تفاسير قرن دوم(5)

تفسير ابومريم انصاري

اثـر ابـومـريـم عـبدالغفار (م ح 150 ق) فرزند القاسم بن قيس بن فهد انصاري فقيه مفسر شيخ المحدثين و از اصحاب امام محمدباقر (ع) و امام جعفر صادق (ع). ابن حجر در لسان الميزان مفسر را رافضي و غير ثقه و از رؤس الشيعة وصف نموده و از قول احمد بن حنبل مي نويسد هرگاه ابوعبيده حديثي را از قول ابن مريم نقل مي كرد، مردم فرياد مي زدند كه لا نريده (او را نمي خواهيم). سپس از بخاري از مفسر با ذكر سند از ابن عباس از رسول اكرم (ص) حديث علي مولي من كنت مولاه را ضبط كرده است. تفسير مورد بحث در يك جلد به شيوه روائي به زبان عربي است كه طي كتب معتبر حديث شيعه و تفسيرهاي اماميه منقول است. از جمله فرات كوفي در كتاب تفسير خود در تفسير آيه 36 سوره نساء و اعبدوا اللّه و لا تشركوا به شيئا و بالوالدين احسانا و بذي القربي مي نويسد وي از حضرت صادق (ص) نقل مي نمايد كه مراد از الـوالـديـن، رسول اللّه (ص) و علي بن ابي طالب (ع) است و همچنين در تفسير آيه 82 سوره الانـعام الذين آمنوا و لم يلبسوا ايمانهم بظلم اولئك لهم الا من و هم مهتدون از حضرت صادق (ع) نقل نموده كه امام (ع) فرمودند يا ابامريم هذه و اللّه نزلت في علي بن ابي طالب (ع) خاصة. مـنـابع : تفسير فرات، كوفي، 104 به بعد؛ جامع الرواة، 1/461 - 462؛ رجال، ابن داود، 226؛ رجال، شـيخ طوسي، 99/237؛ رجال، نجاشي، 64؛ رجال، علامه حلي، 117؛ الفهرست، 219 - 220؛ لسان الميزان، 4/42 - 43؛ معجم رجال الحديث، 10/55 - 56؛ تهذيب الاحكام، 9/370 به بعد.

تفسير فضيل رساني

فضيل (م ح 150 ق) فرزند زبير بن عمر بن درهم رساني اسدي كوفي، از اصحاب امامين حضرت باقر (ع) و حضرت صادق (ع) و مفسرين و محدثين شيعه در قرن دوم هجري. تـفسير مورد بحث به زبان عربي به شيوه روائي كه قسمتي از اين تفسير طي كتب تفسير و كتب حديث نقل گرديده است. از جمله مفسران شيعه كه تفسير او را نقل نموده اند فرات كوفي در تفسير خود بيش از پنج عنوان از تـفـسـيـر آيـات خـويـش را اسـنـاد به اين مفسر نموده است كه تمامي آنها در فضائل حضرت امـيـرالـمـؤمنين علي (ع) و خاندان عصمت و نبوت است و چهار عنوان آن را مفسر از زيد شهيد روايـت نـمـوده اسـت از جمله در تفسير آيه 36 سوره نور في بيوت اذن اللّه ان ترفع و يذكر فيها اسـمـه يسبح له فيها بالغدو و الاصال مي نويسد كه فضيل بن زبير از زيد بن علي (ع) درباره اين آيه پرسيد، گفت رسول اللّه (ص) فرموده است مراد از بيوت بيوت انبياء است. ابـوبـكـر مـي پـرسـد آيا بيت علي (ع) هم از آنهاست ؛ حضرت (ص) پاسخ مي دهند آري از برترين آنهاست. منابع : تفسير فرات كوفي، 177 به بعد؛ جامع الرواة، 2/9؛ رجال، كشي، 287؛ رجال، شيخ طوسي، 132؛ الـفـهـرسـت، ابن نديم، 227؛ معجم رجال الحديث، 13/326 - 327؛ الكافي، 6/326 به بعد؛ كامل الزيارات، 72؛ مجله تراثنا (شماره 2 سال اول).

تفسير منخل

اثـر منخل (م ح 150 ق) فرزند جميل اسدي كوفي از مفسران شيعه و اصحاب حضرت امام جعفر الصادق (ع) و از دانشمندان اماميه در قرن دوم هجري. مـفـسـر را از غـلاة شـيـعه مي خوانند و نيز تفسير وي را محمد بن سنان و احمد بن ميثم روايت كرده اند. نجاشي تفسير او را در كتاب رجال خود ضبط كرده است. ايـن تـفسير به شيوه روائي است و در تفسير آيات قرآن كريم از اقوال ائمه اطهار (ع) بهره گرفته است. روايات مفسر در كتب اربعه و تفاسير مهم شيعه نقل شده است. مـنـابـع : تفسير فرات كوفي ؛ تفسير بحرالعرفان برغاني (خطي)؛ تهذيب الاحكام، 2/109 به بعد؛ الـذريـعـة، 4/316؛ جـامع الرواة، 2/263؛ رجال، ابن داود، 520؛ رجال، شيخ طوسي، 320؛ رجال، كـشـي، 314؛ رجال نجاشي، 2/372 - 373؛ الفهرست، شيخ طوسي، 338؛ الكافي، 1/417 به بعد؛ معالم العلماء، ابن شهر آشوب، 124؛ مفسران شيعه، 69.

تفسير حسن مروزي

اثر حسن (م ح 150 ق) فرزند واقد مروزي كوفي از مفسران اماميه فقيه محدث. وي از اصـحـاب حضرت ابي عبداللّه جعفر الصادق (ع) بوده و نيز ابن نديم در الفهرست مي نويسد داراي مـؤلـفـات از جمله كتاب تفسير قرآن و تفسير الناسخ و المنسوخ و كتاب تفسير الوجوه في القرآن است. تـفـسـير مروزي به شيوه مفسران اصحاب روائي است و در تفسير آيات قرآن از روايات و احاديث خاندان عصمت بهره گرفته است ولي متاسفانه فعلا موجود نيست. طي تفسيرهاي روائي از آن نقل گرديده است. مـنـابـع : الـذريـعـة، 4/271؛ رجـال، شيخ طوسي، 225؛ الفهرست، ابن نديم، 284؛ معجم رجال الحديث، 5/151؛ مفسران شيعه، 69.

تفسير هاشمي

(؛ تفسير سوره القدر)، اثر عبدالرحمان فرزند كثير هاشمي (م ح 155 ق) فقيه محدث و مفسر، از اصحاب امامين حضرت امام باقر (ع) و حضرت امام جعفر صادق (ع). ابن قولويه او را توثيق مي نمايد و شيخ صدوق توسط محمد بن الحسن از محمد بن الحسن الصفار از علي بن حسان واسطي از عمويش عبدالرحمان بن كثير هاشمي روايت مي كند. تـفـسير وي به زبان عربي و به شيوه روائي است و طي كتب تفسير و حديث معتبر شيعه از جمله كتب اربعه بسياري نقل گرديده است. هـمچنين نام وي در اسناد بيش از چهل و دو روايت ضبط شده است كه سند آنها به او مي رسد از جمله در تهذيب و من لا يحضره الفقيه و كامل الزيارات و ساير كتب حديث. مـنـابع : تفسير قمي، 2/131 به بعد؛ تهذيب الاحكام، 1/53 به بعد؛ جامع الرواة، 1/453؛ رجال، ابن داود، 474؛ رجـال، نـجـاشـي، 2/44 - 45؛ الـفـهـرست، شيخ طوسي، 134 - 135؛ معجم رجال الحديث، 9/343 - 345؛ من لا يحضره الفقيه، 3/366 به بعد.

تفسير ابن زيات كوفي

اثـر ابوعماره حمزة (80 - 150 يا 154 يا 158 ق) فرزند حبيب بن عمارة بن اسماعيل زيات كوفي تميمي كه مزارش در شهر حلوان عراق معروف است. از شيوخ مفسران اماميه و يكي از قراء نامدار قرآن مجيد كه به امام القراء معروف است. تفسير و تاويل قرآن را از امام صادق (ع) و قراآت و ساير علوم قرآني را از شيوخ شيعه و اكابر علماي عصر خويش از جمله سليمان الاعمش و حمران بن اعين برادرزاده ابن اعين و ديگران فراگرفت ابن نديم تفسير متشابه القرآن او را در الفهرست ياد كرده است. بـعضي ديگر از آثار قرآن پژوهي او عبارت است از: عدد آي القرآن، اسباع القرآن (كه در اين رشته صاحب ابتكار بوده است)؛ كتاب الوقف و الابتداء؛ حدود آي القرآن ؛ مقطوع القرآن و موصوله. ملا محمد صالح برغاني حائري (م 1271 ق) در كتاب موسوعة البرغاني في فقه الشيعة، در فصل الصلوة في ماهية القراء از او به نيكي ياد كرده است. منابع : اعيان الشيعة، 6/238 - 240؛ الاعلام، 2/277؛ ايضاح المكنون، 2/318؛ البيان، آيت اللّه خوئي، 136 - 257؛ سير اعلام النبلاء، 7/90؛ شذرات الذهب، 1/240؛ طبقات ابن سعد، 6/385؛ غاية النهاية ابـن جـرزي، 1/261؛ فـهرست، ابن نديم، 32؛ ميزان الاعتدال، 1/ 605؛ الوافي بالوفيات، 13/172؛ وفيات الاعيان، 2/216؛ مجالس المؤمنين، 10/549.

تفسير علي بن حمزه

اثـر ابـوالـحسن علي (م 185 يا 189 ق) فرزند حمزة بن عبداللّه بن بهمن بن فيروز كوفي اسدي معروف به كسايي، از مفسران و قراء شيعه و علماء لغت و نحو. شمس الدين محمد ذهبي مشايخ او را امام صادق (ع) و اعمش و سليمان بن ارقم نام برده است. آثـار قرآن پژوهي او عبارتند از: تفسير الهاآت، يا هاء القرآن ؛ القراآت ؛ المتشابه في القرآن (؛ تفسير مـا تشابه من الفاظ القرآن و تناظر من كلمات الفرقان) (نسخه اي از آن به شماره 15 در مجموعه كتابخانه قوله محفوظ است)؛ مقطوع القرآن و موصوله ؛ تفسير معاني القرآن. مـنـابـع : الاعلام، 2/162 - 164؛ تاريخ بغداد، 11/403 - 415؛ الانساب، سمعاني، 10/419؛ البداية و النهاية، 11/201 - 202؛ سير اعلام النبلاء، 9/131 - 134؛ شذرات الذهب، 1/321؛ طبقات المفسرين، داوودي، 1/404 - 409؛ طـبـقـات الـقراء، ذهبي، 1/100؛ الفهرست، ابن نديم، 32؛ كشف الظنون، 2/1328؛ مرآة الجنان، 1/421 - 422؛ النجوم الزاهرة، 2/130.

تفسير جواليقي

از هـاشم (م ح 183 ق) فرزند سالم جواليقي جوزجاني (و جوزجان از نواحي بلخ است)، از شيوخ شـيـعـه در قرن دوم هجري و اعلام اماميه در علم كلام و تفسير و از اصحاب امام جعفر الصادق و امام موسي الكاظم عليهما السلام. وي ايـرانـي تـبـار بوده و نجاشي و شيخ الطائفه شيخ طوسي او را توثيق نموده اند نجاشي تفسير جواليقي و ساير كتب او را به چهار واسطه روايت كرده است. تـفـسـير مزبور به زبان عربي و شيوه روائي است و در تفسير آيات قرآن كريم از روايات و احاديث خاندان عصمت و طهارت بهره گرفته است. مفسرين ديگر از اين تفسير نقل كرده اند ولي اكنون وجود ندارد.
مـنابع : تاسيس الشيعة، 360؛ الذريعة، 4/321؛ رجال، برقي، 34 و 48؛ رجال، شيخ طوسي، 329 و 362؛ رجال، نجاشي، 2/399؛ الفهرست، شيخ طوسي، 356؛ معالم العلماء 129؛ مفسران شيعه، 69.
www.andisheqom.com