تیت، پیتر گاثری

[piter gāθri teyt]
Peter Guthrie Tait
(ت. دلکیث، اسکاتلند، 7 اردیبهشت 1210/ 28 آوریل 1831؛ و. ادینبرا، اسکاتلند، 13 تیر 1280/ 4 ژویه‌ی 1910)، فیزیک، ریاضیات.
تیت پسر مری رنلدسن و جان تیت، منشی دوکی بکلو، بود. او ابتدا در دبیرستان دلکیث و بعد از مرگ پدرش در مدرسه‌ای در سیرکس‌پلیس و بعدها در مدرسه‌ای واقع در ادینبرا آموزش دید. تیت در ادینبرا همراه مادر و دو خواهرش با دایی خود، جان رنلدسن، زندگی می‌کرد؛ این دایی وی را با زمین شناسی، اخترشناسی، و عکاسی آشنا ساخت. اشاره به این نکته جالب توجه است که در بخش ریاضی «جایزه‌ی باشگاه فرهنگستانی ادینبرا» در 1225 نفر اول تیت بود، نفر دوم لوئیس کمبل، و نفر سوم ج. ک. مکسول. (در سال بعد تیت پس از مکسول در رده‌ی دوم قرار گرفت.) تیت در 1226 وارد دانشگاه ادینبرا شد، و بعد از یک دوره تحصیلی در 1227 به پیترهاوس کیمبریج رفت؛ در آنجا ویلیام هاپکینز استاد راهنمای او بود. در 1231 با عنوان شاگرد اول رشته‌ی ریاضی و اولین برنده جایزه‌ی اسمیت فارغ التحصیل شد. (نفر دوم امتحان دانشجوی دیگری از پیترهاوس به نام و ج. استیل بود، که تیت در اولین کتابش به نام Dynamics of a Particle [«پویایی‌شناسی ذرّه»، 1856] با او همکاری داشت. استیل قبل از به پایان رساندن سهم خود از کتاب درگذشت.)
تیت، که عضو هیأت اداره کننده دانشکده خود بود، در 1233 کیمبریج را ترک کرد تا استاد ریاضیات کوئینز کالج در بلفاست شود. همکار وی در آنجا تامس اندروز بود، که تیت در پژوهشی در مورد چگالی اوزون و نتایج تخلیه برقی در گازها با وی همکاری داشت. سایر همکاران وی عبارت بودند از چارلز وایویل تامسن، که بعدها رهبر علمی هیأت اکتشاف «چلنجر» شد، و جیمز تامسن، برادر ویلیام تامسن، لرد کلوین، و کاشف اثر فشار بر نقطه‌ی ذوب یخ، بی‌شک اندروز دِین بزرگی بر گردن تیت دارد، زیرا وی را با فیزیک تجربی آشنا کرد؛ اما، برخلاف آنچه غالباً گفته می‌شود، در آشنایی تیت با ریاضیات چهارگانه (کواترنیون)های همیلتن، که تیت از زمان اقامت در کیمبریج بدان مشغول بود، نقشی نداشت.
تیت در 1239 در ادینبرا به عنوان استاد فلسفه‌ی طبیعی جانشین ج. د. فاربز شد و تا انداکی قبل از مرگش این کرسی را حفظ کرد. در 1236 با مارگریت آرچر پورتر، خواهر دو دوست پیترهاوسی خود، ازدواج کرد. یکی از چهار پسر آنها، که بهترین گولف باز غیرحرفه‌ای زمان خودش بود، در جنگ بوئرها کشته شد.
در ادینبرا، تیت به سبب وظایفی که داشت به کارهای آزمایشی، که تازه علاقه به آنها را کشف کرده بود، پرداخت. مثلاً در 1241 به اتفاق ج.ا. ونکلین در مورد برقی که در حین تبخیر ایجاد می‌شود مقاله‌ای نوشت. او، که بشدت تحت تأثیر مقاله‌ی هلمهولتس در مورد حرکت گردشاری قرار گرفته بود، در 1246 دستگاهی برای بررسی حلقه‌های گردشاری دود ابداع کرد و بدین وسیله فکر یک اتوام گردشاری را به سر کلوین انداخت. بررسی او درباره حرکتهای گردشاری نقطه شروع مطالعه‌ی مهم و بی‌سابقه‌ای در مورد توپولوژی گره‌ها بود. تیت به آزمایش در مورد گرما برق (thermoelectricity) ادامه داد و به طور کلی در مورد این موضوع و گرماپویایی ترمودینامیک مطالب زیادی منتشر کرد. او در 1252 اولین طرح نمودار مشهور گرمابرقی خود را به انجمن سلطنتی ادینبرا تقدیم کرد. در 1254 همراه جیمز دیوئر عملکرد تابش سنج کروکس را آزمایش کرد و اولین تبیین قانع کننده از آن را عرضه نمود. تیت بین سالهای 1255 و 1267، با استفاده از تجهیزات بسیار خوبی که خود او طرح کرده و به کمک اداره‌ی نیروی دریایی تهیه شده بود، در مورد تصحیحاتی که لازم بود نسبت به یافته‌های هیات اکتشافی «چلنجر» درباره‌ی دماهای درون آب اعمال شود پژوهشهائی انجام داد. این کار به مطالعات تجربی مهمی در مورد قابلیت تراکم و رفتار مواد تحت ضربه انجامید. در همین مورد تیت یک مقاله‌ی بسیار خوب ماندنی درباره‌ی مسیر حرکت توپ گولف نوشت (1275)، چهارمین مقاله از رشته مقاله‌های مهم در مورد نظریه‌ی جنبشی گازها (1265-1271)، بنا به نظر کلوین، حاوی اولین اثبات از قضیه‌ی همبهرگی (equipartition) واترستن-مکسول بود.
در زندگی تیت چندین مجادله‌ی برجسته روی داد که دو تای آنها شهرت عام یافته است. او خود را در زمینه‌ی چهارگانها متعهد می‌دانست و چند روز قبل از مرگِ همیلتن به وی قول داد که رساله‌ای مقدماتی در این زمینه منتشر کند. این اثر در 1246 چاپ شد و در 1252 و 1269 به چاپهای تازه رسید.
تیث بشدت با روشهای بُرداری ج.و. گیبز و آلیور هویساید مخالف بود و طی جدلهای طولانی بدترین نوع بحثها را داشت. او در اثر جدلی خود به نام Sketch of the History of Thermodynamics(«طرح تاریخ گرماپویایی»، 1868)، که اثری است مملو از پیشداوری و هواداری از بریتانیا، بر شهرت ی.ر. مایر و کلاوزیوس سایه تردید می‌افکند و در مقابل آنها بارها از کلوین و جول ستایش می‌کند.

کتابشناسی

فهرست 365 مقاله و 22 کتاب که نویسنده تمام یا بخشی از آنها تیت Life and Scientific Work of Peter Guthrie Tait (کیمبریج، 1911)، از ک.گ. نات درج شده است. دو کتابی که در آخر فهرست شده‌اند مجموعه‌ی مجلدهای Scientific Papers تیت (کیمبریج، 1898-1900) است. مشهورترین اثر او جلد یکم کتابی بود به نام Treatise on Natural Philosophy (آکسفرد، 1867؛ کیمبریج، 1878، 1883)، که به اتفاق سِر ویلیام تامسن نوشته، و به «T and T’» مشهور شده است. اما جلد دوم این کتاب، که قرار بود منتشر شود، انتشار نیافت. تیت و تامسن یک ترجمه مقدماتی را نیز با همکاری یکدیگر عرضه کردند.
زندگینامه‌ی نات، که به سوگنامه‌های مهم اشاره کرده است، اگرچه فاقد دید نقادانه است، خود منبع مهمی در زمینه‌ی زندگینامه تیت است. نیز Dictionary of National Biography، از ج. هـ. همیلتن دیکسن، ذیل دوم، سوم (1912)، 471-474؛ و «P.G.T»، از ا. مکفارلین، در BMat، دوره‌ی سوم، 4 (1903)، 185-200. برای آگاهی از مجادله بر سر تاریخ گرماپویایی، From Watt to Clausius، از د. س. ل. کاردوِل، (لندن، 1971)، 282-289.
منبع مقاله :
گیلیپسی، چارلز کولستون، (1387) زندگینامه‌ی علمی دانشوران، ترجمه احمد آرام ... [و دیگران]، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول