) قالَ: اِنَّما بُنَیَّ الجسَدُ عَلی الخُبزِ.
حضرت صادق فرمودند: بدن آدمی بر غذا پایه‌گذاری شده است. (2)
قالَ النَبِیُّ (صلی الله علیه وآله وسلم): أَکرِمُوا الخُبزَ فَاِنَّهُ قَد عَمِلَ فیهِ ما بَینَ العَرشِ إلیَ الاَرضِ وَ ما فِیها مِن کَثیرٍ مِن خَلقِهِ.
رسول اکرم فرمودند: نان را که فراورده‌ی کشاورزی است عزیز دارید چه آنکه عوامی سماوی و ارضی و بسیاری از آفریده‌های الهی در ایجاد آن مؤثر بوده‌اند. (3)
قالَ رَسُولَ الله (صلی الله علیه و آله وسلم): اَللَّحمُ یُنبِتُ اللَّحم.
حضرت رسول فرمودند: گوشت خوردن، گوشت می‌آورد. (4)
قالَ الصّادِقُ (علیه السلام): جَعَلَهُ اللهُ غَذاءَ الاَنبِیاءِ (علیهم‌السلم) الشَّعیر.
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: خداوند جو را غذای پیامبران خود قرار داده است.(5)

1- غذا چیست؟

غذا سرچشمه‌ی زندگی است و در زمینه‌ی جسمانی، غذا رابط بین طفل و محیط خارجی است. کودکی که به طور عادی و با رضایت غذا می‌خورد و خوب هضم می‌کند معمولاً بچه‌ی سالم و متعادلی است. طفل در جریان تکامل و رشد خود با خطرات و مسائلی برخورد می‌کند که اگر والدین از شکیبایی و خرد برخوردار باشند و اجازه بدهند بحران‌ها دوره‌ی خود را طی کنند. و حتی‌المقدور کم‌تر مداخله نمایند، ممکن است وضع رو براه شود. اگر خانواده و به خصوص مادر نسبت به بی‌اشتهایی طفل با اضطراب، التماس و یا استبداد پاسخ دهند ممکن است وضع وخیم و پیچیده‌تر شود.
تغذیه یکی از پدیده‌های زندگی و از ضروریات ادامه‌ی آن بوده و به همین جهت لازمه‌ی تن درستی نیز محسوب می‌شود. در کشورهایی که از دانش تغذیه شناخت بهتری داشته و آن را به درستی به کار می‌برند مشخصاً عمر متوسط افراد افزوده شده و میزان مرگ و میر سیر نزولی در پیش گرفته است. با توجه به نقش غذا به عنوان تأمین کننده‌ی نیروی لازم برای ادامه‌ی اعمال حیاتی و تولید و ترمیم و جبران فرسایش بافت‌های بدن، باید رابطه‌ی تغذیه و تن‌درستی را به صورت زیر خلاصه کرد:
الف- تأمین رشد و تکامل جسمی و مغزی
ب- تأمین انرژی لازم برای انجام کار و فعالیت.
ج- حفظ مقاومت بدن در برابر بیماری‌ها
د- تأمین نیازمندی‌های ارگانیسم برای تولید مثل و تکثیر
اکنون که بر اهمیت کاربردی علم تغذیه هر چند به طور خلاصه آشنا شدیم یا ارائه‌ی تعریفی از عبارت «تغذیه‌ی مناسب»، در ادامه بیش‌تر به روش‌های عملی و شیوه‌های تغذیه‌ی بهداشتی خواهیم پرداخت.
تغذیه‌ی خوب عبارت است از دریافت مقادیر لازم و کافی از هر یک از مواد مغذی برای رسیدن به تن درستی کامل که در واقع نیازهای تغذیه‌ای خوانده می‌شوند. بنابراین بدیهی است بر والدین محترم و به ویژه مادران که در تعیین و تهیه‌ی رژیم غذایی فرزندان خود مسؤولیت مستقیم بر عهده دارند لازم است تا فهرستی از ترکیبات و انرژی حاصل از مقادیر مشخص انواع غذاها را در دسترس داشته باشند و با محاسبه‌ی سریع ارزش غذاها همواره میزان مناسب هر یک از مواد لازم را دانسته و در اختیار فرزندان خود قرار دهند.
در رژیم غذایی دانستن حدود مقدار مواد مختلف غذایی کافی است که در موارد مختلف مثل درمان چاقی، لاغری و دوران نقاهت بیماری‌ها مورد استفاده قرار گیرد.
با توجه به این که ترکیب شیمیایی بدن انسان عبارت از پروتئین، چربی، قند، آب و مواد معدنی است مشاهده می‌شود که بدن ما در حقیقت از آنچه می‌خوریم تشکیل می‌شود و لذا برای حفظ این ترکیب طبیعی به شناخت نقش هر یک از این مواد در بدن و نیز اختلالات و بیماری‌های ناشی از موارد کمبود و یا مصرف بیش از حد آنها نیاز خواهیم داشت که به طور مختصر شرح داده می‌شود.

1- پروتئین:

از نظر اهمیت در تغذیه در درجه‌ی اول قرار گرفته و هرگاه انرژی از طریق غذای روزانه تأمین شود بدن تمام پروتئین موجود در غذا را نمی‌سوزاند بلکه آن را به مصرف ترمیم و نگه‌داری سلول‌ها، رشد و نمو و ساختن ترشحات غدد و هورمون‌ها می‌رساند و از این جا می‌توان به خوبی به اهمیت آن پی برد. عوارض مهم کم بود پروتئین در بدن عبارت است از: اختلال رشد جسمی، کاهش مقاومت بدن در برابر میکروب‌ها، بی‌نظمی عمومی در کار بدن، کم خونی، سوء هاضمه و ده‌ها عارضه‌ی دیگر.

2- چربی‌ها:

جزء دیگر از غذاهای انسان است و به طور معمول 20 الی 25 درصد انرژی غذاهای معمولی را شامل می‌شود و از نظر تغذیه‌ای یکی از فشرده‌ترین منابع انرژی انسان را تشکیل می‌دهد زیرا هر گرم آن بیش از دو برابر هر گرم قند و پروتئین انرژی تولید می‌کند و علاوه بر نقش آن در تولید انرژی، نقش مهمی درجذب ویتامین‌ها و سایر مواد ضروری بدن دارد. چون چربی منبع متراکمی از انرژی است لذا مصرف زیاد آن منجر به چاقی و عوارض دیگر خواهد شد.

3- قندها:

نقش عمده‌ی آنها در بدن ایجاد انرژی است و به طور معمول در غذای روزانه باید حدود 60% انرژی به وسیله‌ی قندها تأمین گردد.

4- ویتامین‌ها:

موادی هستند که در مقادیر بسیار جزیی برای تنظیم اعمال حیاتی و سلامت بدن لازمند و غالباً در اثر حرارت، نور، محیط اسیدی و قلیایی از بین می‌روند. لذا با دانستن این مطالب می‌توان اقداماتی برای حفظ آنها انجام داد.
کمبود ویتامین‌ها نقش عمده‌ای در بروز بیماری‌ها دارد.

5- املاح معدنی:

این مواد برخلاف چربی‌ها، قندها و پروتئین‌ها نقشی در تولید انرژی ندارند و کاربرد آنها در ساختمان و فعالیت‌های مختلف بدن است عمده‌ی آنها عبارتند از: کلسیم، فسفر، پتاسیم، آهن، ید، روی، مس و...

2- نکاتی چند درباره‌ تغذیه‌ی کودکان

1- فراموش نکنید که شیر مادر، بهترین غذا برای نوزادان است. (حتّی اگر برای مدت کوتاهی باشد) از تغذیه‌ی کودکان با شیر مادر غافل نشوید.
2- از ماه ششم سوپ، ماه هفتم زرده تخم‌مرغ واز ماه هشتم آب میوه و غذاهای دیگر را باید به تدریج در برنامه‌ی غذایی او بگنجانید.
3- از سالم بودن مواد غذایی مورد مصرف اطمینان حاصل کنید.
4- به سلیقه‌ی کودکان احترام بگذارید.
5- سعی کنید کودک خود را به خوردن غذاهایی بی‌نمک و کم نمک عادت دهید.
6- به زور به کودک غذا ندهید.
7- کودکان را باید هرچه زودتر به غذایی که معمولاً بقیه‌ی افراد خانواده مصرف می‌کنند عادت داد.
8- نان سنگک بهترین نوع نان برای کودکان است. از هشت ماهگی تکه‌ای نان به دست کودک بدهید.
9- از دادن بیسکویت و شکلات و شیرینی‌های مضر حتی‌الامکان خودداری کنید و بجای آن از توت، انجیر و کشمش و ... استفاده کنید.
10- تا قبل از یک سالگی از دادن ادویه‌ی زیاد و باقلا به کودکان خودداری کنید و قهوه، جگر، مغز، ماهی، سفیده‌ی تخم‌مرغ، گوجه فرنگی و توت‌فرنگی را با احتیاط به او بدهید.
11- سعی نکنید که کودکانی بیش از حد چاق داشته باشید.
12- برای کودکان بد غذا و کم خوراک، از غذاهای کم حجم و پر کالری استفاده کنید.
13- رنگ را نیز از یاد نبرید.
14- ماست را در برنامه‌ی غذایی کودکانتان بگنجانید.
15- کودک را عادت دهید که آهسته غذا بخورد.
16- کودکان نیز مانند بزرگ‌سالان گاهی کم ‌اشتها و بی‌میل هستند.
17- کودک را عادت دهید که خودش غذا بخورد.
18- از مواد غذایی که در دست‌رس دارید، برای تغذیه‌ی کودکان استفاده کنید.
19- از کشمکش در موقع صرف غذا اجتناب کنید.
20- امیال کودکان نسبت به غذا به نیازهای او بستگی دارد، هر نوع و هر مقدار غذا که می‌خواهد حتی‌المقدور به او بدهید.
21- تا آن جاکه ممکن است محیط مطبوع و شادی برای غذا ایجاد کنید.
22- در صورت تمایل کودکان به او اجازه دهید تنها غذا بخورد.
23- بپذیرید در ضمن غذا خوردن کمی با غذا بازی کند، زیرا این امر به شرایط عادی فعالیت او مربوط است.
24- هر وقت تشنه شد به او اجازه بدهید آب بخورد.
25- وقتی غذای جدید به او عرضه می‌کنید آزادش بگذارید تا علاقه‌ی خود را بیان کند. اگر آن را دوست ندارد سعی کنید با مخلوط کردن آن با غذای دیگری آن را مطبوع نمایید.
26- در صورت برگرداندن و استفراغ، آن را امری عادی تلقی کنید تا احساس نکند که بزرگ‌تر‌ها از این جریانات ناراحت و عصبانی‌اند.
27- غذای ساده بخورید و هیچ گاه غذای مانده مصرف نکنید ولو در یخچال نگهداری شده باشد. غذاهای طبیعی بخورید و با پخت زیاد غذا را خراب نکنید.
28- غذاها را به صورت پاکیزه در سفره و ظروف غذاخوری تمیز میل کنید. هر چه تمایل به غذا بیش‌تر باشد آنزیم‌های بدن روی آن غذا تأثیر بیش‌تری گذاشته و متابولیسم درونی سلول کامل‌تر عمل خواهد کرد. با توجه به این که رفلکس‌های زیادی اشتها و سیری را ایجاد می‌کنند کوشش کنید با اشتهای حقیقی غذا بخورید.
29- تنوع در غذا خوردن را همیشه رعایت کنید و سعی کنید در ماه از غذاهای مختلف هر بار یکی مصرف شود.

3- از چه غذاهایی باید پرهیز کرد

1- غذاهای دارای چربی زیاد و بسیار سرخ کرده به ویژه در روغن حیوانی و بعضی روغن‌های نباتی.
2- شیرینی زیاد که موجب فساد دندان‌‎‌ها و از بین بردن کلسیم بدن و ویتامین‌ها می‌شود.
3- مواد نفاخ و تولیدکننده‌ی گاز در روده.
4- چند غذا را با هم نخورید، و یا یکی را بعد از دیگری تناول نکنید بلکه در هر نوبت فقط یک غذا خورده شود.
5- غذاهای مانده و کهنه نخورید، حتی میوه‌های مانده در سردخانه‌ها یا گوشت‌های یخ زده و ذوب شده موجبات آزار بدن را فرهم می‌سازند.
6- بین غذا و بعد از غذا از نوشیدن مایعات خودداری کنید.
7- از نوشیدن و خوردن مواد فوق‌العاده سرد و فوق‌العاده گرم پرهیز کنید.

4- رعایت پخت بهداشتی غذاها

1- گوشت:

نکته‌ی مهمی که در طبخ گوشت باید در نظر گرفت حرارت و مدت است. البته طبخ گوشت بستگی دارد به نوع آن و این که از چه قسمت بدن حیوان به دست آمده باشد. برای پختن گوشت‌های سفید مثل گوشت طیور و ماهی، مدت زمان کم‌تری در مقایسه باگوشت‌های قرمز لازم است. البته پخت گوشت قرمز هم بستگی به نوع آن دارد. معمولاً گوشت پشت بازو و گوشت سینه چون لطیف‌تر است زودتر می‌پزد. گوشت ران و دستهای حیوان سفت‌تر بوده و دیرپز است. معمولاً برای این که مدت و سوخت کمتری در طبخ این نوع گوشت مصرف شود آن را چرخ کرده و غذاهایی مانند کوفته، کتلت و یا کباب کوبیده تهیه می‌کنند.
ولی چنانچه از این نوع گوشت، غذایی مثل آب‌گوشت و غیره درست شود باید روی آتش ملایم به مدت طولانی پخته گردد. نکته‌ی دیگری که باید در نظر گرفت، شستن گوشت است. اغلب خانم‌های خانه‌دار گوشت را قطعه قطعه کرده و در کاسه‌ی آب ریخته و مدتی بدان وضع می‌گذارند، بعد آن را شسته و می‌پزند، در حالی که با این طرز شستن مقدار زیادی از مواد غذایی گوشت در آب حل شده و دور ریخته می‌شود. گوشت را باید قبل از خرد کردن شست و بعداً به قطعات دلخواه برید.

2- شیر:

شیر غیر پاستوریزه باید 15 تا 20 دقیقه جوشانیده شود. پس از جوشیدن ظرف شیر را در ظرفی از آب سرد قرار داده تا به این ترتیب زودتر سرد شود.

3- تخم‌مرغ:

هر نوع غذایی که از تخم‌مرغ تهیه می‌شود باید در حرارت ملایم پخته شود. همیشه باید در طبخ تخم‌مرغ روغن کم‌تر مصرف شود مثلاً در تهیه‌ی املت و نیم‌رو اگر تخم‌مرغ زیاد سرخ شود مقداری از مواد غذایی خود را از دست می‌دهد. برای تهیه‌ی تخم‌مرغ نیم‌بند یا سفت باید تخم‌مرغ را در ظرف آب سرد قرار داده و روی آتش گذاشت تا پخته شود.

4- غلات و حبوبات:

غلات هم مثل گوشت و تخم‌مرغ باید روی آتش ملایم به مدت طولانی پخته شود.

5- سبزی‌ها:

سبزی‌ها هم باید روی آتش ملایم پخته شوند ولی حرارتی که در طبخ سبزی‌ها به کار می‌رود، باید کمی بیش از حرارتی باشد که در طبخ تخم‌مرغ و حبوبات به کار می‌رود. مقداری آبی که در طبخ سبزی مصرف می‌شود باید قبلاً در قابلمه‌ی دردار تمیز ریخته شده و روی آتش گذاشته شود تا بجوشد؛ وقتی آب جوش آمد سبزی‌های آماده شده در قابلمه ریخته شود.
سبزی‌های تازه و جوان باید در مقدار آب کمتری پخته شود. چون سبزی ترد و زود‌پز است باید دقت شود با مقدار آب باقی مانده مقداری ویتامین‌ها و مواد معدنی دیگر نیز دور ریخته می‌شوند.

پی‌نوشت‌ها:

1. تحف‌العقول ص 169.
2. حدیث تربیت جوان ص 171.
3. حدیث تربیت جوان ص 168.
4. همان مدرک ص 37.
5. همان مدرک.

منبع مقاله :
محمّدزاده، راضیه، (1393)، مادر اگر این گونه می‌بود، تهران: منیر، چاپ پنجم