شكوفايي مسجد(راه ها و موانع)

رونق و شكوفايي مسجد در ايجاد و تداوم فرهنگ ديني بسيار مؤثر است. امروزه با توجه به تهاجم فرهنگي گسترده دشمنان انقلاب و اسلام و تغيير نگرش افكار عمومي درباره دين و دين داري، لازم است مسجدها با شيوه ها و ابزار نويني، رسالت ديني خود را انجام دهند. در اين راستا، نخست موانع و سپس علل رونق و شكوفايي مسجد را بررسي مي كنيم. مي دانيم كه تقويت علل رونق و شكوفايي مسجد، در برخي موارد به مسائل گوناگون و پيچيده اجتماعي و فرهنگي مربوط مي شود كه ارائه راه كارهاي اصلاحي در حد اين كتاب و متناسب با فضاي رسانه را مشكل مي كند. بنابراين، به مطرح كردن علل شكوفايي مبتني بر رفع موانع بسنده مي كنيم و از طرح راه حل مستقلي براي رفع موانع اجتناب مي كنيم. ضمن اينكه عنوان موانع و شيوه بحث و تحليل موانع و علل آن تا حدود زيادي راه كارها را نشان مي دهد.

موانع

وضعيت نوين فرهنگي و شكل گيري نظام جديد ارزشي جامعه، دين داري را در مراحل ويژه اي قرار داده و بينش افكار عمومي را نسبت به كيفيت عمل به دستورهاي ديني دگرگون كرده است. در اين فضا، مسجد به عنوان برترين پايگاه ديني كه در گسترش فضايل و تربيت ديني افراد جامعه مؤثر است، با چالش هايي روبرو است كه از شكوفايي آن جلوگيري مي كنند. در اين بخش مي كوشيم موانع بالندگي و استقبال عمومي از مسجد را بررسي كنيم.

تراكم كاري (اشتغال فراوان)

امروزه بسياري از شهرنشينان، بخش زيادي از وقت خود را در بيرون از خانه به سر مي برند و به دليل وجود گرفتاري هاي زندگي و نيازهاي اقتصادي، ناچار بيش از يك شغل دارند. اين تراكم كاري علاوه بر خستگي جسم، سبب كسالت و افسردگي روحي نيز مي شود كه براي رفع آن، فرد نياز به استراحت دارد؛ يعني بسياري از شهروندان وقتشان را به دو بخش تقسيم مي كنند: قسمتي را در خارج از خانه براي كار و رفع نيازهاي زندگي مي گذرانند و باقي مانده آن را در خانه به استراحت مي پردازند. روزهاي تعطيل نيز به استراحت، تفريح يا ديدار از خويشاوندان مي پردازند. در اين شرايط جسمي و روحي، حوصله اي براي رفتن به مسجد و حضور در ميان صف هاي نماز جماعت و شنيدن سخنان امام جماعت باقي نمي ماند. در اين شرايط، سخن از ابعاد سياسي، اقتصادي، فرهنگي و آموزشي و عبادي مسجد، چيزي چز شعار و نظريه پردازي نيست و تبليغات هم اثر چنداني نخواهد داشت.
حضور در مسجد، به امنيت رواني[1] و دست كم آمادگي جسمي و روحي نياز دارد كه گوناگوني كارها اين آمادگي را از ميان مي برد. از اين رو، ائمه _ عليهم السلام _ در روايت ها به تعادل، توجه همه سويه به مسائل زندگي و خودداري از زياده روي در بعد خاص توصيه كرده اند.[2]

هم زماني برنامه هاي رسانه و مسجد

يكي از مهم ترين فعاليت هاي مسجد، برگزاري مراسم در مناسبت هاي ديني است كه از نقاط قوّت مسجدها به شمار مي آيد و سبب رونق و شكوفايي مسجد مي شود و بسياري از افراد، با انگيزه شركت در چنين مراسمي در مسجد حاضر مي شوند. كيفيت و چگونگي برگزاري اين مراسم در تداوم حضور شركت كنندگان بسيار مؤثر است. استقبال نمازگزاران از اين مجالس به محتواي برنامه، مكان و زمان آن، شخصيت ديگر شركت كنندگان تناسب مجلس با نيازها، سليقه ها و فرهنگ شركت كنندگان بستگي دارد. اگر اين مسائل رعايت نشود، مراسم هاي مذهبي مسجد، با استقبال خوبي رو به رو نخواهد شد.
در اين ميان، برنامه هايي كه رسانه در مناسبت هاي مذهبي پخش مي كند، معمولاً چنين ويژگي هايي دارند و از سطح كمي و كيفي خوبي بهره مي برند. بنابراين افراد با وجود برنامه هاي رسانه در مسجد حاضر نمي شوند.
بسياري از كساني كه در مراسم ديني مسجد شركت نمي كنند، در پاسخ به اين پرسش كه چرا در مسجد حاضر نمي شويد مي گويند: برنامه هاي تلويزيون از برنامه هاي مسجد محل پربارتر و بهتر است.

اختلاف ها

مسجد، كانون مردمي و پايگاه اجتماع و وحدت مردم از تمام گروه هاست. مسجد در هنگام نماز، مؤمنان نمازگزار را در كنار هم جمع مي كند و همه با رعايت يك نوع آداب، يك خدا را مي پرستند و با كنار گذاشتن هر گونه اختلاف از نظر ثروت، سواد، سن، نژاد، موقعيت اجتماعي و جنس به عبادت مي پردازند. وجود اختلاف ها و نزاع ها در چنين فضايي، زمينه پراكندگي و حاضر نشدن مردم را در مسجد ايجاد مي كند. برخي از اين اختلاف ها را بررسي مي كنيم:

الف) سياسي

مسجد جنبه هاي سياسي گسترده اي دارد، ولي اختلاف هاي سياسي، حزب گرايي و تعصب به يك جناح، فضاي مسجد را آشفته مي كند. گاهي ديده مي شود كه مسجد بر اساس گرايش هاي سياسي، به چند دسته تقسيم مي شود و برخي جناح ها در مسجد ويژه اي حاضر مي شوند و مخالفان آنان به آن مسجد نمي روند.
در اين شرايط، گفت و گوي مسالمت آميز و پرهيز از حركت هاي افراطي سياسي و معيار قرار دادن اسلام براي حفظ وحدت لازم است. در اين ميان، امام جماعت نقش تعيين كننده اي دارد.

ب) اختلاف هاي مديريتي

اختلاف ميان اعضاي هيئت امنا در مسائل جاري مسجد، گاهي سبب ايجاد دو دستگي ميان نمازگزاران مي شود و فضاي مسالمت آميز مسجد را با نقدهاي مخرب آشفته مي كند. مسجد مكاني براي عبادت و آرامش روحي است و اين اختلاف ها علاوه بر اينكه بر كيفيت فعاليت هاي مسجد اثر بدي مي گذارد، مسجد را از آرامش خارج مي كند. اهالي محل هم به دليل اختلاف هيئت امنا انگيزه اي براي حضور در مسجد نمي يابند.
نقش امام جمعه، امام جماعت و امور مساجد، در برطرف كردن اين اختلاف ها بسيار مؤثر است.

پايين بودن سطح كمي و كيفي فعاليت هاي مسجد

در بررسي نقاط ضعف و قوت مسجدها، بيان شد كه پايين بودن سطح كمي و كيفي فعاليت هاي مسجد از نقاط ضعف مسجد است كه سبب حاضر نشدن افراد در مسجد مي شود. از مسجدي كه فقط نماز جماعت به صورت خشك و بي روح در آن برقرار مي شود، نمي توان شكوفايي و حضور همه سويه مردم را انتظار داشت. وقتي مسجد در سطح گسترده فعاليت ندارد، اهالي محل براي حضور در مسجد كم تر انگيزه دارند. اين عامل مهمي در حذف فرهنگ مسجد از جامعه است. متأسفانه، بسياري از مسجدها كه امام جماعت هميشگي در آنها حضور ندارد، با اين مشكل رو به رو هستند.

ناآشنايي با فضيلت مسجد

نشستن در مسجد، عبادت است و سبب آرامش و رحمت الهي مي شود. حاضران در مسجد ميهمانان و زائران پروردگار هستند. نشستن در مسجد گنجينه اي بهشتي بلكه بهتر از نشستن در بهشت است.
اطلاع از اين موارد، در ايجاد انگيزه و گرايش هاي اهالي محل براي حضور در مسجد بسيار مؤثر است. آگاهي از ثواب بسيار زياد نماز جماعت و حضور در مسجد، از لحاظ رواني عامل مهمي براي حضور افراد در مسجد به شمار مي رود.

برخوردهاي نامناسب افراد اهل مسجد

علاوه بر نمازگزاران، افرادي در مسجد حاضر مي شوند كه گرايش هاي ديني كم تري دارند و شايد وضع ظاهري مناسبي هم (از نظر ديني) نداشته باشند.
برخورد افراد مسجدي با اين افراد، در تداوم حضور آنان در مسجد تأثيرگذار است. برخي افراد به سبب برخورد نامناسب افراد اهل مسجد، براي حضور در مسجد علاقه چنداني ندارند. متأسفانه اين برخوردهاي نامناسب بيشتر در برخورد بزرگسالان با جوانان و نوجوانان رخ مي دهد كه نسل آينده مسجد را تشكيل مي دهند. اجازه ندادن به نوجوانان براي ايستادن در صف اول و كمك نكردن به آنان براي انجام دادن فعاليت هاي مسجد، نمونه اي از اين بدرفتاري هاست.
گاهي برخورد نامناسب افراد مذهبي در خارج از مسجد، سبب پيدايش اين تصور مي شود كه افراد مذهبي شخصيت اجتماعي و انساني مناسبي ندارند و در نتيجه نسبت به دين و مكان هاي ديني دلسرد و وازده مي شوند. اين افراد، دين را از رفتار دين داران مي آموزند و بدرفتاري آنان سبب دين گريزي مي شود كه نتيجه و نمود عملي آن حاضر نشدن در مسجد است.

تنبلي

در برخي موارد حتي همسايگان مسجد نيز تنبلي مي كنند و در مسجد حاضر نمي شوند. با اينكه حضور آنان در مسجد به وقت زيادي نياز ندارد.
در صدر اسلام، عده اي از مسلمانان گرماي هوا را بهانه قرار مي دادند و از حضور در نماز جماعت ظهر خودداري مي كردند. پيامبر از اين موضوع بسيار ناراحت شدند و فرمودند: من تصميم گرفته ام خانه كساني را كه در نماز جماعت شركت نمي كنند بسوزانم. در اين اوضاع آيه 238 سوره بقره نازل شد:
در انجام همه نمازها به ويژه نماز وسطي (نماز ظهر) كوشا باشيد و از روي خضوع و اطاعت، براي خدا بپا خيزيد (و تنبلي نكنيد).[3]

محيط و اجتماع

رفتار انسان بر اساس نظام شخصيتي و هويت اوست كه عوامل گوناگوني از جمله محيط و اجتماع در شكل گيري آن مؤثرند. انسان موجودي اجتماعي است و بي شك به تنهايي نمي تواند نيازهاي خود را برطرف سازد. پس ناچار است در جامعه انساني زندگي كند. زندگي در كنار اعضاي جامعه و رفع برخي نيازها به وسيله ديگران، با توجه به روحيه اثرپذيري انسان، زمينه مناسبي را براي الگو برداري و شكل گيري شخصيت او بر اساس محيط پيرامونش فراهم مي كند. اگر فرد در محيطي رشد كند كه موضوع هاي ديني همچون مسجد و نماز، ارزشي نداشته باشد يا برخلاف آنها تبليغ شود، نمي توان انتظار داشت كه او به مسجد علاقه مند گردد.
يكي از مهم ترين عواملي كه مانع رونق و شكوفايي مسجد مي گردد دگرگوني و سست شدن نظام ارزشي جامعه است؛ زيرا ارزش رفتارهاي اجتماعي افراد، بر اساس يك نظام رفتاري مشخص مي شود.
به عبارت ديگر، تعيين هنجارهاي جامعه، بر اساس يك نظام ارزشي صورت مي گيرد.
حضور در مسجد نيز رفتاري است كه اگر در جامعه جايگاهي نداشته باشد (ضد ارزش به شمار مي آيد) تداوم چنداني نمي يابد.

نامناسب بودن موقعيت مساجد

در بافت قديمي شهرها، مسجدها محور بوده اند و وسعت و موقعيت قرارگيري مسجدها به شكلي بوده كه مجموعه محله را در پوشش خود قرار مي داده است. همه اهل محله مي توانستند به راحتي به مسجد رفت و آمد كنند،[4] ولي امروزه سايه هاي تجدد در شهرهاي ما ديده مي شود. ساختمان هاي بلند و گسترده، شبكه هاي شطرنجي وسيع، تراكم بيش از حد جمعيت، سرعت در ساخت و سازهاي شهري و نبود طراحي و برنامه ريزي مناسب و اصولي، ابعاد انساني و فرهنگي شهر را دچار مشكل كرده است.
از اين رو، در شهرك هاي جديد و محله هاي نو ساخت شهرها، به موقعيت و ساخت مسجد كم تر توجه شده و كمبود مسجدها يا دور بودن آنها از محل زندگي، مانعي براي حضور در مسجد و رونق آن در شهرهاي امروز به شمار مي رود.[5]

تضعيف باورهاي ديني

رفتارهاي انسان ها برخاسته از افكار و باورهاي آنهاست. رفتارهاي ديني نيز از اين قانون مستثنا نيست. بنابراين، حضور در مساجد و انجام تكاليف ديني، افكاري متناسب با آن را مي طلبد، جريان هايي كه سبب تضعيف باورهاي ديني مي شوند و باورهاي ديني را مورد هجمه قرار مي دهند، مانع رونق و شكوفايي مسجد هستند. اين جريان ها معمولاً پايه و اساس عقلاني ندارند و از بنيان فكري بي بهره هستند.
آنها با توجه به ويژگي هاي افراد، جوان بودن، ضعف ايمان ديني ... خواسته ها و مقاصد خود را به ديگران تحميل مي كنند.

پی نوشت:

[1] . از نمازگزاري تا انس با نماز.
[2] . نك: مجتبي فرحي، زندگي در آيينه اعتدال، بوستان كتاب قم، (انتشارات دفتر تبليغات حوزه علميه قم) چاپ اول، 1380.
[3] . ناصر مكارم شيرازي، تفسير نمونه، ج 2، چاپ اول، دارالكتب الاسلامية، تهران، 1374، ص 205.
[4] . نك: معماري مساجد، ج 1، ص 254.
[5] . همان، ج 1، ص 256.